İç Ses Değişmesi

Makedonya ve Kosova’da yaşayan Türk ağızlarının iç ses değişmesi bakımından güçlü örneklere sahip olduğunu söylemek gerekir. Bu değişmeler hem her bölgeye has özelliklerini ortaya çıkarmakta hem de korunan bazı eski kelimelerin varlığını bize sunmaktadır. Preşova ve Bilaç köyünde bu değişmeler ve örnekleri çokça görülmektedir.

ğ >ġ

Genellikle “ğ” nin yerine kullanılan bir türmedir. Her ne kadar Preşova ve Bilaç ağzında “ğ” de kullanılıyorsa, yine de örneklerde bu türeme de görülür.

saġda : sağda (1:189), aġay : ağa (1:196), oġli : oğlu (1:201), çaġırìyЋâr : çağırıyorlar (1:203),

uġırlama : uğurlama (2:11), doġramaĉì : dğramacı, marangoz (2:14), Çaġırır : çağırır (2:39), Çaġıdi : kağıdı (2:39), baġ : bağ (3:3), çokluġu : çoğunluğu (3:44), dēġısti : değişti (3:49), dōġduk

: doğduk (3:57), buġdÀyìsi : buğdayı (4:29), yaġì : yağı (4:31).

b > p: Bir önceki değişme türünün tersi olan bir ses olayıdır, Preşova ve Bilaç köyünde çok da fazla örneği olmasa da yine de görülür.

sepep : sebep (6:240), istanpul : İstanbul (4:14), kalıpi : kalıbı (4:40), mėktepi : mektebi (3:27).

52 k > s: Az örneği olsa da bu bölgede var olan bir değişmedir.

yėmesler : yemekler (4:56).

d > y: Az da olsa görülen bir değişme türüdür.

gid giye : git gide (1:8).

r > y: Bu değişmeden çok fazla örnek olmamakla beraber az sayıda örnek tespit edilmemiştir.

düġünleyi : düğünleri (4:132),biybirıne : birbirine (6:195).

t > p: Örneklerde çok görülmez.

yepmiş : yetmiş (5:12).

m> p: Sınırlı örnekte varlığını göstermektedir.

yappak : yapmak (7:2),gitpek : gitmek (7:47),yappa : yapma, el dokuması (6:25).

l > r: Az sayıda örnekte varlığnı göstermektedir.

buriyЋâr : buluyorlar (6:187),birsen : bilsen (6:114), gerdım : geldim (6:35), okura : okula (1:139).

l >r : Çok fazla örneği yoktur.

çekalalım : çıkaralım (6:157).

y > t: Örneklerde çok nadir görülen bir değişme türüdür.

katabata : kasabaya (6:26).

p > ç: Preşova ve Bilaç köyünde örneklerde bu değişmenin ünsüzlerin yer değişmesiyle birlikte “p”

sesin “ç” olarak kullanıldığını görülür. Bu değişme çok fazla yaygın olmasa da varlığını göstermektedir.

tesçì : tepsi (4:93).

f > v : Preşova ve Bilaç köyünde çok fazla görünmese de yine de örneklerde varlığını korumakta.

Àvtalarle : haftalar ile, haftalar boyunca (4:78),sav : sırf, sadece (2:29),avız : hafız (1:71), havız : hafız (1:71).

d > t : Bu ağızda sıkça kendini gösteren bir değişmedir.

ta : daha (33:1),biЋΤşta : Bilaç’da (23:1), ar. teri : deri, oraya kadar (1:55), giterken : giderken (1:93), üsÇüpte : Üsküp’de (3:31), hayt : haydi (4:9), yėùi : yedi (4:235), te : de (86:6), evlenùırdım : evlendirdim (6:137), yapartık : yapardık (6:218), Çaġıti : kâğıdı (7:47), demirtaşùa : Demirtaş’da (1:201).

53 l > v: Bu tür değişme çok görülmese de bu ağızda varlığını göstermektedir.

hava : hâla (7:16).

y > ġ : Genelde Türkçede mastar eklerinin (–mak, -mek) bulunduğu kelimelerde yönelme durumunda “k” sesi “ğ” olarak geldiğinde, -meğe/-mağa diğer -meye/-maya şekliyle de kullanılabilir. Kosova türk ağızlarında “ğ” düştüğü için –meğe/-mağa şekliyle hiç kullanılmaz, onun yerine çoğunlukla -meye/ -maya olarak kullanılır. Preşova ve Bilaç ağzında ise “ğ” nin art damak “ġ” olarak kullanıldığı için iki şekli de görmek mümkün. Bu ağızda bu değişimi sadece–

mek ve –mak eklerinde değil, durum eklerinde ve diğer eklerde de görülür.

güveġi : güveyi (6:198), güveġilen : güvey ile (7:81), yemeġe : yemeye (1:71), kolaġım : kolayı (4:35), bulancıġa : buluncaya kadar(4:85), bulucuġa : buluncaya kadar(4:88), yapmaġım : yapayım (7:17).⁶⁵

b > v: Çok fazla olmasa da yine de varlığını göstermektedir.

ar. sovaya : sobaya, odaya (7:51).

h > y: Yeterince görülen bir değişmedir.

beyzat : Behzat (1:63), sabaya : sabaha (1:98), tarìyÀ : tarihe (1:82), dÀyìsla : daha ıslah (1:129), pÀydÀt : pâyitaht (4:100).

s > ş : Bu türdeki değişmeler bazen bu sesten sonra gelen ünsüzlerin aynı gruptan gelmesiyle oluyor ve bunun dışında diğer dillerden gelen etkileşmelerden dolayı meydana gelen bir değişmedir.

ar. poştar : postacı (1:88), paşaport : passport (1:269), aşçer : asker (4:19).

