Türkiye Büyük Millet Meclisinin Görev ve Yetkileri

Hükümet sistemi tercihi her ne olursa olsun temsili sistemlerde yasama orga- nının kanun koyma, hükümeti denetleme ve devlet bütçesini kabul etme gibi üç temel görev ve yetkisi vardır. Bu üç temel görev ve yetkinin dışında anayasa ile yasama or- ganına ilave birtakım görev ve yetkiler verilmesi de mümkündür.499 _{1982 Anaya-}

sası’nın 87’nci maddesinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin görev ve yetkileri dü- zenlenmekle birlikte Anayasa içinde serpiştirilmiş bazı görev ve yetkileri de bulun- maktadır. Aşağıda Anayasa’nın 87’nci maddesinde zikredilen TBMM’nin kanun

koyma, değiştirme ve kaldırma yetkisi ile bütçe ve kesin hesap kanun tekliflerini gö- rüşme ve kabul etme yetkisi incelenecek ve anayasanın muhtelif maddelerinde düzen-

lenmiş olan diğer bazı görev ve yetkilerine değinilecektir.

Kanun Koymak, Değiştirmek ve Kaldırmak

Türkiye Büyük Millet Meclisinin en temel görev ve yetkilerinden birisi kanun koymaktır. TBMM’nin kanun adı altında ve kanun yapma usulüne uygun olarak çı- karttığı tüm düzenlemelere, içeriğine bakılmaksızın kanun denilmektedir.500 _Ana-

yasa’nın 87’nci maddesine göre kanun koymak, yürürlükteki kanunları değiştirmek ve kaldırmak yetkisi TBMM’ye aittir. Kanunların teklif edilmesi ve görüşülmesi Ana- yasa’nın 88’inci maddesinde düzenlenmektedir. Kanun koyma süreci, Anayasa’da ay- rıntılı olarak düzenlenmemekle birlikte aynı maddenin 2’nci fıkrası uyarınca kanun

499 _{Özbudun, Türk…, s. 289; Gözler, Türk…, s. 647.} 500 _{Anayurt, Türk…, s. 188.}

tekliflerinin TBMM’de görüşülme usul ve esaslarının içtüzükle501 _{düzenleneceği be-}

lirtilmektedir. Anayasa’nın 89’uncu maddesinde ise kanunların nasıl yayımlanacağı düzenlenmektedir.

Kanunların koyulmasına yönelik, teklif (öneri), görüşme, kabul ve yayım ol- mak üzere dört aşamanın olduğu söylenebilir.502 _{Anayasa’nın 88’inci maddesinin}

1’inci fıkrasına göre kanun teklifi yalnızca milletvekilleri tarafından yapılabilir.503 _Ka-

nun teklifi gerekçesiyle birlikte bir veya birden fazla milletvekilinin imzasıyla Meclis Başkanlığı’na verilir (İçtüzük md. 74/1-2). Kural, kanun teklifinin milletvekilleri tara- fından verilmesi olmakla birlikte bunun tek istisnası bütçe ve kesin hesap kanun tekli-

fidir.504 _{Zira 2017 yılı Anayasa değişikliği ile bu tekliflerin, Cumhurbaşkanı tarafından}

TBMM’ye sunulması düzenlenmiştir (md. 161/3).

Kanun teklifleri, Meclis Başkanlığı tarafından ilgili komisyonlara havale edilir. Şayet kanun teklifleri şartlarına uygun değilse komisyonlar, teklifi sunanlara tamam- latmaya yetkilidir (İçtüzük md. 74/3-4). Diğer taraftan kanun teklifi, Genel Kurula bilgi vermek şartıyla gündeme alınmadan önce geri alınabilir. Ancak gündeme alın- mışsa geri alınabilmeleri için Genel Kurulun karar vermesi gerekmektedir (İçtüzük md. 75). İlgili komisyona havale edilen kanun teklifi komisyonda görüşülür ve bir ra- por hazırlanır. Rapor, teklifin reddedilmesi, kabul edilmesi veya önerdiği değişiklik- lerle kabul edilmesi yönünde olabilir.505 _{Komisyon tarafından hazırlanan rapor, Meclis}

Başkanlığı’na sunulur. Meclis Başkanlığı, rapor ile kendisine gönderilen teklifleri gö- rüşülmek üzere Genel Kurula gönderir. Komisyonların hazırladığı raporlar, görüşme- lere başlanırken Genel Kurulda okutulmaz. Ancak bu raporların kaç numaralı sıra sa- yısı olarak bastırılıp dağıtıldığı Meclis başkanı tarafından ifade edilir (İçtüzük md. 79).

