1. ŞEKİL BİLGİSİ
1.1. EKLER
1.1.2. Türetme Ekleri
1.1.2.1.İsimden İsim Yapan Ekler
İsim kök ve gövdelerinden isim yapmak için kullanılan eklerdir. Bu türetme ekleri Kosova Türk ağızlarının hepsinde isim köküne ve gövdelerine eklenirken Türkiye Türkçesinden fonetik farklılıklar göstermektedir.
+ ci,+çi,+çı:
Preşova ve Bilaç ağzında ekin ünlüleri daima düzdür.
türkiye tÀ onbir senesıde e saf ĉavurЋâr ġelmişЋâr Çimisi yelmiş Çifçılık işlesın burda e kalmişЋâr (4:6),
kundraĉìyidi kundraĉi ÀyakÀbi yapiyōr biz bēş kardaşık üç kıs (3:58), zühdi vardar vardır teneÇeĉi o hem tėnėÇeĉì idi hem hōĉayìdi (3:33), var˘imiştır işÇiler o imiştır hēp âskeriyÀnın hep askerìya (1:141).
Preşova ve Bilaç ağzında bu ekin+çe biçimi de özellikle meslek isimlerinde görülmektedir.
Bunun dışında yabancı dillerden etkilenerek isimden isim yapmaya yarayan Ca(tsa) eki ve daha çok meslek adlarında kullanılmaktadır.
78 zÀnaùi çalişirЋâr bukçe duvarçinar ĉadesì orda düÇanlari (3:40),
dìym alaym kında o doktoriCa ne getìrìy o kıdi bir yerde doġri istìy (6:158), ben dìym vėr vėr bana o benım kındımdır o babiCaya (6:160),
doktoriCaya o gėtìrìy versın çoĉuġa o çoĉuġ dìy ver dey Ànama (6:161).
+ nci:
Asıl sayı isimlerinden sıra sayı isimleri yapmaya yarayan bir yapım ekidir. Çoğunlukla sadece tek şekilli olarak kullanıldığı görülür. Preşova ve Bilaç ağzında da sadece tek şekilde kullanılmaktadır.
düġün ama sora bu üçüncìsì en küçuġi giti o işledì yaşada sırbiyada işledì ütede biran birin (6:81), intan biran davraniy işte yapÀy bişe bişe ama ikınĉidine Àçan aldım (6:79),77
yaşìyor ben dōġdum bìñ dōkuyüz yìrmi dokuzunci sėne (3:65),
ne bileyım başlÀdìЋâr ÇalışsınЋâr ēma o vaziyėtler dündi oçınĉi harp bütün yok (3:7),
ikibir kıs bir çerkėk ikincìsì üç kıs üçünĉìsi iki erkek dorduncìsì iki kıs bir ėrkek böyle (2:34).
+lık,+luk:
Türkiye Türkçesinde isimden isim yapmaya yarayan bu ekin, Kosova ağızlarında özellikle Mamuşa ağzında +lik biçimi hiç kullanılmaz. Ama buna karşılık Preşova ve Bilaç ağzında +lik “k”
düşmesiyle sadece +li şeklinde görülmekte, +lük, biçimi ise kullanılmamaktadır.
uzuñ tÀş dōrt˘üs ķūsur senelıktır odır bìn bÀşının kızì serbez onì (1:67), getırecekЋΤr akşamlık getırmiş hizmetÇarka legēnì yıkÀrım elerıni (1:90), yōk ameliyÀt bitì dÀ taşarım hūr hūr Àstalık e şi neden sorarsiniz (1:193),
doġramaĉì mÀrângoz doġramaĉì marangoz derЋâr e ben girdım alışveriş tırgovina tırcârlık türĉârlık (2:14),
tırgovina işledım birkaÇ Ày braktım astım düÇan marangozluk (2:15),
türkiye tÀ onbir senesıde e saf ĉavurЋâr ġelmişЋâr Çimisi yelmiş Çifçılık işlesın burda e kalmişЋâr (4:6),
Çöyde e bis hayvânlık liç leşperЋık hayvanЋΤrle gitmìsık hâyvanlarle sārmüsık (4:12),
77 “ikinĉidine” kelimesi “c> d” değşmesi sonuncu meydana gelmiştir ve bunun da bölgenin ses özelliği olarak açıklamamız gerekir.
