Sosyal Yeterlik ve Sosyal Beceriler

Sosyal beceri ve sosyal yeterlik kavramları genellikle aynı anlamda kullanılmalarına rağmen birbirlerinden farklıdırlar. Sosyal becerisi olan kişinin sosyal açıdan daha yeterli olduğu düşünülür (Avcıoğlu, 2001: 12). Bireyin yaşamında kısa ve uzun dönemde önemli etkilere sahip olan sosyal becerilerin; bireyin içinde bulunduğu sosyal ortama uyum sağlayabilmesi, ortamda bulunan bireylerle olumlu sosyal ilişkiler kurabilmesi, sürdürebilmesi ve sosyal davranışlar açısından yeterli olabilmesi için öğrenilmesi gerekir (Vuran, 2013: 15). Bu nedenle sosyal becerilerin bireyler tarafından küçük yaşlarda ediniminin, onların gelişim ve iletişimlerini olumlu yönde etkileyecektir.

McFall’a (1982) göre, sosyal beceriler, toplumsal sorumluluklarını yerine getirmek için bireylerin sergilediği davranışlardır. Sosyal yeterlilik ise bireyin yakın çevresinde bulunan kişiler tarafından, bu davranışlarının önceden belirlenen bir ölçüte göre karşılaştırılması sonucu elde edilen yargılardan oluşmaktadır (Aktaran: Avcıoğlu, 2009: 8).

Reschly ve Gresham’a (1981) göre, sosyal yeterlilik iki boyuttan oluşmaktadır. Bunlar; sosyal beceriler ve uyumsal davranışlardır. Uyumsal davranış, çocukların ve gençlerin bağımsız işlev becerilerini, fiziksel gelişimini, akademik yeterliğini ve dil gelişimini içermektedir. Üç alt boyuttan oluşan sosyal becerilerde bu boyutlar, kişiler arası davranışları (otoriteyi kabul etme, konuşma becerileri, işbirliği ve oyun davranışları), kendiyle ilişkili davranışları (duygularını ifade etme, ahlaki davranış, kendine karşı olumlu tutum geliştirme) ve görevle ilişkili davranışları (uyarılara dikkat etme, sorumluluklarını yerine getirme, yönergeleri izleme, bağımsız olarak çalışma) kapsamaktadır (Aktaran: Avcıoğlu, 2001: 13).

Gresham’a (1987) göre, sosyal yeterliliğin üçüncü bir alt boyutu olarak, hem sosyal yeterliğin bir parçası hem de yeterli sosyal davranışların bir sonucu olan, akran kabulü yer almaktadır. Bu alt boyut, sosyal yeterlik altında uyumsal davranış ve sosyal becerilerden ayrı bir boyuttur. Aynı zamanda, bu iki parçanın yeterli düzeyde olmasının sonucu olarak görülmektedir (Aktaran: Avcıoğlu, 2009: 8-9).

Knapczyk ve Rodes (1996), bireylerin ortalama bir sosyal yeterlik düzeyine erişebilmeleri için, geniş bir davranış örüntüsüne sahip olmaları gerektiğini söylemişlerdir. Buna göre, aşağıdaki davranışlara sahip olan bireyler, sosyal yeterliliğe sahiptirler.

*Selamlama,

*Sınıf arkadaşıyla konuşma,

*Davranışlara olumlu ve olumsuz tepkiler verme, *Çevresindeki insanlardan övgü ve eleştiri kabul etme,

*Kızdırmaya, takılmaya ya da küçültücü eleştirilere cevap verme,

*Okul arkadaşlarının saldırgan davranışlarıyla başa çıkma (Aktaran: Avcıoğlu, 2001: 14).

Sosyal yeterlilik, bireyin çevresindeki bireylerle başarılı sosyal etkileşim ve kişiler arası ilişkiler kurmasıdır ve çocuklar ile gençlerin sağlıklı gelişiminde çok önemlidir (Vuran, 2013: 18). Westwood’a (1993) göre, (a) göz kontağı kurma, (b) jest ve mimikleri kullanma, (c) bireylerle sosyal mesafesini ayarlama (karşısındaki bireye ne kadar uzaklıkta duracağını ayarlama, karşısındaki bireyle fiziksel temasın zamanını ve düzeyini ayarlama vb.), (d) sesini ve özelliklerini kullanma, (e) konuşma becerileri, (f) selamlaşma becerileri, (g) oyun becerileri, (h) kişisel bakım becerileri ve (ı) kendini kontrol becerileri başarılı bir sosyal etkileşim için gerekli olan sözel ve sözel olmayan davranışlardır (Aktaran: Vuran, 2013: 18).