501 _{2017 yılı Anayasa değişikliği ile Anayasaya eklenen geçici 21’inci maddenin b bendinde “Bu Kanu-}

nun yayımı tarihinden itibaren en geç altı ay içinde Türkiye Büyük Millet Meclisi, bu Kanunla yapılan değişikliklerin gerektirdiği Meclis İçtüzüğü değişikliği ile diğer kanuni düzenlemeleri” yapacağı belir- tilmektedir. Bu çerçevede TBMM, 09.10.2018 tarihinde içtüzükte değişiklik yapılmasına dair karar al- mıştır. Bu karar, 16 Ekim 2018 tarihli ve mükerrer 30567 sayılı Resmî Gazetede yayınlanmıştır.

502 _{Gözler, Türk…, s. 649; Tunç, Türk…, s. 173.}

503 _{2017 yılı Anayasa değişikliğinden önce kanun teklif etmeye Bakanlar Kurulu ve milletvekilleri yet-}

kiliydi. Bakanlar Kurulu tarafından yapılan kanun önerisine kanun tasarısı ismi verilmekteydi.

504 _{Anayurt, Türk…, s. 189.}

Kanun tekliflerinin Genel Kurulda görüşülebilmesi için toplantı yeter sayısının bulunması gerekmektedir. Anayasasının 96’ncı maddesine göre toplantı yeter sayısı, üye tamsayısının üçte biridir (200 Milletvekili). Toplantı yeter sayısının sağlanması halinde İçtüzüğün 81’inci maddesine göre önce teklifin tümü hakkında görüşme açılır. Tümünün görüşülmesinden sonra teklif maddelerinin görüşülmesine geçilmesi için oylama yapılır. Oylama ile maddelerinin görüşülmesinin kabul edilmesi halinde tekli- fin maddeleri görüşülür. Sonrasında teklifin tümüyle oylanmasına geçilir. Kanun tek- lifinin Genel Kurulda kabul edilebilmesi için karar yeter sayısının bulunması gerek- mektedir. Anayasa’nın 96’ncı maddesine göre karar yeter sayısı, toplantıya katılanla- rın salt çoğunluğudur. Ancak karar yeter sayısı, her halükârda üye tamsayısının dörtte birinin bir fazlasından az olamaz. Buna göre kanun teklifinin kabul edilebilmesi için en az 151 milletvekiline ihtiyaç vardır. Şayet Genel Kurulda teklifin maddelerine ge- çilmesi veya tümü kabul edilmez ise teklif reddedilmiş olur (İçtüzük md. 81/5). Red- dedilmiş kanun teklifleri de ret tarihinden itibaren tam bir yıl geçmedikçe aynı yasama dönemi içinde tekrar verilemez (İçtüzük md. 76).

Meclis tarafından kabul edilmesiyle teklifler, kanunlaşır506 _{ve Meclis Başkan-}

lığı aracılığıyla Cumhurbaşkanına gönderilir.507 _{Kabul edilen kanunların yayımlan-}

ması Cumhurbaşkanının yetkilerindendir (md. 104/5). Cumhurbaşkanı, kabul edilen kanunları uygun bulması508 _{halinde onbeş gün içinde yayımlar (md. 89/1).}

Genellikle kanun koyucu, düzenlediği kanunlarda bir yürürlük maddesi ekle- yerek ne zaman yürürlüğe gireceğini belirlemektedir. Yürürlük maddesi olmayan ka- nunlar ise 15 Temmuz 2018 tarihinde 30479 sayılı Resmî Gazetede yayımlanan 10 Numaralı Resmî Gazete Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin 7’nci maddesi gereğince “…Resmî Gazete’de yayımlandığı gün yürürlüğe girer.”

506 _{Bkz. Gözler, Türk…, s. 655-656.} 507 _{Anayurt, Türk…, s. 190.}

508 _{Cumhurbaşkanının bir kanunu geri gönderme yetkisi (veto) mevcuttur. Cumhurbaşkanı, bir kanunun}

yayımlanmasını kısmen veya tamamen uygun bulmaz ise bir daha görüşülmek üzere geri gönderebilir. Cumhurbaşkanının kanunları geri gönderme yetkisi, aşağıda Cumhurbaşkanının görev ve yetkilerinde incelenecektir.