79 âsçerilık kırk dordunde Àsker gitīm aylemıs pis aşçer sÀçiş o Àsçerlık ne ĉēçışırdiЋâr tabi kabiЋΤr anÀn ĉeçırì babÀn ĉeçırì kardaşЋâr ĉeçırì oni (4:19),
çΣkı amerikÀya gitìler suediya ēh çōkluġi preşovadali priştinēy (3:44),
şindi yaramaz ben ben benım içın ìtiyarlıktan yaramÀy bu yaşamak benım içın (4:77), âne türk yėrli he şini kalmìysık var bi otus ķusur âne tabi her pirli mâle büle (4:10).
+ li:
Bu ekin ünlüsü de daima düzdür. Bu ekin esas fonksyonu aslında sıfat olarak kullanılan vasıf isimleri yapmaktır. Bu yüzden bu eke sıfat eki de denilebilir. Sıfatlar isim olarak da kullanıldıkları için, bu ekle yapılan isimler hem sıfat hem isim olarak kullanılmaktadır.78 Ama bu ekin diğer işlevi yer belirtmesidir.
burda bu bilaşta te bu Çöylì nice ĉülìysınıs ni Ày başì (4:187),
bu danedır bu ġelmedır bu ėv biz bim kabileden bu vranyali a bis kōnyali (4:174),
kalkti hepımız üle imiş esçiden beş˘on çişi liderli arabaylen beş˘on beş˘on kişikarì giderdìЋâr ürtüli (4:171),
süriya del ütede deylen o bombalar o dūmanlΤr o dumanlΤr yezìyЋΤr e hēp ìlaÇli onlΤr (4:156).
+ sız, +sıs, +sis, + sus:
Mamuşa ağzında ve Kosova’nın diğer ağızlarında ekin +siz biçimi kullanılmaz, fakat Preşova ve Bilaç ağzında +siz biçimi mevcuttur. Bu ekin isimden isim yapma işlevinden ziyade yokluk bildiren isimleri yapmaya yarayan bir ektir. Preşova ve Bilaç ağzında bir tek +süz biçimi kullanılmaz. Bazı örneklerde z > s ekin başındaki s sesi ötümlüleşerek zéye dönüşür.
imiştır evo kōyunsus ya hayvansıs ya ev yok imiştır lėşperЋık ērbir ēvde beş alti yedì baş Àyvan var˘imiştır (4:227),
ama pazarlīk yapÀcan pazarsız olmaz sen bakarsın belig dÀ uĉūz (4:220), pişēy ìlaÇsīz te ekmìsın bülmet lazım pırskalÀyÀsīn ekemeyì yemìş (4:154), derdi ìtiyarЋâr bėdÀva vėrmiş işalla diyen bu ĉami hebili ĉemÀtsìs kalmÀs (4:120),
onbėş kişi dişarda var aġır şini yaşamak pÀra vΤr ama yaşamak didım sāle ĉetsızı para anlaysın (4:65).
78Cemail, Krüezi, Tunalıgil,“Mamuşa Türk Ağzı Özellikleri II. bölüm Yapım Bilgisi”, Çevren (Toplum,Bilim, Yazın ve Sanat) Dergisi, Priştine, 1988a,ss.51 -63.
80
+ ki, (+çi):
Ses bilgisi bölümünde de ifade edildiği gibi k>ç değişimi yaygın görülmektedir. Çoğu kelimelerde “ki” olan ek örneklerde “çi” olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu ekin asıl görevi zamir ve sıfat olarak kullanılan isimler yapmasıdır.
İçinde bulunma, bağlılık ve aitlik ifade etmektedir, bir nesneyi bağlı ve ait olduğu başka bir nesneye göre veya zaman ve makân içindeki yerine işaret etmek üzere kullanılır.79
var hìstoriyÀdÀ vranyada bėn bÀkmişīm yazÀy a sekìz ĉÀmi âsķeriyanın bu yōkarkì ĉami bu çok ėski ĉami (4:107),
sununçi sonunçi bìkide harb dūymìşınız sis kÀrpuş komÀnovanın o imiş pitivi (4:189).