Su Kirliliğinin Kaynakları

65

kesimleri beton kaplı olmakla birlikte kanallar çoğunlukla "toprak kanal" şeklindedir.

Bu durum yeraltı suyu beslenimine yol açmaktadır.

Eskişehir ovasında alüvyondaki yeraltı suyu düzeyi 0.75-33.00 m arasında değişmektedir. Yeni alüvyonda açılmış olan kuyularda genelde 5-10 m arasındadır.

Ovadaki yeraltı suyu düzeyinin en kurak ve en yağışlı aylar arasındaki ortalama değişimi 1m civarındadır (Kaçaroğlu,1991:56). Buradan da anlaşılacağı gibi, ovadaki yeraltı suyu düzeyi kurak ve yağışlı mevsimler arasında büyük değişimler göstermektedir. Eskişehir’de Porsuk Çayı’nın kirliliğinden yeraltı suyu da etkilenmektedir. Yeraltı suyu kirliliğini etkileyen kaynakların başında Porsuk çayı gelmektedir. Porsuk Çayı sağ ve sol kanallarla taşınan kirliliğin bir kısmı topraktan sızarak yeraltı suyuna karışmaktadır. Ayrıca tarımsal alanlar ve yerleşim alanlarında açılmış fosseptikler de yeraltı suyunu önemli ölçüde etkilemektedir. Eskişehir kanalizasyon projesinin devreye girmesiyle fosseptik çukurlarından sızan sulardan kaynaklanan kirlilik önemli ölçüde engellenmiştir. Yeraltı suyunda kirlilik konsantrasyonlarının yüksek değerleri genelde şehir merkezinde, düşük değerler ise merkezden uzak yerlerde tespit edilmiştir.

66 8.3.3.2.1. Akarsu Kirliliğinin Kaynakları

Porsuk Çayı Kütahya’nın güneyinde Tokul Köyü yakınlarında doğar, Kütahya ve Eskişehir’den geçer. 460 km yol katederek Alpu Ovası doğusunda Sakarya Nehrine karışır. Havza alanı 11325 km² dir.

Porsuk Çayını kirleten faktörleri iki bölümde incelemek gerekir. Bunlardan ilki Kütahya bölgesindeki kirleticiler, ikincisi ise Eskişehir bölgesindeki kirleticilerdir. Porsuk Çayı doğduğu yerden yani kaynağından Kütahya’ya gelinceye kadar kirlenmemiş durumdadır. Kütahya’dan geçerken evsel ve endüstriyel atıklarla kirletilmektedir. Kütahya ile Eskişehir arasındaki Porsuk barajında dinlenen suyun kalitesi bir miktar düzelir. Eskişehir’de evsel ve endüstriyel atıklar ile tekrar kirletilen Porsuk Çayı, Eskişehir çıkışında ağır şekilde kirlenmiş olarak akışına devam eder.

a) Kütahya Bölgesindeki Kirleticiler

Bu bölümde Porsuk Çayının kirletilmesinin nedenlerini iki grupta toplamak mümkündür. a) Evsel atıklar b) Sanayi kuruluşları atıkları.

a) Evsel atıklar :Kütahya evsel atıkları 1992 yılına kadar doğrudan Porsuk Çayına verilmekteydi. Arıtma tesisleri yapıldıktan sonra (1992 yılından sonra) Kütahya Belediyesi tesislerin işletmesini devralmıştır. Tesis biyolojik arıtma yapmaktadır.

Ancak yapılan analizler (arıtma öncesi ve sonrası kirlilik parametreleri) neticesinde tesisin düzenli çalışmadığı görülmüştür (Özçelik,1998:42).

b) Sanayi Kuruluşları Atıkları : Endüstriyel alanlardaki su kullanımı, endüstri türüne, coğrafi bölgeye, tesisin yaşına ve suyun maliyetine bağlı olarak büyük değişiklikler gösterir. Endüstri kuruluşlarının birim ürün başına atık su üretim miktarları su kullanımlarına bağlıdır. Ayrıca endüstriyel atık suların içerdikleri

67

kirletici madde ve özellikleri endüstri türüne ve kullanılan üretim teknolojisine göre değişimler gösterir.

