Türkiye’de Bireysel Emeklilik Sisteminin İşleyişi

Bireysel emeklilik sistemi (BES), Türkiye’de kamu sosyal güvenlik sistemini tamamlayıcı bir fonksiyona sahip bir düzenlemedir. BES, katılımcı ile emeklilik şirketi arasında imzalanan sözleşme çerçevesinde toplanan katkı paylarının emeklilik yatırım fonları vasıtasıyla, riskin çeşitli yatırım aracına ve işlemine dağıtılarak, yatırım yapılması şeklinde işlemektedir (Günay ve Güneş, 2015: 245).

Bireysel emeklilik sisteminin işleyişi 4632 Sayılı BEYTSK’da açıkça ifade edilmektedir. Bireysel emeklilik sistemi, çeşitli unsurların bir arada bulunması ve bu unsurların birbirleri ile etkileşim halinde olmasıyla işleyen bir sistemdir. Sistemin merkezinde emeklilik şirketi ve katılımcı vardır. Sistemin en temel unsuru ise emeklilik şirketi ve katılımcı arasında yapılan emeklilik sözleşmesidir.

Emeklilik yatırım fonları, portföy yönetim şirketleri ve emeklilik şirketleri arasında imzalanan portföy yönetim sözleşmesi ile uzman portföy yöneticileri tarafından yönetilmektedirler. Sermaye Piyasası Kurulu (SPK), Takasbank’ı saklayıcı kuruluş olarak yetkilendirmiştir.

Fon varlıklarının garanti altına alınması Takasbank’ta saklanması suretiyle gerçekleştirilmektedir. Emeklilik şirketinin sahip olduğu varlıklardan, emeklilik yatırım fonu varlıkları ayrı tutulmaktadır.

Hazine Müsteşarlığı (Müsteşarlık) ve SPK, bireysel emeklilik sisteminin güvenliği noktasında tüm düzenlemeleri gerçekleştiren ve tüm ögelerin söz konusu düzenlemelere uygunluklarını kontrol eden en yetkili denetleme kurumlarıdır.

Emeklilik Gözetim Merkezi (EGM), sistemin etkin ve güvenilir bir şekilde çalışması amacıyla; emeklilik şirketlerinin faaliyetlerini gözeten ve kamu otoritelerine raporlayan, ek olarak kamuoyu ve katılımcıları bilgilendiren diğer bir denetleme noktasıdır.

Bireysel Emeklilik Danışma Kurulu, bireysel emeklilik sistemi hakkındaki politikaların belirlenmesi ve belirlenen politikaların gerçekleşmesi adına gerekli önerileri sunmak ve gerekli tedbirleri almak üzere kurulmuştur (BESGR, 2004: 22).

Bireysel emeklilik sistemine, kanunen fiil ehliyetine sahip olan bireyler katılabilmektedir. BES’e katılmak için emeklilik şirketi ile katılımcı arasında emeklilik sözleşmesi imzalanması gerekmektedir (BEYTSK Md. 2).Bireysel emeklilik aracıları, katılımcı için bir risk/getiri analizi yapmakta ve bu analizin sonucuna göre katılımcıyı, en uygun ürün başta olmak üzere, tüm ürünler ve sistem hakkında bilgilendirmektedir. Katılımcı, şirket tarafından hazırlanmış olan tanıtım kılavuz formunu inceledikten sonra, teklifi kabul ederse emeklilik sözleşmesi teklif formunu doldurup imzalamaktadır. Sözleşmenin on işgünü içerisinde şirket tarafından reddedilmemesi durumunda sözleşme kurulmuş olmaktadır. Katılımcının ilk katkı payını veya giriş aidatının bir kısmını veya tamamını ödemesiyle sözleşme yürürlüğe girmektedir.

Katılımcının BES’e ilk giriş tarihi, imzalanan ilk emeklilik sözleşmesinde belirtilmekte olan yürürlük tarihidir. Katkı payı en geç iki işgünü içerisinde yatırıma yönlendirilmektedir. Katılımcı katkı payı ödemeye ara verebilmektedir. Fakat bir yıl ödeme yapılmaması halinde, sözleşmeye ara verilmiş kabul edilmektedir. Birikim tutarının ara verilen sözleşmedeki kesintileri karşılamaması durumunda, sözleşme pasif hale gelir.