Coleman’a (1992) göre, sosyal yeterliliğin üç alt boyutundan biri olan sosyal beceriler, kişinin kişisel haklarını savunabilmesini, kendisine ters gelen istekleri geri çevirebilmesini, gerektiğinde başkalarından yardım isteyebilmesini kolaylaştırabilmektedir (Aktaran: Avcıoğlu, 2001: 15-16). Ayrıca sosyal becerilerin,

akademik beceriler için, ön koşul beceriler olduğu görüşüne de dikkat çekilmektedir açıklanmıştır (Yıldırım Doğru vd., 2013: 221).

Morgan (1980), sosyal becerilerin, diğer insanlarla etkileşimde pozitif ilişkileri başlatmak ve sürdürmenin yanı sıra, amaçları doğrultusunda başarılı olma yeteneğini de kapsadığı görüşünü bildirmiştir (Aktaran: Çubukçu ve Gültekin, 2006: 159). Buradan yola çıkarak, sosyal becerilerin küçük yaştan itibaren çocuklara kazandırılması gerektiği sonucuna ulaşılabilir. Bu sayede, sosyal becerileri kazanan bireyler, toplum içinde daha uyumlu, huzurlu, sağlıklı sosyal ilişkilere sahip bir şekilde ve başarılı olarak yaşamlarına devam ederler.

Sosyal becerilerin beş temel özelliği alanyazında şu şekilde belirtilmiştir: 1. Sosyal beceriler, öğrenilmiş davranışlardır.

2. Duruma özgüdür ve ortamlara göre farklılaşır.

3. Amaca yöneliktir ve birey tarafından belirlenen bir amaç için kullanılır. 4. Gözlenebilen becerilerden ve gözlenemeyen bilişsel ve duyuşsal elemanlardan oluşmaktadır.

5. Bireyin içinde yaşadığı toplumun, sosyal kurallarına bağlıdır (Vuran, 2013: 22). Michelson, Sugai, Wood ve Kazdin (1983), sosyal beceriler ile ilgili yapılan on altı tanımı incelemiş ve edindikleri bilgiler sonucunda yedi ortak nokta belirlemişlerdir. Buna göre; temelde öğrenme yoluyla kazanılan sosyal beceriler, sözel ve sözel olmayan davranışları içermekte, etkili ve uygun etkileşim başlatma ve etkileşime tepki vermeyi sağlamaktadırlar. Bireyin çevreyle etkileşimi sonucu oluşan becerilerin etkililiği sosyal ödüllerle artmakta, bireyin yaşı, cinsiyeti, statüsü ile çevrenin özelliklerinden etkilenerek şekillenmekte, bu becerilerin eksiklikleri belirlenebilmekte ve eğitimle geliştirilebilmektedir (Aktaran: Çifci ve Sucuoğlu, 2012: 22).

Sosyal beceriler işlevlerine göre beşe ayrılırlar: 1. Etkileşimi, arttırabilir.

2. Hoş olmayan durumlarla başa çıkmada, yardım edebilir. 3. Bazı sosyal beceriler, çatışmayı çözmeyi amaçlar.

4. Diğer sosyal beceriler, başlamış olan sosyal etkileşimlerin sürdürülmesine yardım eder (Bacanlı, 2012: 56).

İletişim becerilerini artıran sosyal beceriler; kendini tanıtma, yardım isteme vb., arkadaşlık becerilerini içeren kişisel arası davranışlar; paylaşma, teşekkür etme, izin isteme, yardım etme vb., akran memnuniyeti sağlayan beceriler; yönergeleri yerine getirme dinleme vb., okul başarısını artıran beceriler ve davranışlar; kızgınlığını kontrol etme, kendini kontrol etme, dinleme ve sıra alma olarak tanımlanabilir (Alptekin ve Özyürek, 2013: 33-34).

Sosyal beceriler; ilişkiyi başlatma ve sürdürme, grupla bir işi yürütme, duygulara yönelik beceriler, saldırgan davranışlar ile başa çıkmaya yönelik beceriler, stres durumlarıyla başa çıkmaya yönelik beceriler, plan yapma ve problem çözme olarak belirlenmiştir (Akkök, 2006: 22-23).

Calderella ve Merrell, sosyal becerileri şu şekilde belirlemişlerdir: 1. Akranlarla ilişki becerileri,

2. Kendini kontrol etme becerileri, 3. Akademik beceriler,

4. Uyma becerileri,

5. Atılganlık becerileri (Caldarella ve Merrel, 1997: 264).