İşgörenin sosyal çevresi ile iş hayatındaki unsurlar birbirlerini biçimlendirmeye çalışarak stres oluşumuna yol açabilir. Diğer bir anlatımla, her bir örgütte kullanımda olan teknolojiye, kişinin eğitim düzeyine, çevresel koşullara, bireyin örgüt içinde yaşadığı sorunlara, örgüt içi öbekleşmelere, örgütsel çatışmalara ve benzeri unsurlara göre iş stresinin kaynakları gelişir. Diğer yandan iş yerinin uzakta olması, örgüt dışında örgütle ilişkisi olan dış unsurlarla yaşanan olumsuz ilişkiler, vardiya usulü çalışmanın çalışanda yarattığı olumsuzluklar, kişinin çalışma yaşamındaki gelecek planlaması ile ailesel koşullarının uyumsuzluğu, gelişen teknolojiye uyum sağlayamama endişesi sonucu oluşan özgüven erezyonu, iş stresini yaratabilecek kaynaklar olarak gösterilebilir.74
Bireylerin hayatının önemli bir bölümünü kapsayan iş hayatındaki stresi oluşturan etmenlerin ortaya çıkarılıp çözümlenmesi gerekmektedir. Stres ile ilgili çalışmalarda da stres kaynaklarını sınıflandırıp inceleyen pek çok çalışmayı literatürde görmekteyiz. Kimi çalışmalarda iş ortamlarındaki stresin üç boyutta ele alınmıştır. İlk boyut iş ortamındaki gürültü, iş yerinin havalandırması ve aydınlatması gibi fiziksel etmenler, ikincisi iş yükünün ağırlığı, rollerdeki belirsizlik ve çatışma, çalışandaki inisiyatif eksikliği gibi örgütten gelen stres kaynakları üçüncüsü ise A tipi denilen rekabetçi/hırslı kişilik özellikleri, beceri ve ihtiyaçlar, içsel denetim odağı,
72 Mahmut Özdevecioğlu, “Algılanan Örgütsel Destek ile Örgütsel Bağlılık Arasındaki İlişkilerin Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma”, Dokuz Eylül Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 2003, 18(2), s.211. 73 Abdullah Yılmaz ve Süleyman Ekici, “Örgütsel Yaşamda Stresin Kamu Çalışanlarının Performansına Etkileri Üzerinde Bir Araştırma”, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 2003, 10(2), s.1-19. 74 Pınar Tınaz, Çalışma Yaşamından Örnek Olaylar, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. 2005, s. 40.
33
yaşamdan beklentiler gibi kişisel etmenlerdir.75 Gök çalışmalarında stres kaynaklarını kişisel, örgütsel ve çevresel boyutlu olarak stres kaynaklarını üç temel başlık altında incelemiştir.76 Gümüştekin ve Öztemiz iş yaşamına ve özel hayata dair stres kaynaklarını, bu konudaki birçok çalışmadan çıkarımlar yaparak dört ana başlıkta toplamışlardır. Bu başlıkları incelediğimizde bunların; bireyin kişisel eksenli stres kaynakları, bireyle iş ortamı arasındaki etkileşimden doğan iş yaşamıyla ilgili stres kaynakları, bireyin fiziksel çevresiyle ilgili stres kaynakları, bireyin toplumla kurduğu ilişkilerin sonucu oluşan stres kaynakları olduğunu görmekteyiz.77 Özkalp ve Kırel ise stres kaynaklarını örgüt kültürü ve örgütün yapısı, fiziksel çevre koşulları, kariyer ilerleyişi ve iş yerindeki ilişkilerle ilgili etmenler olarak başlıklandırmıştır.78 Strese neden olan faktörlerin çok daha fazla olduğunu ve bu etmenleri sınırlandırmanın da çok güç olduğunu da bilmeliyiz. Bu çalışmada ise stres kaynakları, örgüt dışı stres kaynakları, örgütsel stres kaynakları, bireysel/kişisel stres kaynakları, olarak boyutlandırılıp sınıflandırılmış ve açıklanmıştır.
