Sosyal sermayeye literatürde getirilen bir takım eleştiriler de söz konusudur. Sosyal normlar ve kimliğin grup performansına olumlu bir etkisi olmasının yanında, bu özellikler grubun yeni bilgilere açık olmasını ve işleri farklı metotlarla yerine getirmeyi engelleyebilir (Chetty ve Agndal, 2007: 9). Portes ve Landolt (2000: 532 – 533) sosyal sermayeye getirdikleri eleştiride, grup üyelerinin kaynaklara ayrıcalıklı erişim sağlamasını mümkün kılan aynı güçlü bağların, diğerlerini aynı varlıkları güvenceye almaktan yasakladığını belirtmişlerdir. Coleman (1988 a: S98) ise, fiziksel ve beşeri sermaye gibi sosyal sermayenin tamamen geri ödenebilir olmadığını ve fakat mutlak eylemlere münhasır olduğunu, sosyal sermayenin belirli eylemleri kolaylaştırmada değerli olan belli bir formun diğerleri için gereksiz ve hatta zararlı olabileceğini ileri sürmüştür.
Fine (2008: 158), sosyal sermaye kavramının olumsuz yönlerinin bir sonucu olarak kavramın kimileri için olumluyken kimileri için olumsuz olacağı ve kavramın adaletsiz olmaya mahkûm olduğu eleştirisi dile getirilmiştir. Portes (1998: 15), son zamanlardaki çalışmaların sosyal sermayenin en az dört olumsuz sonucunu tanımladığına değinmiştir: Grup dışı olanların dışlanması, grup üyelerine aşırı talepler, birey özgürlüğü üzerine kısıtlamalar, aşağı düzeyleme normları4. Westlund ve Bolton (2003: 82)’a göre grup amaçlarının toplumun çıkarlarıyla uyumlu olup olmaması, sosyal sermayenin olumlu veya olumsuz olarak kullanıldığını belirlemektedir. Akkaş ve Tekir (2013: 73), sosyal sermaye ile ilgili birçok sorunun tartışılıyor olduğunu vurgulamış olup, bunlardan birisini suç örgütlerinin sahip olduğu sosyal sermaye ile toplumda anarşi ve istikrarsızlığa neden olabilmeleri gibi sosyal sermayenin her zaman olumlu sonuçlara yol açmayabileceği şeklinde değinmiştir. Doğasında iyi ya da kötü olmaktan
4 Portes (1998) çalışmasında orijinal olarak ‘downward leveling norms’ ifadesini kullanmış olup, bu ifade
tarafımızca aşağı düzeyleme normları olarak çevrilmiş ve kullanılmıştır. ‘Downward leveling norm’ kavramı için Dinovitzer (2006: 447) topluluk üyelerinin bireylerini esas amaçları arzulamaktan engellediğini, dayanışmanın genel bir zorluğa dayalı olan topluluklarda ilgili şablonun ortaya çıktığını ve klasik örneklerinin şehir içi etnik gençlik tecrübelerinde bulunduğunu, başarı hikayelerinin bu tarz gruplarda grup yapışkanlığını baltaladığını belirtmiştir.
ziyade, sosyal sermayenin etkileri ekonomik sermaye gibi, ne için kullanıldığına bağlıdır (Smart, 2008: 411).
Sosyal sermayenin ölçümüne ilişkin de bazı yazarların eleştirileri söz konusudur. Sosyal sermaye, gayri safi milli hasıla gibi teorik bir yapı olup, doğrudan ölçülememekte ve temel bileşenleri açısından değerlendirilmesi gerekmekte olup, gayri safi milli hasılanın aksine sosyal sermayenin bileşenleri çoğunlukla doğrudan gözlemlenebilir değildir (Krishna, 2007: 944). Sosyal sermaye ölçümüyle ilgili genel kabul görmüş metotlar olmamakla birlikte, sosyal sermayenin ölçümündeki diğer bir zorluk uygun veri eksikliğidir (Nieminen vd., 2008: 407). Neira vd. (2009: 117), sosyal sermaye kavramına yapılan eleştirilerden bir tanesinin sosyal sermayenin stoklanamayacağı, hatta stoklanma durumu söz konusu olsa dahi bunun ölçümüne ilişkin zorluğa dair olup; buna yanıt olarak sosyal sermaye stokunun söz konusu olduğunu, her ne kadar direkt olarak ağırlıklandırılarak bir ölçümü olmasa da, aracılar kullanılarak ölçülebileceğine değinilmektedir.