Porsuk Çayını kirleten kaynaklardan biri Kütahya’daki Azot Fabrikası atık sularıdır. 1994 yılına kadar Porsuk Çayının kirleticisi durumunda olan Kütahya Azot fabrikasında, 1994 yılında amonyak, buharlaşma yoluyla alındığından dolayı atık sudaki azot yükünde azalma gözlenmiştir. Daha sonra Amonyak ünitesi kapatılmıştır.

1994 yılı öncesinde yüksek oranda azot içeren azotlu atıklar herhangi bir arıtıma uğramadan direk Porsuk Çayına verilmekteydi. Aynı dönemde Porsuk çayı 6500 kg/gün yoğunlukta azot yüküyle karşı karşıya kalmaktadır.Daha sonraki dönemde yani 1994 sonrasında amonyak ünitesinin kapatılması, arıtma tesislerinin yapılmasıyla azot yükü değerleri aşağıya çekilmiştir ve azot yükü 3280 kg/gün indirilmiştir. Ancak Porsuk Çayı içinde bulunan yüksek miktardaki azot bileşiminin tek sorumlusu Kütahya Azot fabrikası değildir. Aynı zamanda tarımsal sulama sonucunda tarlalardan sızan azot içerikli gübreli sular da önemli bir kirlilik kaynağıdır.

Kütahya mezbahası arıtma tesisleri tamamlanmadan önce katı ve sıvı atıklarını herhangi bir arıtma ve önleme başvurmadan şehir kanalizasyonuna vermekteydi. Kütahya mezbahasının arıtma tesislerini tamamladıktan sonra atıklarını bu tesise vermektedir.

Porsuk’u kirleten başka bir unsur olan Kütahya Şeker Fabrikasının da önemli bir yeri bulunmaktadır.1981 yılına kadar atıklarını direkt Felent çayına veren fabrika, arıtma tesisinin yapımından sonra arıtmadan çıkan atık suyu Porsuk Çayına vermekteydi.1994 yılında yol yapımı nedeniyle arıtma tesisleri yapılan fabrikanın atıklarını doğrudan pis su arıtma tesislerine vermiştir. Arıtma tesisleri aşırı yükleme

68

nedeniyle çalışamaz duruma geldiğinden dolayı, 1995 yılında fabrika tekrar arıtma tesislerini kurarak kapak devre çalışma yoluna girmiştir. Fabrika atık pis suları çöktürme, dinlendirme ve havalandırma birimlerinden oluşan arıtma tesisinde arıtılıp felent çayına oradan da Porsuk çayına bırakılmaktadır.

Porsuk Çayını kirletenler arasında Kütahya Porselen ve Seramik Fabrikası ile Güral Porselen Fabrikasının arıtma tesisleri yeterli olmadığından kil, kaolen, feldispat gibi suda askı maddesi ve zehirli boya içeren atık sularını porsuk’ a vermektedir.

1994 öncesinde Porsuk çayını kirleten kaynaklardan biri olan Kümaş Manyezit Fabrikası geri su kazanma tekniği ile kurulan arıtma tesisini faaliyete geçirince, çevreyi ve Porsuk’u kirleten bir faktör olmaktan çıkmıştır (Kaptan,1996:114).

Porsuk çayı ile birleşen Güvez deresi kıyısında kurulan Seyit Ömer Termik santralde su kirliliği yönetmeliğine uygun olarak kurduğu arıtma tesisi sayesinde kirletici olmaktan çıkmıştır.