Bütçe ve Kesinhesap Kanun Tekliflerini Görüşmek ve Kabul Etmek

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin önemli görev ve yetkilerinden diğer bir ta- nesi bütçe ve kesinhesap tekliflerini görüşmek ve kabul etmektir. Bütçe ve kesinhesap kanunları, kanun biçiminde yapılan bir yasama işlemidir. Ancak taşıdıkları özel nite- likleri itibariyle özel bir görüşülme usulüne ve hatta özel bir hukuki statüye tabi tutul- maktadır.509 _{2017 yılı Anayasa değişikliği ile getirilen yeni hükümet sisteminde yürüt-}

menin kanun teklif edebilmesi mümkün değildir. Ancak bunun istisnası bütçe ve ke- sinhesap kanun tekliflerini sunmasıdır.

Bütçe kanunu, bir yıl için, devletin ve kamu iktisadi teşebbüsleri dışındaki kamu tüzel kişilerinin gelir ve giderlerini tahmini olarak gösteren ve gelirlerin toplan- masına ve giderlerin yapılmasına510 _{ilişkin yürütmeye izin ve yetki veren bir kanundur.}

Anayasa’nın 161’inci maddesine göre bütçenin yıllık olması ilkesi511 kabul edilmek- tedir. Mali yıl başlangıcı kanun ile düzenlenir (md. 161/2).

Bütçe ve kesinhesap kanununun taşıdıkları özel nitelikleri itibariyle hazırlan- ması ve görüşülmesi usulü büyük ölçüde doğrudan doğruya Anayasa’da düzenlenmiş- tir.512 _{Buna göre Anayasa’nın 161’inci maddesinin 3’üncü fıkrası gereği bütçe kanun}

teklifi, mali yılbaşından en az yetmiş beş gün önce Cumhurbaşkanı tarafından TBMM’ye sunulur. Bütçe teklifi, bütçe komisyonunda görüşülür. Komisyon, elli beş gün içinde bir metin kabul eder. Metin, Genel Kurulda görüşülür ve mali yılbaşına kadar karara bağlanır. Milletvekilleri, bütçe kanunu teklifinin Meclis’te görüşülmesi sırasında, gider artırıcı ve gelirleri azaltıcı önerilerde bulunamazlar. Ancak bütçe ko- misyonu görüşmelerinde bütçe kanun teklifinde değişiklik yapılabilir.513 _{Aynı madde-}

nin 6’nci fıkrasına göre kamu idare bütçeleri ile değişiklik önergeleri, üzerinde ayrıca görüşme yapılmaksızın Genel Kurulda okunur ve oylanır.

Bütçe kanununa, bütçe ile ilgili hükümler dışında hiçbir hüküm konulamaz (md. 161/2). Buna göre yürürlükteki diğer kanunlarda bütçe kanunuyla değişiklik 509 _{Özbudun, Türk…, s. 222.} 510 _{Gözler, Türk…, s. 683.} 511 _{Özbudun, Türk…, s. 222.} 512 _{Gözler, Türk…, s. 683.} 513 _{Tunç, Türk…, s. 261.}

yapılamaz.514 _{Ayrıca merkezi yönetim bütçesiyle belirlenen ödenek, harcanabilecek}

tutarın sınırını göstermektedir. Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile harcanabilecek tu- tarın aşılabileceğine dair bütçe kanununa hüküm konulamaz (md. 161/7).

2017 yılı anayasa değişikliği ile ABD başkanlık sisteminde görülen bütçenin kabul edilmemesi halinde sistem kilitlenmesini önleyebilecek bir düzenleme, 1982 Anayasası’nda yapılmıştır. Buna göre bütçe kanunu süresinde yürürlüğe konulamaz ise geçici bütçe kanunu çıkarılır. Şayet geçici bütçe kanunu da çıkarılamazsa yeni bütçe kanunu çıkarılıncaya kadar bir önceki yılın bütçesi yeniden değerleme oranına göre artırılarak uygulanacaktır (md. 161/4). Böylece yürütmenin bütçesiz kalması en- gellenmek istenmiştir.515 _{Ancak diğer taraftan Meclis’in yürütme üzerinde en etkili}

denetim araçlarından biri zayıflamıştır. Zira tüm hükümet sistemlerinde bütçe parla- mentonun en önemli silahıdır.516