Şekil 2.1’de ise, bireysel sosyal sermayeye ilişkin kaynaklar ve sonuçlara yer verilmiştir.
Şekil 2.1: Bireysel Sosyal Sermaye: Kaynaklar ve Etkileri
Kaynaklar Tanım Sonuçlar
Başkasını - Değer içe yansıtma - Norm gözetimi Düşünme: - Kısıtlanmış dayanışma (Sosyal kontrol) - Aile desteği
- Ağ – aracılı
ekonomik faydalar
“Ağlar veya diğer sosyal yapılar üzerinden kaynakları elde etme yeteneği”
Enstrümental: - Basit karşılıklılık - Üçüncü kişilere ekonomik - Dayatılabilen güven fırsatların kapanması - Başarılı grup üyelerine aşırı istinat
- Birey özgürlüklerine kısıtlama
Şekil 2.1’de sosyal sermayenin olumlu olarak niteliklendirilebileceklerinin yanında, olumsuz olarak değerlendirilebilecek sonuçlarına da yer verilmiştir. Bu kapsamda şekilden sosyal sermayenin üçüncü kişilere ekonomik fırsatların kapanması, başarılı grup üyelerine aşırı iş getirilmesi ve birey özgürlüklerinin kısıtlanması gibi olumsuz nitelikteki sonuçları olduğu anlaşılmaktadır. Benzer şekilde sosyal kontrol, aile desteği ve ağ – aracılı ekonomik faydalar sosyal sermayenin olumlu nitelendirilebilecek yanları olarak şekilde yer almaktadır. Burada ayrıca şekilde yer almakta olan sosyal sermayenin kaynaklarına değinmekte fayda vardır. Portes ve Landolt (2000: 533), sosyal sermayenin başkasını düşünen kaynağının i. ahlaki yükümlülükten ari olarak ebeveynlerin çocuklara armağını veya fakirlere yapılan yardımlar gibi kaynak aktarımı (değer içe yansıtma) ve ii. Dayanışmadan bağımsız olarak aynı bölgesel, etnik veya dini topluluk üyelerine kaynak aktarımı şeklinde genel değerlere dayanmayan, aynı etnikten gençlere burs verilmesi, çalışma arkadaşlarının sendikasına vakit ayırma gibi ilgili grup içi sadakatlere dayanan (kısıtlanmış dayanışma) kaynak olduğuna değinmiştir.
Sosyal sermayenin enstrümental kaynaklarına gelince, i. tamamen orantılı geri dönüş beklentisi taşıyan iki taraflı yüz yüze gerçekleştirilen işlemler (basit karşılıklılık) ve ii. Fayda sağlayan taraf veya genel anlamda topluluktan kaynak sağlayıcılara tam geri dönüş garantörü gibi hareket eden daha büyük sosyal yapılarda kendisine yer bulmuş kaynak işlemleri (dayatılabilen güven) (Portes ve Landolt, 2000: 533 – 534). Yazarlar ayrıca başkasını düşünme kaynağı kapsamında kaynakların hibe edilmesi metaforunu ve enstrümental kaynak aktarımı kapsamında geri ödemeli olarak kredi verilmesi metaforunu kullanmış olup, geri ödemeli kredinin geri dönüşünü ise topluluk kontrollerinin garanti ettiğine değinmişlerdir (Portes ve Landolt, 2000: 533 – 534). Sosyal sermayenin risk ve yararlarına bir takım kategoriler dahilinde Tablo 2.2 yer vermektedir.
Tablo 2.2: Sosyal Sermayenin Riskleri ve Yararları5
Kategori Riskleri Yararları
Dayanışma - Başına buyruk davranış (Portes, 1998; Uzzi, 1997)
- Ezmek, boyun eğdirmek, etki ve gücün suiistimali (Putnam, 1993; Adler ve Kwon, 2002).
