Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Yenilik Sektörünün Fonksiyonel

Türkiye’de bilim, teknoloji ve yenilik sektörünün fonksiyonlarına göre organizasyonundaki önemli yapılar; teknoloji geliştirme bölgeleri, özel sektör Ar-Ge ve tasarım merkezleri, teknoloji transfer ofisleri ve araştırma altyapılarıdır. Bu yapılar, aynı zamanda üniversite ve sanayi arasında ara yüz oluşturarak üniversite ve sanayi arasındaki önemli bir boşluğu da kapatmaya çalışmaktadır.

3.2.2.1. Teknoloji geliştirme bölgeleri

26.06.2001 tarih ve 4691 sayılı Kanun ile teknoloji geliştirme bölgelerinin (TGB) amacı tanımlanmaktadır. Kanuna göre TGB’lerin amacı, “Üniversiteler, araştırma kurum ve kuruluşları ile üretim sektörlerinin işbirliği sağlanarak, ülke sanayiinin uluslararası rekabet edebilir ve ihracata yönelik bir yapıya kavuşturulması maksadıyla teknolojik bilgi üretmek, üründe ve üretim yöntemlerinde yenilik geliştirmek, ürün kalitesini veya standardını yükseltmek, verimliliği artırmak, üretim maliyetlerini düşürmek, teknolojik bilgiyi ticarileştirmek, teknoloji yoğun üretim ve girişimciliği desteklemek, küçük ve orta ölçekli işletmelerin yeni ve ileri teknolojilere uyumunu sağlamak, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulunun kararları da dikkate alınarak teknoloji yoğun alanlarda yatırım olanakları yaratmak, araştırmacı ve vasıflı kişilere iş imkânı yaratmak, teknoloji transferine yardımcı olmak ve yüksek/ileri teknoloji sağlayacak yabancı sermayenin ülkeye girişini hızlandıracak teknolojik alt yapının sağlanması”dır (Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu, 2001: madde 1).

Tablo 3.1. Teknoloji Geliştirme Bölgeleriyle İlgili Bazı Veriler

(2018 Yılı Ocak Ayı İtibarıyla)

Kurulan Bölge Sayısı 71

Faaliyette Olan Bölge Sayısı 56

Toplam Firma Sayısı 4.817

Yabancı Firma Sayısı 263

Akademisyen Ortaklı Firma Sayısı 925

Toplam Personel Sayısı 46.000

Ar-Ge Personeli 37.740

Kapsam Dışı 5.389

Proje Sayısı (Tamamlanan + Devam Eden) 34.358

Toplam Satış (TL) 57,2 Milyar

Toplam İhracat (USD) 3 Milyar

Patent Tescil Sayısı (Ulusal/Uluslararası) 940

Patent Başvuru Sayısı (Devam Eden) 1.853

Kaynak: BSTB, https://btgm.sanayi.gov.tr/DokumanGetHandler.ashx?dokumanId=dacf7f95-53d8- 4758-ad8e-72524aed5746, 30.01.2018.

Tablo 3.1’de de görüleceği üzere TGB’de önemli sayıda Ar-Ge personeli bulunmaktadır. Ancak, TGB firmalarının yüzde 54’ünün yazılım, bilgisayar ve iletişim teknolojileri sektöründe odaklandığı görülmektedir57_{. Üniversite-sanayi} işbirliğinde sanayiye yakın duran bu yapıların yerleşik olduğu üniversiteyle bile yoğun bir işbirliği içerisinde olmadığı görülmektedir. Bu yapılarda yürütülen ve çoğunlukla ürün odaklı yapılan çalışmalarda üniversitelerin katkısı sınırlı olmaktadır. THS’ye göre bu yapıların daha çok 8 ve üstü seviyelere odaklandığını söylemek yanlış olmayacaktır. TGB’ler, araştırma altyapılarının ürettiği bilgi ve teknolojinin son ürün haline getirilmesinde önemli bir görev üstlenebilmektedir.