Kütahya ilinden Porsuk çayına boşalımı olan kuruluşlar:

• Kütahya azot fabrikası

• Kütahya belediyesi mezbahası

• Kütahya belediyesi Kanalizasyon atıkları

• Kütahya şeker fabrikası

• Güral porselen sanayi

• Kütahya Porselen Sanayi

69

• Kümes Magnezit Fabrikası

• Kütahya Seyit Ömer termik Santrali yıkama suları

• Kütahya Harleks Ilıcası evsel atık suları

• Tarımsal faaliyetler sonucu oluşan kirlenmiş sular Kaynak : E.İ.Ç.M. Çevre Raporu 2002.

Porsuk çayı Kütahya şehir merkezine kadar 1.sınıf su kalitesi özelliklerine sahip olmasına rağmen Kütahya çıkışında evsel ve endüstriyel atık su kirlenmesiyle 3. ve 4. sınıf su kalitesine düşmektedir.

b) Eskişehir Bölgesindeki Kirleticiler : Porsuk baraj çıkışında su kalitesi Porsuk baraj göletindeki doğal çökme sonucu 2.sınıf su kalitesi özelliğindedir.

Eskişehir şehir merkezinden geçen porsuk çayı şehir merkezindeki evsel ve endüstriyel atık su boşalımlarıyla mevsimlere göre 3. ve 4.sınıf su kalitesinde, Alpu ve Beylikova ilçelerinden geçerek Sakarya nehrine ulaşmaktadır (Tablo 13).

Eskişehir sonrası Porsuk Çayı kirliliğinin azaltılmasında önemli yer tutan merkezi atıksu arıtma tesisi Nisan 2000 tarihinden itibaren devreye alınmıştır. Ancak arıtma tesisinin ikinci ünitesinin yapılarak devreye alınmaması kirliliğin ortadan kalkmasını engellemektedir. Zira, mevcut ünite 75.000 m³/gün kapasiteli olup, gelen atık su miktarı bu kapasitenin üzerindedir (E.İ.Ç.M.Çevre Raporu:2002).

Kütahya bölgesinde olduğu gibi bu bölümde de Porsuk çayı ve sulama kanallarının nedenlerini iki grupta incelenmiştir.

1- Evsel Atıklar : a) Eskişehir Belediyesi kanalizasyon atıkları; Eskişehir Belediyesi kanalizasyon sisteminin tamamlanmasından sonra şehir çıkışındaki tahliye kanalına verilmektedir .b) Kaplıcalardan gelen atıklar; Kaplıcalardan gelen atıklar kanalizasyona verilmekte, kot farkından dolayı çukur çarşı atıkları kanalizasyona

70

verilmemektedir. c) sulama kanallarına verilen atıklar; Genellikle evsel nitelikli atıklardır (Özçelik,1998:69).

2- Sanayi Kuruluşları Atıkları : Eskişehir’de kirliliğe neden olan kuruluşların başında Sarar Basma Sanayi ve Tic.A.Ş.,TÜLOMSAŞ Eskişehir Lokomotif Fabrikası, Şeker Fabrikası, TUSAŞ Motor Sanayi A.Ş.Belediye Mezbahası, Eskişehir Organize Sanayi Bölgesi gelmektedir.

Sarar Basma San. Ve Tic. A.Ş. : Eskişehir-Kütahya yolu üzerinde faaliyet göstermektedir.Daha önce Sümer Holding A.Ş.iken özelleştirme idaresince Sarar Giyim Tekstil A.Ş.ve devredilmiştir.Pamuklu dokuma ve baskı ürünleri üreten fabrikanın su tüketimi ortalama 2500-3000 m³/gün’dür. Atık su ön arıtma tesisi mevcuttur.

Endüstri, atık sularını Eskişehir Büyükşehir kanalizasyon şebekesine boşaltmaktadır. 1998 yılında kanalizasyon şebekesine bağlantı yerinde kırılma olması nedeniyle atık sular direkt Porsuk çayına boşalması sonucu işletmenin faaliyeti kısmen durdurulmuş kanalizasyon sistemine bağlantı yapılması ile Porsuk çayına boşaltım yapılmayacağına dair taahhüt alınarak üretimine izin verilmiştir.

