Türkiye Selçuklu Devleti için en önemli sultanlardan birisi de Şahinşâh’tır. 14 yaşında genç bir Sultanın devletin başına hükümdâr olarak geçip en zor dönemde devleti yıkımdan kurtaran birinin yaptığı icraatlere bakılınca Şahinşâh’ın önemi ortaya çıkmaktadır. Öyle ki yaşının çok genç olmasına rağmen Şahinşâh’ın bu yaşta bile devleti idâre etmesi onun dirayetini, zekâsını ve üzerindeki güzel hasletlere sahip olduğunu net bir şekilde göstermektedir. Türk tarihi içerisinde 6 yıl gibi kısa bir sürede yaptıklarına baktığımızda Şahinşâh’ın tâlihsiz oluşu, adamlarının ihâneti ve Emîr Monolog’un öğütlerini dinlemeyerek zamanında yeterli derecede önlemini alamadığı bir iktidâr mücâdelesi yüzünden hayatını kaybetmesi mâalesef ki onun Sultanlığı sürecinde gerçekleştirebileceği başarılı işlerini görmemize engel olmuştur.467
Şahinşâh, genç olmasına rağmen önündeki en büyük engelleri belirleyerek bunları bir sistem içerisinde hâlledebileceğini göstermiştir. Öncelik olarak Kayseri Emîri Hasan Bey’i ortadan kaldırarak, iktidârını sağlamlaştırmıştır. Hasan Bey’in bütün mâddî ve mânevî olanakları kendi eline geçirmeye ve yok olmamak için karşısındakini yok etmek için elden gelen her şeyin yapılmasına olanak sağlamıştır. Bkz. Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklularının İnhitâtında İdâre Mekânizmasının Rolü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011, s. 24; Mehmet Suat Bal, “Türkiye Selçuklu Devletinde Kardeş Katli”, I. Uluslar arası Selçuklu Sempozyumu, Kayseri 27-30 Eylül 2010, s. 63.
464 Kesik, a.g.e., s. 34-35.
465 Ebül-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, C. II, s. 349-350.
466 Bu tarz durumları Kur’ân-ı Kerim, şu Âyetlerle özetlemektedir: Hani Hz. Allah, onları sana uykunda az gösteriyordu; eğer sana çok gösterseydi, gerçekten yılgınlığa kapılacaktınız ve iş konusunda gerçekten çekişmeye düşecektiniz. Ancak Allah esenlik (kurtuluş) bağışladı. Çünkü O, elbette sinelerin özünde saklı duranı bilendir. Kur’ân-ı Kerim, Enfâl Suresi, 43. Ayet; Hz. Allah'a ve o’nun Resûlü’ne itâat edin ve çekişip birbirinize düşmeyin, zira sonra çözülüp yılgınlaşırsınız ve gücünüz gider. Sabredin, şüphesiz ki Hz. Allah, sabredenlerle beraberdir. Kur’ân-ı Kerim, Enfâl Suresi, 46. Ayet; Andolsun ki, Hz. Allah size verdiği sözünde sadık kaldı; siz O'nun izniyle onları kırıp-geçiriyordunuz. Öyle ki sevdiğiniz (zafer)i size gösterdikten sonra, siz yılgınlık gösterdiniz, isyan ettiniz ve emîr hakkında çekiştiniz. Sizden kiminiz dünyayı, kiminiz âhiretî istiyordu. Sonra (Allah) denemek için sizi ondan çevirdi. Ama yine de sizî bağışladı. Hz. Allah mü'minlere karşı fâzl (ve ihsân) sahibi olandır. Kur’ân-ı Kerim, Ali İmrân Suresi, 152. Ayet.
467 Koca, a.g.e., s. 107-108.
91
emrinde kalabalık bir Türkmen kitlesinin bulunuşu ve iktidâr boşluğu sırasında Türkmenlerin, Hasan Bey’e sığınması onun için bu durum öncelikli mesele hâline getirmiştir.468
Şahinşâh, soydaşlarıyla yakından ilgilenen ve Türkmenlerin büyük savaş yeteneklerinden yararlanarak, Bizans İmparatorluğu’nu zor durumlara düşürmeyi bilen bir strateji uzmanıdır. Türkmenleri, emrîndeki bağlı beyler ve komutanlar aracılığı ile elinde tutan Şahinşâh, Türkiye Selçuklu Devleti’nin batısında ilerleme göstermiş, doğu uçlarından gelen kalabalık Türkmen kitlelerini batı uçlarına sevk ederek bu stratejisini başarıyla uygulamış ve Bizans’ı rahat bırakmamıştır. Şahinşâh, genç yaşına rağmen iyi bir savaşçı, aynı zamanda Türk askerî tâktiğini ordusuna başarıyla uygulatabilen zeki bir sultandır. Başarı kazanamadığı zamanlarda da uygun barış şartları oluşturarak, çoğu zaman kayıp vermeden ordusunu geri çekmesini bilmiştir. Öyle ki düşmanlarının geçeceği yerleri tahrip ederek, onların çok zor durumlarda kalmasını sağlamıştır. Şahinşâh, hızlı hareket ederek düşmanlarını yanıltmayı bilen ve neticeye ulaşabilen karizmatik vasıflara sahip bir liderdir. Ordusu yenilmek üzereyken bile yıldırma ve yıpratma gibi Türk şaşırtma taktiklerini güzelce uygulamayı bilmiştir. Bunun yanında kendisine yapılabilecek yakın bir saldırıda da telaşlanmayarak akıllıca bir hareketle hemen karşılık vermiştir.469
Şahinşâh, merhâmetli, iyi huylu ve yiğit bir devlet adamıdır. Kardeşlerini ortadan kaldırmaması ve onları sadece tutsâk etmekle yetinmesi, bunu açıkça göstermektedir. Hiç şüphe yoktur ki Şahinşâh, kardeşlerinin küçük yaşta oluşu ve bu nedenle kardeşlik duygularının daha ağır basmasından dolayı onlara dokunmamıştır.