3.2.2.2. Özel sektör Ar-Ge ve tasarım merkezleri

Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 12 Mart 2008 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan 5746 sayılı Araştırma, Geliştirme ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun 01 Nisan 2008 tarihinde yürürlüğe girmiş, Kanunun Uygulama ve Denetim Yönetmeliği ise 31 Temmuz 2008 tarihli Resmi Gazetede yayımlanmıştır. Özel sektör Ar-Ge ve tasarım merkezleri, bu Kanun kapsamında “organizasyon yapısı içinde ayrı bir birim şeklinde örgütlenmiş, münhasıran yurt içinde araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bulunan ve en az 15 tam zaman eşdeğer Ar-Ge personeli58 _{istihdam eden, yeterli Ar-Ge birikimi ve yeteneği olan birimler”} olarak tanımlanmaktadır (Araştırma, Geliştirme ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun, 2008:madde 2/c). Bilim, Sanayi ve Teknoloji

57 _{(çevrimiçi) https://btgm.sanayi.gov.tr/DokumanGetHandler.ashx?dokumanId=dacf7f95-53d8-4758-}

ad8e-72524aed5746, 30.01.2018.

58 _{01/08/2016 tarih ve 2016/9093 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla söz konusu sayı, Avrupa} Topluluğunda Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflaması (NACE Rev.2)’na göre “Otomotiv, imalat, dayanıklı tüketim vb.” sektörler için 30 olarak uygulanır.

Bakanlığı (BSTB)’na yapılan ve başvurusu kabul edilen firmalara Ar-Ge ve tasarım merkezi belgesi verilmektedir. Belgesi olan firmalar tarafından kurulmuş olan merkezlere vergisel istisna ve muafiyetler verilmektedir.

Özel sektör Ar-Ge ve tasarım merkezleri, daha çok firmanın faaliyet alanları ve ihtiyaçları doğrultusunda ticari kaygı ile uygulamaya yönelik araştırmalar ve ürün geliştirme faaliyetleri yapmaktadır. Bu nedenle, çalışma alanları, bütçeleri ve insan gücü sayısı görece sınırlı olmakta, büyük ölçekli ve maliyetli araştırma projelerini yürütmeleri güç görünmektedir. Oysa ki, araştırma altyapıları oluşturdukları bilgi birikimi, finansman ve insan gücü kapasitesi ile özel sektörün katlanamayacağı Ar-Ge projelerini yürüterek Ar-Ge ve tasarım merkezlerini tamamlayıcı bir rol üstlenebilir. Bununla birlikte, 6550 sayılı Kanun kapsamındakiler başta olmak üzere araştırma altyapıları ile 5746 sayılı Kanun kapsamında Ar-Ge merkezi belgesi olan firmaların işbirliklerine yönelik mekanizmalar henüz geliştirilmemiştir.

Tablo 3.2. Özel Sektör Ar-Ge Merkezleriyle İlgili Bazı Veriler

(2017 Yılı Kasım Ayı İtibarıyla)

Faaliyette Olan Ar-Ge Merkezi Sayısı 726

Toplam Personel Sayısı 41.669

Lisans (%53) 22.222

Yüksek Lisans (%20) 7.646

Doktora ve Üstü (%2) 803

Proje Sayısı (Tamamlanan + Devam Eden) 24.839

Patent Sayısı 9.585

Tescil 2.404

Başvuru 7.181

Ar-Ge Merkezi Olan Yabancı/Yabancı Ortaklı Firma Sayısı 107

Kaynak: BSTB,https://btgm.sanayi.gov.tr/DokumanGetHandler.ashx?dokumanId=0f795e9f-52f5-

48b4-9ace-658ec994ca5e, 30.01.2018.

