1. ŞEKİL BİLGİSİ
1.1. EKLER
1.1.1. İşletme Ekleri
1.1.1.2. Fiil İşletimi
1.1.1.2.1. Basit Çekimler
1.1.1.2.1.1.1.Şimdiki Zaman
Bu eki, Kosova ağızlarında en çok değişiklik gösteren eklerden birisidir. Kosova’da özellikle Mamuşa Türk ağzında “-yor” eki hiç kullanılmaz. Preşova ve Bilaç Türk ağzında çoğunlukla “-y”
veya sadece ünlü uzamasıyla, yardımcı “-(y)I” ile olur. Şimdiki zaman ekiyle beraber –yor ekindeki“-r” sesinin düşmesiyle sadece “-yo” ve “–yor” olarak kullanıldığı gürülür.
te şinde bugün bu sÀta bÀġrì ama neden baġrì hēp yolūk (1:11),
cetirìm dÀ bol dÀ derìn bìr su bì yÀġmur arada sarada ōnikì ay â kırk ìki Àyvan su gātürdi şagaġÀ (1:29),
kırmizì künklēr āç dōrt sara Çānkler üç dōrt sara te bāle uzuñ Çümklēr hepisi bakÀyЋΤr (1:32), gìderÇen ustra dedì nerey gidìysın dedım düÇana gidìym dedim yürürım he tamam (1:73),
evi ama bakÀy büle e burda mì dedım poştar muhamet bak ta bak bak ōdur dÀ der açar kapìy (1:88), baġlÀym e sÀbaya kadÀr ūçisız mίabbet mίabbet mίabbet ordan bitī āz evının içın ēr biyere (1:98), üsÇüpte dernek amo şindi bakâym gene gene yapıyorЋâr gene yapayorЋΤr (3:53).
TEKLİK ÇOKLUK 1. - ìm, - ìyn, - eyem, - Àym 1. -(I)ysI 2. - IysIn 2. –(I)ysInIZ
3. - (a)y, - yor 3. –(A)yorlAr, -(A)yolar
Tablo.1.1.1.2.1.1.1. Basit Zamanlar, Şimdiki Zaman
76 Hatice, Şahin, “Bursa Yerli Ağızları”, Diyalektolog Dergisi, S.5, 2012, ss. 1-7.
69
Şimdiki Zaman Olumsuzu:
Çok fazla farklılık göstermez, çoğunlukla “-mA” olarak karşımıza çıkar.yaşiyolar bunlar bilmiyorum çalışirЋâr dişarida isviCrede germÀnyadan alamÀnyadan (3:43), onlar onlar kişmen e başkÀ bìlmėym ne dėyim böyle (2:62),
po tanırdır tam sen Çendì Çendì āzāni ķendi alÀnì bülmiysın nėrde (1:197), tokÀt vurmìş milede ama ĉormìy ĉormìy a taşìysın bişē alında bir (1:181),
tamam te dobırÇandÀ dobırÇanda çıkımayЋΤr mazal şindi türķiyeya ėvler (1:168), öyle geldi trııp uturdiЋâr nìçın yemìysın bi kizi bizde ne zeman (1:95).
1.1.1.2.1.1.2.Geniş Zaman
Türkiye Türkçesinde olduğu gibi, Kosova Türk ağızlarında da hiçbir değişikliğe uğramayan zaman ekidir. Bu zamanın eki “-(A)r”dir. Preşova ve Bilaç ağzında çekim sırasında en çok değişikliğe uğrayan 1.çokluk kişi ekidir. Sadece bu bölgede değil diğer Kosova Türk ağızlarında da 1.çokluk kişi“–iz” yerine çoğunlukla “-sık” olarak kullanılır. “-er” ile çekim yapılan fiillerde 1.teklik kişi ve 3.kişi tekil değiştiğini görmek mümkündür.
Hemen hemen fiillerin yapısında ünlü uyumundan dolayı “i” olması gerekirken çoğunlukla uyumu bozar ve “i” yerine “ı” olarak kullanılır. “-er” fiillerinde de 1. çokluk kişi“-iz” yerinde çoğunlukla “-sık” olarak görülür ama şunu da belirtmek gerekir ki Preşova ve Bilaç ağzında “-sık”
ekinin dışında 1.çokluk kişi eki olarak “-iz” ekini “-ıs” olarak kullanılır. 3.çokluk kişi ise çoğu zaman ünlü uyumunu bozduğu halde “-lAr” veya “-lA” olarak görülür.
kizımìy misın ìy misınız teşkür˘ederıs ōtίrūn otίrūn be otίrun be ίturun ίturun sìs otίrun sis sorίn ne bilersık (2:1),
ama pazarlīk yapÀcan pazarsız olmaz sen bakarsın belig dÀ uĉūz (4:220), domaÇindırler pÀrayì beklėrler pÀrayi çikarirler yērden (6:227),
nerde e tona geldım hayde çıkar çıkarìyЋâr adet o vakıt çıktım kapìda (6:196), tėverım doġrì Àçan derım lėyla canīm yanar hâyt... (6:193),
dedım anam ben bìlseydım ki kalırım yalınız kίyuvermēdīm (6:196),
ben ne yapam sora ÀramÀm mori ÀramÀm otururum senınle e şindi diyìm oy lėyla koymişım adıni oy lėyla (6:175),
70 anėm ōturmÀtın ten aġlartın arartın ananì ararsın babanì (6:174).