C > ç: Bu tür değişmelerde genelde Arnavutça kelimelerde, isimlerde kullanılan ses türüdür,

“C”(ts) ünsüzü Arnavutçaya Sırpçanın etkisiyle giren bir sestir.

sviCrede : İsviçre’de (3:43).

ğ > k : Örneklerde görüldüğü gibi“ğ” sesinin sadece art damak “ġ”si olarak veya tümden düşerek değil, tam tersine güçlü bir ünsüzle değiştiği görülür.

çΣkı : çoğu (44:3), çōkluġi : çoğunluğu (44:3), Çokū : çoğu (14:5), çokluġīnì : çoğunu (125:6), hastalıki : hastalığı (5:7).

65 Bu örnekte masdar –mak eki kullanıldığı için, şeklini hiç bozmadan ifade edilmiştir, aslında kurallar gereğince masdar – mak yerine “yapa” dilek veya olanak olarak kullanılması gerekir.

54 k > ç, Ç : Bu ağızda, “k > ç, Ç” ön ses değişmelerdeki gibi aynı şekilde iç seste de ortaya çıkmaktadır.

türçiye : Türkiye (1:9), doçülì : dökülüyor (1:13), çünçi : çünkü (1:56), düÇana : dükâna (1:71), giderÇen : giderken (1:73), ar.hizmetçarka : kadın hizmetkâr (1:89), düÇandan : dükândan (1:104), çümçe : çünkü (1:137), düÇân : dükân (1:144), çümÇi : çünkü (1:146),tārçe : Türkçe (1:161), ūçìsız : uykusuz (1:179),Çimçe : çünkü (1:191), üsÇüb : Üsküp (3:31), teneÇeĉi : tenekeci (3:33).

ç > k : Çok fazla örneğe rastlanmamasına rağmen yine de varlığını göstermektedir.

ikin : için (6:150).

c > ç: Bu ağzıda diğer Kosova ağızlarında olduğu gibi varlığını göstermektedir. Normal koşullarda eğer ki “ç” sesinden sonra bir ek gelirse “c” olarak yer alır. Ancak, bu durumda öyle değil, burada daha çok, kelimenin kökünde beliren değişme söz konusu, bu ağızda da oldukça görülen bir değişmedir.

filçancik : fincanıcık (4:93), ilaçıne : ilacın (4:151), neçe : nice (4:154), geçe : gece (6:188), amerikanınça : Amerikanca, Amerika’nın (7:4).

g > c,ĉ : Ön seste olduğu kadar kullanılmasa da yine de yer almaktadır.

hanĉisi : hangisi (6:203), buĉün : bugün (4:230), ĉün : gün (1:39).

l> g: Çok fazla görülen bir değişme değildir.

düzügìysık : düzeliyoruz (1:126).

l > y: Çok fazla örneği olmasa da görülen bir değişme türüdür.

gėyìn : gelin (6:25).

l > n :Çok fazla rastlanmayan bir değişmedir.

çanacaklar : çalacaklar (4:141), binem : bilmem (2:8),even : evvel (1:124).

n > l : Preşova ve Bilaç köyünde bu değişmenin daha çok Arnavutçadan etkilenerek ortaya çıkan bir değişme olduğunu söylenebilir. Bu değişmeyi genelde “fincan” kelimesinde fark ediyoruz ki, genelde Arnavutçada “fincan” kelimesi “filcan” olarak kullanılır, dolayısıyla Türkçe konuşan insanlarda da bu kullanımı görmek mümkün.

filcan : fincan (1:177), fìlcancìk : fincancık (4:82), filcani : fincanı (4:84), filçancik : fincancık (4:93).

55 s > t: Ön seslerde olduğu gibi bu değişme iç seslerde de varlığını göstermektedir.

biliymitın : biliyor musun? (6:230), biriti : birisi (6:223), gidìytın : gidiyorsun (6:216), geceti : gecesi (6:205), geçtın : geçsin (6:197), görtün : görsün (6:197), kocatì : kocası (6:187), oliytın : oluyorsun (6:184), oturmatın : oturmazsın (6:179), aġlartın : ağlarsın (6:174), betleydım :

besliyordum (6:168), intan : insan (6:145), yapatam : yaparsın (6:145), kabilētì : kabilesi (4:141).

s > d : Çok fazla görülmeyen bir değişmedir.

ikinĉidine : ikincisine (6:79).

z > t : Fazla örneği görülmeyen bir değişme türüdür.

bit : biz (4:166).

ğ > c: Kosova’nın Türk ağızlarında çokça örneği olan bir değişmedir. Priştine, Mitroviça, Mamuşa gibi ağzılarda örneklerine yeterince görülmektedir. Preşova ve Bilaç köyünde çok fazla rastlanmayan bir değişme türüdür.

dücün : düğün (4:178).

c > d :Belli örneklerde görülür.

ikindisinin : ikincisinin (6:140), ikinditi : ikincisi (6:20).

ş > t :Bu ağızda genellikle “s > t” değişmesi sonucu “ş” sesi düşer ama bunun dışında bazı örneklerde korunur, o da “s” sesi gibi “t” sesiyle değişir.

görmitık : görmüştük (6:195), bulmit : bulmuş (6:188), deymitınıs : demiştiniz (6:46), işlemitık : işlemiştik (6:15).

ş > d: Nadir görülen bir değişmedir.

görmìd : görmüş (6:194).

z > d: Ön seste olduğu gibi iç seslerde de çokça görülen bir değişmedir.

gündel : güzel (6:230), çıkmadЋâr : çıkmazlar (6:226), ladım : lazım (6:217), güdel : güzel (6:212), bid : biz (6:210), kıdЋâr : kızlar (6:205).