Tablo 3.2’den de görüleceği üzere, 2017 yılı Kasım ayı itibarıyla 726 firmaya Ar-Ge merkezi belgesi verilmiştir. Bu firmalardan 307 tanesi makine ve teçhizat imalatı, otomotiv yan sanayi, yazılım ve bilişim, bilgi ve iletişim teknolojileri alanlarında faaliyet göstermektedir.59

59 _{(çevrimiçi) https://btgm.sanayi.gov.tr/DokumanGetHandler.ashx?dokumanId=0f795e9f-52f5-48b4-}

3.2.2.3. Teknoloji transfer ofisleri

Teknoloji transfer ofisleri (TTO) üniversite ve sanayi arasında yer alan ara yüz yapılarından biridir. Bu yapılar, bilim ve teknolojinin iki farklı ucunda çalışan üniversite ve sanayi arasında köprü vazifesi görmektedir. TTO’lar üniversiteler, araştırma altyapıları, özel sektör arasında; araştırmacılar ile girişimciler, yatırımcılar ve sanayiciler arasında gerekli ve ihtiyaç duyulan bağlantıların kurulması ve devamının sağlanması yönünde faaliyet gösterir.

Şekil 3.2. Arayüz Yapıların Üniversite-Sanayi İşbirliğine Katkısı

ÜNİVERSİTE (THS 1-4) SANAYİ (THS 7-9) ARAŞTIRMA ALTYAPILARI (THS 1-6)

ÖZEL SEKTÖR AR-GE MERKEZLERİ (THS 7-9)

Şekil 3.2‘den de görüleceği üzere TGB, TTO, araştırma altyapıları ve özel sektör Ar-Ge merkezleri, üniversite ve sanayi arasındaki bağlantıyı sağlayarak veya güçlendirerek Ar-Ge ekosisteminin daha işlevsel hale gelmesine katkı vermektedir. Bununla birlikte TTO gibi yapıların daha etkin hale getirilmesine ihtiyaç bulunmaktadır.

BTYK’nın 2011/104 sayılı ve “Üniversitede Yenilikçiliğin ve Girişimciliğin Tetiklenmesi Amacıyla Politika Araçlarının Geliştirilmesi” Kararı gereğince TÜBİTAK, TTO’nun desteklenmesi konusunda görevlendirilmiştir. Bu amaçla “Teknoloji Ofisleri Destekleme Programı” başlatılmış ve bu kapsamda 25 yükseköğretim kurumunda TTO’lar kurulmuştur. Ayrıca, “Yenilik ve Girişimcilik Alanlarında Kapasite Artırılmasına Yönelik Destek Programı” kapsamında ise “Teknoloji Geliştirme Bölgelerinde Teknoloji Transfer Ofisleri Kurulum ve Kapasite Artırımının Sağlanması” ile ilgili proje çağrıları açılmıştır.

İyi işleyen bir TTO, üniversite-sanayi işbirliği konusunda önemli başarılara imza atabilir. TTO’lar arayüz kurumlar olduğu için THS sınıflandırmasında yer almazlar. Ekosistemde mutlaka olması gereken yapılar olmakla birlikte bilgi üreten ve bu bilgiyi üretim sürecinde kullanacak yapıların da işlevsel olması gerekir. Tek başına bir TTO organizasyonel olarak ne kadar başarılı olursa olsun, temel bilgi üretemeyen üniversite ile yenilik üretemeyen sanayi arasında kaldığında başarısız olacaktır.

3.2.2.4. Araştırma altyapıları

Ülkemizde 2000’li yıllardan itibaren bilim, teknoloji ve yenilik ekosistemini desteklemek amacıyla kurulan ve geliştirilen araştırma altyapıları, bilgi üretimi, yayılımı ve teknoloji geliştirilmesi kapsamında giderek artan bir rol oynamaktadır. Araştırma altyapıları, toplumun karşılaştığı sorunlara farklı kesimlerden paydaşları bir araya getirerek en iyi çözümü bulma, yeni fırsatları yakalama ve değerlendirme hususunda önemli bir araçtır. Ayrıca, farklı kesimlerden paydaşlarla işbirliklerinin kurulması ve bilim topluluklarının şekillendirilmesinin yanı sıra yerli ve yabancı bilim insanlarının çekilmesi ve üretilen bilginin özel sektör ile paylaşılmasına da önemli katkıları bulunmaktadır.

3.3. Türkiye’de Araştırma Altyapıları