TEKLİK ÇOKLUK 1. - ArIm 1. -(A)rIZ, -(A)rsIk 2. - ArtIn,- ArsIn 2. - AsInIZ 3. – Ar 3. - ArlAr
Tablo.1.1.1.2.1.1.2. Basit Zamanlar, Geniş Zaman
Geniş zamanın olumsuz şekli: 2.teklik kişi, 3. teklik kişi ve 2.çokluk kişi çekimlerinde z >s değişikliği görülmektedir. Bir örnekte geniş zaman 2.teklik kişi olumsuz çekiminde –matın, 3.
çokluk kişi olumsuz çekiminde de –madlâr eklerinin kullanıldığı gözlemlenmiştir.
ben ne yapam sora ÀramÀm mori ÀramÀm otururum senınle e şindi diyìm oy lėyla koymişım adıni oy lėyla (6:175),
ama peşkìri ilerì çekir ki hizmetçarkÀ gelìy bÀşvermes onì te büledır (1:91),
o sis de mi bülmesınıs çimdır o anasınâ kıskardaşınâ ēpisinē çabūk odaya Boşnaklar demek (1:94), anėm ōturmÀtın ten aġlartın arartın ananì ararsın babanì (6:174),
kalktım telefon orda var tüledım yok yok sen kalkamasen öyle o ayaklarlen (6:133), kavėlere gitmēyЋâr çarşiya çıkmadЋâr çėndi işini işlēyler işi isterler (6:226),
tārkiyēy ama bėn yok ayrılmam e şindi madım ben ayrılmam (6:237),
yoladım ona lazım ne imiştır te o nişan başka gayrì hiç gelmem gėlmek çıkmak yōk (7:79), derdi ìtiyarЋâr bėdÀva vėrmiş işalla diyen bu ĉami hebili ĉemÀtsìs kalmÀs (4:120),
yėtmiş baş hayvan ama del del çikmaz del a te bu mÀlede te bu beş on evde yüs ķusur baş Àyvan esçiden (4:232).
1.1.1.2.1.1.3.
Görülen Geçmiş Zaman
Bu çekimde ünlü uyumunun bozulduğu görülür. Bunun dışında çok fazla farklılık göstermez.
Preşova ve Bilaç ağzında görülen geçmiş zaman çoğunlukla tek kalıpla “- dİ”, görülür, bunun yanında örneklerde de “- DI”, şekilleriyle de karşılaşılmaktadır. Bunun dışında Kosova’nın diğer bölgelerindeki gibi aynı şekilde görülmektedir.
gördünız mi klìseyi klìseden aşÀ bìr ēv yok˘imıştır (1:135),
şinde başa Çok Çok başkÀ ēh şindi gördünis ĉirdınıs biЋΤĉì ē klìseden (1:134), öyle geldi trııp uturdiЋâr nìçın yemìysın bi kizi bizde (1:95),
71 hū nâsılsan ìy misın tap tap dedi koca başЋΤdi e şindi havız yaşar diy büle büle (1:76),
tÀş yo yo yok mezâr nice bi ĉitınız mi camìyÀ biЋâca e ĉirır o ĉamiyÀ (1:66), gümüktır biЋâşta a evren paşanīn dēdesì güzdınız mi o taşЋârì o bāk (1:65), burda istrumuni bulmadi se câmì bōzulmìşidì o taşЋâ kaybetiЋâr (1:62), saklamìşım ütiye beriye ütiye beriye büle ve şindi bir ĉün kÀriştirdım (1:39), ikì ay â kırk ìki Àyvan su gātürdi şagaġÀ balkandan ōrda Çōrcuk (1:30).