Bütçe kanununu kabul etmek yetkisine sahip Meclis, bu kanunun uygulanma- sını da denetleme yetkisine sahiptir. Meclis bu yetkisini, kesinhesap kanun teklifini kabul etmek suretiyle kullanır.517 _{Kesinhesap kanunu, bütçenin denetlenmesi, gelirle-}

rin toplanması ve harcamaların bütçeye uygun518 _{yapılıp yapılmadığının belirlenme-}

sini sağlayan bir kanundur. Kesinhesap kanun teklifi, bütçe kanun teklifi gibi Cumhur- başkanına verilmiş istisnai bir yetkidir. Anayasa’nın 161’inci maddesinin 9’uncu fık- rasına göre Cumhurbaşkanı tarafından kesinhesap kanun teklifi, ilgili olduğu mali yı- lından başlayarak en geç altı ay sonra TBMM’ye sunulur. TBMM adına denetleme görevini yerine getirecek olan Sayıştay (md. 160/1), ilişkin olduğu kesinhesap kanun teklifinin verilmesinden başlayarak en geç yetmiş beş gün içinde Meclis’e genel uy-

gunluk bildirimini sunmalıdır (md. 161/9). “Kesinhesap kanunu teklifi ve genel uy-

gunluk bildiriminin Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne verilmiş olması, ilgili yıla ait Sayıştayca sonuçlandırılamamış denetim ve hesap yargılamasını önlemez ve bunların

514 _{Atar, Türk…, s. 264; Gözler, Türk…, s. 683.} 515 _{Tunç, Türk…, s. 262.} 516 _{Özbudun, Türk…, s. 224.} 517 _{Özbudun, Türk…, s. 225.} 518 _{Özbudun, Türk…, s. 225.}

karara bağlandığı anlamına gelmez” (md. 161/10). “Kesinhesap kanunu teklifi, yeni yıl bütçe kanunu teklifiyle birlikte görüşülür ve karara bağlanır” (md. 161/11).

Türkiye Büyük Millet Meclisinin Diğer Görev ve Yetkileri

Türkiye Büyük Millet Meclisinin yukarıda incelenen görev ve yetkileri dışında 87’ inci maddede para basılmasına ve savaş ilânına karar vermek, milletlerarası and-

laşmaların onaylanmasını uygun bulmak, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayı- sının beşte üç çoğunluğunun kararı ile genel ve özel af ilânına karar vermek ve Ana- yasa’nın diğer maddelerinde öngörülen yetkilerini kullanmak ve görevlerini yerine getirmek olarak diğer görev ve yetkileri düzenlenmiştir. TBMM’nin diğer görev ve

yetkileri olarak şunlar sayılabilir: Kamu Başdenetçisini seçmek (md. 74), Meclis Baş- kanını seçmek (md. 94), İçtüzük yapmak (md. 95), Cumhurbaşkanı hakkında bir suç işlediği iddiasıyla soruşturma açılmasına karar verebilmek ve Yüce Divana sevk kararı alabilmek (md. 105), Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlara bir suç işledikleri id- diasıyla soruşturma açılmasına karar verebilmek ve Yüce Divana sevk kararı alabil- mek (md. 106), üye tamsayısının beşte üç çoğunluğu ile seçimlerin yenilenmesine ka- rar vermek (md. 116/1) Cumhurbaşkanı tarafından olağanüstü hâl ilan edilmesi halinde olağanüstü hâl ilanı kararını onaylamak, olağanüstü halin süresini gerekli gördüğü tak- dirde kısaltmak, uzatmak veya olağanüstü hali kaldırmak (md. 119/2-3), olağanüstü hâl döneminde Cumhurbaşkanı Kararnamelerini onaylamak (md. 119/6), Radyo ve Televizyon Üst Kurulu üyelerini seçmek (md. 133/2), Anayasa Mahkemesi için gös- terilen adaylardan Anayasa Mahkemesi’ne 3 üye seçmek (md. 146/1), Hakimler ve Savcılar Kuruluna 7 üye seçmek (md. 159/3) ve Anayasayı değiştirmek (md. 175).519