Tülomsaş : Demiryollarına yönelik olarak motor ve lokomotif üreten fabrika, 1993 yılına kadar atıklarını belirli işlemlerden geçirdikten sonra (yağ tutma, siyanür giderme gibi) fabrikanın önünden geçen Porsuk çayına vermekteydi. Kanalizasyon tamamlandıktan sonra aynı işlemlerden geçirerek atık sularını kanalizasyon sistemine vermektedir. Ayrıca tesisin kimyasal arıtma tesisi de mevcuttur. Tülomsaş’ a ait atık sular yukarıda da bahsettiğimiz gibi Büyükşehir Belediyesi Merkezi Arıtma Tesisi Kanalizasyon Sistemine bağlı olup, Porsuk çayına herhangi bir deşarj yoktur.

71

Şeker Fabrikası : Eskişehir Şeker Fabrikası iki tür atık bırakmaktadır.

Bunlardan ilki yıkamada oluşan çamurlu pis sudur. Porsuk’a kirletici yönde bir etkisi bulunmamaktadır. Diğer tür atık ise ispirto fabrikasından gelmektedir. Şeker pancarının süreçlenmesinde melastan ispirto elde edilme işlemlerinde oluşan şilempe sıvı ağır kokulu ve zehirli bir maddedir. Fabrika bu maddeyi yıllar boyu Porsuk’a boşaltarak sudaki hayvan ve bitki canlı yaşamının yok olmasında önemli pay sahibi olmuştur. 1993 yılında ispirto fabrikası atıkları (şilempe atıkları) için bir arıtma sistemi devreye sokulmuştur. Şilempedeki organik yükü büyük bir oranda azaltarak Porsuk Çayına verilmektedir. 2002 yılında balık ölümü ihbarı üzerine şeker fabrikasının iki ayrı deşarj noktasında numuneler alarak tahliller yapılmış ve analizler sonucunda kirlilik yüklerinin arttığı görülmüş ve fabrikaya gerekli uyarılar yapılmıştır.

Hava İkmal ve Bakım Fabrikası : Tehlikeli atık sularını 1992 yılında faaliyete geçirdiği modern bir teknikle kurulan arıtma tesislerinde arıtarak yönetmeliklerde öngörülen standartlara uygun hale getirip Porsuk Çayına deşarj etmektedir.

Eskişehir Mezbahası : 2000 yılına kadar önemli bir kirletici kaynak durumunda olan mezbahanın faaliyetlerine 2001 yılında son verilmiştir. Bu tarihten sonra sadece kurban bayramlarında hayvan kesim alanı olarak kullanılmaktadır.

Organize Sanayi Bölgesi : Organize Sanayi Bölgesinde 193 adet sanayi tesisi mevcut olup, projesinde su kullanan ve atık su oluşturan işletme sayısı 27’dir.

Bunlardan toprak enerji, izolatör sanayi, Pınar Süt San.AŞ., Arçelik AŞ.nin arıtma tesisleri mevcut olup, faaliyetleri sonucu oluşan atık suları arıttıktan sonra kanalizasyon sistemine bırakmaktadır. Ayrıca organize sanayi bölgesinde faaliyet

72

gösteren emayecilerin bir kısmında da dengeleme havuzları mevcuttur. Organize Sanayi Bölgesinden ve diğer sanayi kuruluşlarından atık su arıtma tesisine gelen atık su miktarı yaklaşık günlük 11.200 m³ tür (E.İ.Ç.M. Çevre Raporu;2002).

Yukarıda belirtilen sanayi kuruluşlarının yanı sıra Porsuk’a atık su bırakan diğer sanayi kuruluşları ise şunlardır: Ford Otosan, Yurtbay Seramik, Efes Seramik, Kükre Gıda ve İhtiyaç Mad.Paz.Tic.ve San.Ltd.Şti., Dersan Deri Sanayi,Güven Süt AŞ., DanoneSA, Tikveşli Süt Ürünleri Sanayi AŞ.dir.