- Dinginlik, sınırlılık (dar görüşlülük) yeni fikirleri durdurma, aşırı sadakatin, bireylerin doğruyu görmesini
engellemesi (Gargiulo and Benassi, 2000; Adler ve Kwon, 2002) - Yaratıcılığın eksikliği,
sorgulanmayan bağlılık insanları sorgulayıcı sorular sormaktan beri kılar (Prusak and Cohen, 2001)
- Gerekenden fazla bilgi (Brass and Krackhardt, 1999)
- Sosyal sermayenin sınırlı kaynağı söylenen bütün nedenleri
destekleyebilir mi? (Lovrich, 1999)
- Örgütlenmiş tutarlılık, dayanışma, ortak görüş (Sandefur and Laumann, 1998) - Vizyon paylaşımı (Tsai and Ghoshal, 1998)
- Liderlik ortak anlam yaratma süreciyle ortaya çıkar (Day, 2001)
- Grup dayanışması ve yaşamdan memnuniyet ile sosyal sermaye bireysellikten işbirliğinin sağlanmasına dönüştürülebilir (Lin, Fu and Hsung, 2001) - Topluluk inşa etme sürecinde bir anahtar rol oynar (Wallis, Crocker, and Schechter, 1998)
- Değişimin, dönüşümün üstesinden gelme olanağı sağlar (Cohen and Prusak, 2001)
Bilgi - Sosyal sermaye yatırımı etkili olmayabilir. Bilgi elde etmek zaman gerektirir (Hansen, 1999)
- Geri çekilme ya da bırakma bilgiyi aktörlere bırakmaya neden olabilir (Nahapiet and Ghoshal, 1998) - Dedikodu yapma (Nahapiet and Ghoshal, 1998)
- Kayıp bilgi “sızıntı” (Nahapiet and Ghoshal, 1998)
- Özellikle bilgi düzenlenmediği zaman zayıf bağlar araştırmayı kolaylaştırır, ancak transfere sekte vurur (Nahapiet and Ghoshal, 1998)
- Kurulmuş güvene dayalı ilişkilerden dolayı bilginin daha iyi paylaşılması, müşterek amaçların ve referansların ortak çerçevesi (Cohen and Prusak, 2001) - Ürün yeniliği, yeni yöntemlerin keşfi (Tsai and Ghoshal, 1998)
- Öğrenme ve bilgi gelişimi meydana getirme (Wallis, Crocker, and Schechter, 1998)
- Bilgi yayma ve aktarma (Tsai and Ghoshal, 1998)
- Yarar gören üçüncü şahısların olması (Burt, 1992)
Etki - Baskın grubun sosyal sermayesi vasıtasıyla daha zayıf grup baskı altına alınabilir (Adler and Kwon, 2002; Cohen and Prusak, 2001; Whittington, 1998)
- Bir kişi veya grubun kazancı diğerlerinin kaybı olabilir (Portes and Landolt, 1996; Gabbay and
Zuckerman, 1998)
- Çatışmaya neden olabilecek ayrılıklar yaratma potansiyeli (Foley and Edwards, 1996)
- Belirli politikalar altında yatan doğal çatışma riski (Wallis, Crocker, and Schechter, 1998)
- Etki ile engellerin üstesinden gelinebilir (Sandefur and Laumann, 1998)
- Kimlik, ün, güvenin göstergeleri (Baron and Markman, 2000)
- Zamanlama, ulaşma, ilgili olma (Burt, 1992)
- Sosyal sermaye yönetimi güçlü kılar (Putnam, 1993)
- Sosyal sermaye yerel hükümet varlıklarının performansında farklı bir adlandırmaya yol açabilir (Lovrich, 1999) - Daha çok bağlantıları olan lider, daha az olandan daha güçlü olacaktır (Brass and Krackhardt, 1999)
- Örgütlenmiş performans (Cohen and Prusak, 2001)
Kaynak: Ekinci, 2010: 109 – 110
5 Tabloda yer alan yazarlar orijinal eserde olduğu şekliyle bu tabloda yer bulmaktadır. İlgili yazarların bu
Tablo 2.2’de, sosyal sermayenin dayanışma, bilgi ve etki kategorilerinde risk ve yararlarına değinilmiştir. Tabloda sosyal sermayenin riskleri arasında değinilen ezmek, boyun eğdirmek, sorgulanmayan bağlılık sorunları bu başlık altında yine değinilmiş olan Portes (1998)’in dile getirdiği aşağı düzeyleme normları ile örtüştüğü düşünülmektedir. Yine benzer şekilde bu çalışmanın önceki bölümlerinde dile getirilen sosyal sermayenin batık maliyet içeriyor olması (Preston, 2004: 45, Westlund, 2006: 38) tabloda sosyal sermayenin riski olarak yer alan sosyal sermaye yatırımının her zaman etkili olamayabileceği hususu ile örtüşüyor gözükmektedir.
2.4. SOSYAL SERMAYE VE DİĞER SERMAYE TÜRLERİ ARASINDAKİ