TEKLİK ÇOKLUK 1. -DIm 1. - DIk 2. -DIn 2. - DInIZ 3. –DI 3. - DIlAr
Tablo.1.1.1.2.1.1.3. Basit Zamanlar, Görülen Geçmiş Zaman
Görülen Geçmiş Zamanın Olumsuzu:
-mA ekiyle yapılır.yēdi yus ķusur hÀne ama gelmedıЋâr kırk ķusur ÇĀyden gēlmiştırЋâr (1:4), burda istrumuni bulmadi se câmì bōzulmìşidì o taşЋâ kaybetiЋâr (1:62),
Àlalım ne ĉelinì ne gelinì ĉelìni getirìysık bu düġün yÀpmadinız düġün ayda alti aydân (1:107), aranì ameliyÀt ameliyat bėn ĉirmedım Çimçe dedım iÇerden mi (1:191),
demìrtaşa gitìk bir Àtta çikmadım bir yere hÀlÀmin oġli diydi dayì (1:207), budur şudur anlay konfekCiya ben gitmedım yōk çalışìym bir firÀda (1:18), erçek bir kıs onlar mektėbi okumadiЋâr çaliştiЋâr ahçi ē onlarda (3:38), amaĉene bu harptan sora sündi o ekunumì kÀlmadi (3:42),
mualimdi biri u dÀ ìy yaşadi ne mektep okumadi üle damla kasi yerden diveriy(ayo çi spat şkol ma mire ka kalu) (3:62).
1.1.1.2.1.1.4.
Öğrenilen Geçmiş Zaman
Preşova ve Bilaç ağzında, -mIş eki, öğrenilen geçmiş zaman yanında görülen geçmiş zamanı da karşılamaktadır. Ek genellikle tek şekillidir. Çoğu örnekte -miş ekiyle ifade edildiğini söylemek mümkün. “-miş, -mış, -muş, -müş” şekillerin sadece “-mIş” ile kullanılmasıdır.
bişeyler būldum o koymişīm ōrda amayitmiş˘o rÀmetli te ōdır (1:40), saklamìşım ütiye beriye ütiye beriye büle ve şindi bir ĉün kÀriştirdım (1:39),
72 peşin kemâЋ paşÀ e bu ĉelmiştır otus sekisınde mi otuz yedisinde mi (1:34),
hēp burdan kūm almıştir ve düşetmiştırЋâr bu dērekazìlarla (1:27),
çi o kadar neden nedın o sū ġēlmişīr bu çeşmēlere bu şadırvanlara (1:24), yāz dōrt tânē furun biЋΤştâ şadırvanlar biЋΤştâ biz inanmişik (1:23),
biЋΤĉa tüme de bu biЋâcı kalmÀsìЋâr e ordan sōra türk ōrdilΤri ġelmiştırЋâr ōnЋΤri çēndinız ōkìmişīnıs būlmişīnıs (1:5).
TEKLİK ÇOKLUK 1. -mIşIm 1. -mIşIk 2. -mIşIn 2. -mIşIn 3. –mIş (DIr) 3. -mIşlAr
Tablo.1.1.1.2.1.1.4.Basit Zamanlar, Öğrenilen Geçmiş Zaman
Öğrenilen Geçmiş Zamanın Olumsuzu:-
mA ekiyle yapılmaktadır.deġışmiştır çok çōk yok az çōk aynì aynì ayni yoktur biş fark fak˘etmezmiştır(1:52), insan yaşamìş dāmimiş nedır o ĉünâh dümimiş (1:59),
nâsın almìşĭn ĉitmìşīn mì tamam celiysık cualdÀ Àlmamìşım ĉetırmemişık istedì (1:113), ě askeriyÀ iki katânÀ bis onlari yetişmemişīk biz yetişmemişık yalnıs (1:143),
bilmemışım gitiЋâr onar gelinin hatrından ama baktım ben hatrında yaptım Àdetlerini şindi (6:108), alındi bu ayÀ te bu elım ayaġım ū dedi sen anlamÀmişīn acısın da (7:25),
bişi bitì o iş a biz peşin görmemişik çoĉuġì ġelmişık töyle (7:72),
yelıncaya gelin o gėçe yok ĉōrüşmedìk gayrik bis yok şimdi gorüşmemişık (7:80).
1.1.1.2.1.1.5. Gelecek Zaman
Bu eki, Preşova ve Bilaç ağzında çok fazla değişikliğe uğramamıştır.
getırecekЋΤr akşamlık getırmiş hizmetÇarka legēnì yıkÀrım elerıni (1:90), svetlanoya svetlano ne yapâysınız gülìy o cülìy e sonra yaklaşacak (1:105), gelecek bana cavur karìsì yelecek e mōre raif gidìysık ĉelini (1:106), tanaşacÀk büle ēm ayroldi bir dÀi ne ērkek ni kīs oni gözìnì (1:102).
73
Teklik Çokluk 1. AcAm 1. AcAsık 2. .AcAn 2. AcAnıZ
3. AcAk 3. AcAklAr
Tablo 1.1.1.2.1.1.5. Gelecek Zaman
Gelecek Zamanın Olumsuzu
:mA ekiyle yapılır.gōrmēycak haşeriyat üle dìy ama şinde şinde veriysık başa biro şeye benım düÇan (1:103).
ama ēl yakışmâycak ēl ēle çimçi Çìtap verīr kūrân verīr kıs ve ērkek (1:101).