şirketini değiştirebilmektedir. Emeklilik şirketi, katılımcının birikimlerini yeni şirkete aktarmakla yükümlüdür. Katılımcı, gönüllü katılım esasına dayanan bu sistemden istediği zaman ayrılabilir. Ancak, katılımcının emeklilik koşullarını yerine getirmeden sistemden ayrılması durumunda bazı yaptırımlar söz konusu olmaktadır. Eğer katılımcının sistemde katkı payı ödediği dönem 10 yıldan az ise emeklilik birikimi üzerinden yüzde 15, bu dönem 10 yıl ise yüzde 10 stopaj kesilir. Katılımcının elli altı yaşını tamamlamış olması ve 10 yıl katkı payı ödemesi durumunda ise, birikimlerin yüzde 75’i üzerinden %5 stopaj kesintisi yapılır ve katılımcı emekli olur (BESGR, 2005: 20-21). Fakat 2013 yılında 4632 Sayılı Bireysel Emeklilik Yatırım ve Tasarruf Sistemi Kanunu’nun bazı maddelerinde değişiklikler yapılmış ve söz konusu değişikliklerden biri, mevcut sistemde emeklilik veya sistemden çıkış halinde toplam fon varlığı üzerine uygulanan stopaj kesintisinin, sadece getiri üzerinden yapılacak olmasıdır.

Yeni sistemde uygulanacak stopaj kesintisi oranları mevcut sistemdekine yakın düzeylerde belirlenmiştir. Buna göre, stopaj kesintisi 10 yıldan daha kısa sürede sistemden çıkılması durumunda yüzde 15, katılımcının 10 yıl ve üzeri sürede sistemden ayrılması durumunda yüzde 10 ve emeklilik halinde yüzde 5 olarak uygulanacaktır. Ayrıca, stopaj oranlarının Bakanlar Kurulu kararıyla değişmesi mümkün olabilmektedir (Özel ve Yalçın, 2013: 19).

2013 yılındaki BES teşvik sistemindeki diğer değişiklikler aşağıda sıralanmaktadır (Özel ve Yalçın, 2013: 18).

 Vergi indiriminin tamamıyla kaldırılarak ödenen primlere %25 oranında devlet katkı payı verilmesi ve ayrı bir hesapta izlenen devlet katkı payının Hazine Müsteşarlığı’nca belirlenen yatırım araçlarına yönlendirilmesi,

 Katılımcıya ödenecek azami yıllık devlet katkısı tutarının, yıllık olarak hesaplanan brüt asgari ücretin yüzde 25’i ile sınırlı olması,

 Katılımcı, üç yıl veya daha önce sistemden çıkarsa, devlet katkı payından faydalanamaz; devlet katkı payından üç yılın sonunda yüzde 15, altı yılın sonunda yüzde 35, on yılın sonunda ise yüzde 60oranında faydanabilmektedir.

 İşverenler tarafından ücretliler adına BES’e ödenen ve vergi matrahının tespitinde dikkate alınan katkı paylarının toplamı, ödemenin yapıldığı ayda elde edilen ücretin en fazla yüzde 15’i ve yıllık brüt asgari ücretle sınırlandırılması,

 İşverenler tarafından ücretliler adına BES’e ödenmekte olan, vergi matrahının tespitinde dikkate alınan katkı paylarının toplamı, ödemenin yapıldığı ayda elde edilen ücretin en fazla yüzde 15’i ve yıllık olarak yıllık brüt asgari ücretle sınırlandırılması kararlaştırılmıştır. (Söz konusu oran, eski BES’te, ödemenin yapıldığı ayda elde edilen ücretin en fazla yüzde 10’u düzeyinde olup toplam vergi indirimi (çalışan ve işveren katkısı) kapsamında yer almaktaydı.)

Bu uygulama ile işverenlerin çalışanları için, emeklilik planları oluşturmaları için ek bir teşvik getirmiştir. Ayrıca söz konusu tüm değişiklerle BES’e katılımın artması ve yurtiçi tasarrufların artırılması amaçlanmaktadır (Özel ve Yalçın, 2013: 18). Bireysel emeklilik sistemi bu görünümüyle hem sistemin sağlıklı işlemesi için gereken ana unsur olan şirketleri desteklemekte aynı zamanda da katılımcı sayısının artması ile sistemden beklenen faydanın tabana yayılmasını amaçlamaktadır (Işık vd., 2011: 26).