3.4.1.Örgüt Dışı Stres Kaynakları
Bireyler, kendi planlamalarını dış etmenlerin baskısıyla biçimlendirmek durumunda iseler stres baskısıyla karşılaşmaktadırlar.79 Dış çevrenin biçimlendirdiği ekonomik şartlar, siyasal yaşam, teknolojideki değişim ve muğlaklıklar, toplumsal ve kültürel farklılaşmalar ve de doğal çevresel faktörlerin her biri stres kaynağı olup kişileri strese maruz bırakmaktadır.
3.4.1.1. Politik hayat
Ekonomik ve toplumsal bir istikrarı olan ülkelerde siyasal belirsizlikler çok görülmese de siyasal iktidarın değişmesi her toplumda güvensizlik duygusunu ve akabinde stresi doğurduğunu belirtmeliyiz.80 Siyasal istikrarsızlığın ve belirsizliğin yaşanması, kişinin güvensizlik hissine kapılmasına ve stres yaşamasına yol açmaktadır.
3.4.1.2. Ekonomik Koşullar
Siyasal istikrarsızlık; ülkedeki ekonomi politiği olumsuz yönde etkileyerek, yatırımların sona ermesine, vergisel kaynakların azalmasına, yüksek enflasyon ve
75 Ali Balcı, Öğretim Elemanının İş Stresi Kuram ve Uygulama, Ankara: Nobel Yayınları. 2000, s.31. 76 Sibel Gök, “Çalışma Yaşamının Önemli Bir Sorunu: Örgütsel Stres”. Marmara Üniversitesi İİBF
Dergisi, 2009, XXVII (II), s. 429-448.
77 Gülten E Gümüştekin ve A. Birsen Öztemiz, “Örgütsel Stres Yönetimi ve Uçucu Personel Üzerinde Bir Uygulama”. Erciyes Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 2004, 23, s.61-85.
78 Enver Özkalp, ve Çiğdem Kırel, Örgütsel Davranış, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi ESBÇV Yayınları, 2013, s. 152.
79
Alptekin Sökmen, “Konaklama İşletmeleri Yöneticilerinin Stres Nedenlerinin Belirlenmesinde Cinsiyet Faktörü: Adana’da Ampirik Bir Araştırma”. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2005, 1 (2), s.2.
80
34
dolayısıyla yüksek faize ve nihayetinde işsizlik oranının artmasına neden olmakta, bunların sonucu da bireylerin gelecek kaygısı ve korkusu duyumsayıp stres içinde yaşamalarına sebep olmaktadır.81
Ekonomideki belirsizlikler, bireylerin iş hayatının olumsuz yönde değişmesine neden olmakta, ekonomik sisteme güvensizliği tetiklemekte ve stres yaratmaktadır.
3.4.1.3. Toplumsal Yaşam
Toplumsal ve kültürel stres kaynaklarının, sosyal sınıf, din, site tipi toplu konut, iklim, katılım ve ötekileştirilmişlik duygusu gibi etmenlerden biçimlendiğini ve stres yarattığı hemfikir olunan bir hakikattir. 82 Kişinin toplumsal çevresi, mesai arkadaşları, ailenin ve toplumun yaşamı algılayışı ayrı ayrı stres kaynağıdır.
3.4.1.4. Teknolojik Değişim
Bilgisayarların, mekatronik robotların ve otomasyon sistemlerinin örgütlerde kullanılmaya başlanması, örgütte iş gücüne duyulan gereksinimi azaltmakta, robotların insanlar yerine iş görmeye başlayacağı düşüncesi çalışanların stres yaşamasına neden olmaktadır.83 Teknoloji sahasındaki hızlı gelişme ve değişimler, çalışanın iş yerinde sergileyebileceği yeteneklerinin gölgelenmesine ve kendini önemsiz hissetmesine yol açan stres kaynaklarıdır.