Şahinşâh’ın en büyük hatası; kendisine dâima çok güvenmesi olmuştur. Bu nedenle de âni hareketlerde bulunarak kendi hayatı dâhil olmak üzere Türk ordusunun hayatını da tehlikeye sokmuştur. Tecrübeli ve yaşlı ordu komutanlarından Emîr Monolog’u dinlemeyerek, Bizans ordusuna saldırmış ve kardeşi Mesud ile girdiği iktidârını koruma mücâdelesinde Bizans İmparatoru I. Aleksios’un telkin ve temkinlerini de dikkate almayarak kötü sonuçlara maruz kalmıştır. Nitekim adamlarına da fazla güvenmesi onun sonunu getirmiştir.470 Bu durumu aslında daha
468 Koca, a.g.e., s. 108.
469 Deguignes, a.g.e., s. 58-59.
470 Kemaloğlu, a.g.m., s. 8.
92
önceden kendisine Konya’da eşlik eden Bizans İmparatoru I. Aleksios’un subayı ikâz ederek dikkatli olması gerektiğini kendisine bildirmiştir. Anna Komnena’da bu durumu şöyle anlatmaktadır: ”Türkiye Selçuklularının Sultanı Şahinşâh, bir gece kötü bir rüya gördü. Bu rüya ne aldâtıcı idi ne de türküsü hoştu. O, Homeros’un dediği gibi; “Nuleus oğlu Nestor’un kılığına girerek Zeus’un Barbarı kendisini perişan edecek bir dövüşmeye kışkırtmak üzere gönderdiği bir rüya idi; aslında tam tersine Barbarı gerçek konusunda kendisini uyarmaktaydı. O’na öyle göründü ki rüyasında gördüğü olay, yemek yerken bir fareler kalabalığı çevresini sarmıştı ve yemek yerken elinde bulunan ekmeği kapmaya çalışıyordu; onlara karşı iğrenerek kovmaya girişmişken birden bire bu fareler, aslana dönüşüvermişti ve onu yere sermişlerdi.” diye ifade etmiştir. Sultan Şahinşâh uykusunda gördüğü bu rüyasını yanında giden Bizans İmparatoru’nun subayına anlatmış ve bunun ne anlama geldiğini ona sormuştur. Subay da cevap olarak Sultan Şahinşâh’ın anlattığı bu rüyayı şu şekilde yorumlamıştır: “Fareler ve aslanlar senin birer düşmanlarındır.
Çok dikkat etmen gerekmektedir.” diye Sultan Şahinşâh’a temkinli olmasını bildirmiştir. Fakat Sultan Şahinşâh her nedense buna bir türlü inanmak istememiştir.
Nitekim yolculuğuna da herhângi bir tedbir almadan aceleyle devam etmiştir.”471 Bu aceleci ve tedbirsiz davranışı yüzünden hem tahtından hem de canından olmuştur. Belki de kendisine ifade edildiği gibi biraz daha dikkatlice hareket etseydi en azından bu kötü durumlar yaşanmamış olacaktı. Zira Şahinşâh’ın Bizans İmparatoru ve Bizans ordu komutanlarının kendisine verdiği telkinlere kulak asmamasındaki asıl neden onun gururlu oluşudur. Aksi takdirde Bizans’la sonuna kadar işbirliği yaparak gelişen siyasî atmosferi kendi lehine doğru döndürebilirdi.
Gerçekten de onun tek başına bir şeyler yapmak istemesi kendisinde gördüğü bu haslet neticesindendir.
Türkiye Selçuklu Sultanı Şahinşâh kısa ama bir o kadar da cesaret dolu hayatı, genç ve tecrübesizliği ve tedbirsizce davranışı O’nun hayatına ve saltanatının son bulmasına neden olmuştur. J. Deguignes, Sultan Şahinşâh hakkında babası I.
Kılıç Arslan gibi akıllı cesur ve hırslı olduğunu kaydetmektedir.472 Nitekim gerçekten de memleketi için büyük işler yapacak olduğu erken yaştaki ölümü hem
471 Anna Komnena, Alexiad, s. 499.
472 Deguignes, a.g.e., s. 59-60.
93
O’nun hem de Türkiye Selçuklu Devleti için büyük bir şanssızlık olmuştur. Oysaki siyasî süreçleri dikkatli bir şekilde takip edip gözlemleyerek hırslarına kapılmış olmasaydı, belki de hem Türkiye Selçuklu Devleti’ni hem de kendi payitahtını en iyi seviyeye taşıyabilirdi.473
3. SULTAN ŞAHİNŞÂH’IN OĞLU ŞEREFÜ’D-DÎN İSHÂK VE YAPI