Türkiye’de Bölge Kalkınma Ajansları

Bölge kalkınma ajansları merkezi hükümet ve yerel yönetim ana yapısının dışında, çoğunlukla ‘yumuşak’ politika araçlarını entegre biçimde kullanarak yerel iktisadi kalkınmayı destekleyen, bölgesel bazda yerleşik, kamu tarafından finanse edilen kurumlardır (Halkier, 2006: 17). Bu nedenle, bölge kalkınma ajansları, Türkiye’nin mevcut kanunlarında yerinden yönetim birimi olarak belirtilmese de idari yapılanmada kendine yeni yeni yer bulan bu kuruluşların amacı yerel hizmetlerdir. Kalkınma ajanslarının koordinasyonundan sorumlu Devlet Planlama Teşkilatının yaptığı tanıma göre kalkınma ajansları; ulusal düzeyde DPT koordinasyonunda, kendine özgü teknik ve finansman (bütçe) mekanizmasına sahip, kâr amacı gütmeyen, çabuk karar alıp uygulayabilen, merkezi ve yerel idarelerin dışında, kamu, özel sektör ve STK’ları bir

64

araya getiren, tüzel kişiliği haiz, 5449 sayılı Kanunla düzenlenmemiş işlemlerinde özel hukuk hükümlerine tabi, belirli bölgeler esas alınarak Bakanlar Kurulu kararı ile kurulan teknik kapasitesi yüksek, uygulamacı olmayan, fakat destekleyici, koordinatör ve katalizör olarak faaliyet gösteren kalkınma birimleridir (DPT, 2011b).

Ulusal kalkınmanın, çeşitli toplum kesimleri ve bölgeler arasında dengeli bir işbölümü ile gerçekleştirilmesi ve buna paralel olarak kalkınmanın getirilerinin de kesimler ve bölgeler arasında dengeli dağılımı hükümet programları ve kalkınma planlarının en öncelikli konuları arasında yer almaktadır. Ülkemizde de bölgeler arası gelişmişlik farklarının dengeli bir yapıya kavuşturulması, bölgesel ve yerel kalkınmanın hızlandırılması ve sürdürülebilir dengeli bir gelişmenin sağlanması için çeşitli politikalar ve araçlar uygulanmıştır. Bunların başlıcaları; Doğu Marmara Planlama Projesi, Antalya Projesi, Çukurova Bölgesi Projesi, Güneydoğu Anadolu Projesi, Zonguldak-Bartın-Karabük Bölgesel Gelişme Projesi, Doğu Anadolu Projesi Ana Planı ve Doğu Karadeniz Bölgesel Gelişme Planı’dır. Ancak, çoğu zaman kalkınmada öncelikli yöreleri hedef alan destek uygulamaları, bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılmasında ve hedeflenen gelişme düzeyini ve ortamını oluşturmada beklenen etkiyi doğuramamıştır. Özellikle Ankara’nın doğusunda yer alan illerin sosyo ekonomik gelişmişlik düzeylerinin, genel olarak ülke ortalamasının altında kaldığı gözlenmektedir (DPT, 2011a).

Bölgeler arası farklılıkların azaltılması ve AB’ye uyum sürecinin bir gereği olarak, yerleşme merkezlerinin kademelenmesini, iller arasındaki fonksiyonel ilişkileri, coğrafi koşulları, istatistik toplama ve plan yapma amacına uygunluğu da dikkate alarak, AB istatistikî sınıflandırmasına (NUTS) paralel bir şekilde, üç düzey halinde İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflandırması (İBBS) yapılmıştır. AB yetkilileri tarafından da onaylandıktan sonra, 28 Ağustos 2002 tarih ve 2002/4720 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan bu sınıflandırmanın, yine aynı karar kapsamında bölgesel politikaların çerçevesinin belirlenmesinde esas alınması kararlaştırılmıştır (DPT, 2011a).

Yapılan bu sınıflandırmaya paralel olarak oluşturulan bölgelerde ajansların kuruluşu 58. Hükümet tarafından hazırlanarak yürürlüğe konulan ve 59. Hükümet tarafından da aynen benimsenen Acil Eylem Planının (AEP) gerçekleştirmeyi öngördüğü en önemli hukuki, kurumsal ve yapısal düzenlemeler arasında yer

65

almaktadır. Uygulamaya 5449 sayılı Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun ile resmi olarak giren ajansların kuruluş amacı araştırmanın konusu olan yerel yönetişim kavramı ile birebir örtüşmektedir. Kanunda belirtildiği gibi bu kuruluşların amacı; kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, kaynakların yerinde ve etkin kullanımını sağlamak ve yerel potansiyeli harekete geçirmek suretiyle, ulusal kalkınma plânı ve programlarda öngörülen ilke ve politikalarla uyumlu olarak bölgesel gelişmeyi hızlandırmak, sürdürülebilirliğini sağlamak, bölgeler arası ve bölge içi gelişmişlik farklarını azaltmaktır.

İlgili kanunun gerekçesinde verilen bilgilere göre ajansların kuruluş amaçları arasında yönetişimin yansımaları olan yerel düzeyde planlama, programlama, proje üretme ve uygulama kapasitesini arttırmak, yerel aktörler ve dinamikler arasında sinerji oluşturmak, bütün kaynakları harekete geçirmek ve yerel/bölgesel kalkınma çabalarının etkisini arttırmak, bölgelerde ve yerelde kaynakların yerinde ve etkin kullanılmasına yardımcı olmak bulunmaktadır. Bölgesel kalkınma ajansları kavramının ortaya çıkmasıyla gerek politika girişimlerinin doğası ve gerek ulusaltı iktisadi kalkınma faaliyetlerini kapsayan yönetişim yapıları açısından, Türkiye’de bölgesel kalkınmayı, hâkim olan Avrupa yaklaşımlarına doğru yaklaştıracak kurumsal bir çerçeve yaratılmıştır (Halkier, 2006: 17). Kalkınma ajanslarının kuruluşu, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 58. ve 59. Türkiye Cumhuriyeti Hükümetinin Acil Eylem Planının hedefleri ve AB Katılım Ortaklığı Belgesinde yer alan taahhütler çerçevesinde gerekli görülmüştür.

5449 sayılı Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun, 25.01.2006 tarihinde TBMM Genel Kurulunda görüşülerek kabul edilmiş, 08/02/2006 tarihli ve 26074 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Ajansların kuruluşu ve kaldırılması Bakanlar Kurulu’nun kararına bağlıdır.

Özel hukuk hükümlerine tabii olan ajanslar bu özellikleri ile alışılmış devlet kurumlarından ayrılmaktadır. Devlet Planlama Teşkilatı (Kalkınma Bakanlığı) tarafından koordine edilen ajansların performans denetimi yine bu kurum tarafından yapılmaktadır. Ajanslar açıklık ve hesap verebilirlik ilkeleri gereği finansal kaynakların elde edilmesi ve kullanılmasında kamuoyunu bilgilendirmekle yükümlüdür. Ajansların denetimi kurumda görevli bir iç denetçi ve ayrıca bağımsız denetim kuruluşlarınca

66

yapılır. Ajanslar, 5018 sayılı Kamu Malî Yönetimi ve Kontrol Kanunu, 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu ve 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu hükümlerine tâbi değildir. Bu konularda kalkınma ajanslarına özel çıkarılmış yönetmelikler geçerlidir.