Sosyal Bilgileri Dersinin Amaçları ve Özellikleri

Toplumsal ilişkilerin giderek daha da karmaşıklaştığı günümüz toplumlarında çocuğun bu karmaşık ilişkiler ağını algılaması ve öğrenmesi giderek güçleşmektedir. Bu noktada çocuğun; insanların birbirinden farklı olduğunu, birbirleriyle olan ilişkilerini, toplumdaki formal ve informal gruplarla, toplumsal kurumları ve bunların işlevlerini öğrenmesi gerekmektedir. Ancak bunları sadece ailesinden öğrenemez. Bu bağlamda eğitim kurumları bireyin toplumsallaşması yönünde oldukça önemli bir görev üstlenmişlerdir (Erden, ????: 4). Bilindiği gibi eğitim, bireylere içinde yaşadıkları

57

toplumun kültürel değerlerini aktarmanın yanı sıra, toplum tarafından onlardan beklenen davranış değişikliğini kazandırması ve içinde yaşanılan topluma uyum sağlanmasını öngören bir süreç olarak görülmektedir. Bu konuda dikkat edilmesi gereken başlıca konulardan biri, öncelikle bireylerin çeşitli alanlardaki yeteneklerinin tespit edilmesi, akabinde bu yeteneklerini geliştirmeye katkıda bulunulmasıdır. Bunun içindir ki eğitim, toplumun ekonomik ve insan gücü ihtiyaçlarını dikkate alır ve bireyin çevresi ile aktif ilişkiler kurmasını sağlar. Bu çerçevede eğitim olaylara farklı bakış açıları ile bakabilmeyi, toplumsal sorunların çözümünde gerekli bilgi, beceri ve davranışların kazandırılmasını da sağlamak durumundadır (Demirel, 2001:4–6, Özoğlu, 1974:4).

Eğitim kurumlarının en önemli işlevlerinden biri, öğrencilerini, her şeyden önce, yaşadıkları topluma yararlı, iyi, sorumlu birer vatandaş olarak yetiştirmektir. Eğitim kurumları bu görevi; çocuğun toplumsallaşmasını sağlayarak, içinde yaşadığı toplumun kültürünü, tarihini, sosyal kurumlarını, başka ülkeleri ve kültürlerini tanıtarak, kendini ve toplumdaki rollerini öğreterek gerçekleştirmelidir.

Yaşar, sosyal bilgilerin sorumluluğundan bahsederken, küreselleşme anlamında günümüzde gelinen noktada eğitimin ve özelde de sosyal bilgilerin uluslararası boyutundan bahsetmiştir. Şöyle ki,

Çağımızdaki hızlı toplumsal değişimlere paralel olarak eğitim alanında da çeşitli değişiklikler yaşanmaktadır. Bu değişikliklerin bir yansıması olarak, eğitim gittikçe küresel bir boyut kazanmaktadır. Küresel eğitim, dünya vatandaşlığı şemsiyesi altında sürdürülebilir barış, adalet ve uluslararası ilişkilere olumlu katkı sağlayacak bir yapıya gelmek durumundadır. Bu süreçte sosyal bilgiler dersinin önemli sorumlulukları ve görevleri vardır (Şefik Yaşar’dan aktaran Kaya, 2006).

Bu bağlamda Turner, sosyal bilgiler dersinin evrensel düzeydeki amaçlarını şöyle sıralamaktadır:

• Demokratik, değerleri benimsemiş vatandaş yetiştirme,

• Öğrencilere daha sonraki öğrenim yaşamlarında gereksinim duyacakları bilgi, beceri ve tutumları kazandırma

58 • Kavram geliştirme,

• Sosyal Bilgiler öğrenmeye isteklilik konusunda öğrencileri güdüleme, • Öğrencilerin problem çözme ve karar verme becerilerini geliştirme, • Dünya vizyonuna sahip küresel değerlerle donanık vatandaş yetiştirme (Akt. Yaşar, 2005:333).

Sosyal bilgiler dersinde öğrenci, içinde yaşadığı yakın ve uzak toplumsal çevresini, geçmişi, bugünü ve geleceği ile yakından tanır ve anlar. Bu durum öğrencinin toplumsal sorumluluk kazanmasını sağlar. Dolayısıyla çocuğun toplumsal kişiliğinin oluşması ve gelişmesinde bu dersin önemli bir işlevi vardır.

Sözer (1998: 19), sosyal bilgilerin amaçlarını çocuğun elde edeceği kazanç bakımından, her biri davranışa dönüştürülecek biçimde dört ana kümede toplamaktadır. Bunlar aynı zamanda sosyal bilgilerin özelliklerini oluşturmaktadır. Bu özellikler şunlardır:

Sorun çözme becerisi ve eleştirel düşünme yeteneği: Bu ders aracılığıyla öğrenci,

eleştirici, yapıcı ve yaratıcı düşünme yeteneklerini geliştirir ve sorun çözme ile ilgili beceriler kazanır.

Toplumsallaşma ve demokratik davranışlar sergileme: Öğrenci, bireylerarası ilişkilerini

geliştirir ve bu ilişkilerinde işbirliği yapmasını öğrenerek; sorumluluk bilinci kazanarak yetişir.

Vatandaşlık bilinci: Öğrenci, temel yurttaşlık hak ve sorumluluklarını kavrar; anayasa

ve yasalar karşısında görev ve sorumluluklarını kavrayarak, bunların gereklerini yerine getirmesini öğrenir. Bu yolla da sorumlu bir vatandaşlık bilinci kazanır.

Ekonomik olma ve bilinçli tüketim: Öğrenci, ekonomik davranma konusunda fikir sahibi

olur. Böylece gereksinimlerini iyi belirleme ve tercihlerini doğru yapma konusunda alışkanlık kazanır.

Sağlamer (1983:8), sosyal bilgilerin, amaçları ve konuları yardımıyla bireylerin iyi birer vatandaş olmaları, değişik kültürleri tanıma ve onlara anlayışlı davranabilmeleri, düşünebilme ve bağımsız öğrenme becerileri geliştirmeleri doğrultusundaki amaçlara ek

59

olarak, “kendini bilme” amacını ilave etmiştir. Sosyal bilgiler her ferdin gücünü en iyi bir biçimde geliştirecek yaşantılara imkân vererek kendini bilmeye katkıda bulunur. Çocuklar bu doğrultuda çeşitli becerileri kullanmayı geliştirirler ve zamanla kendi kendini yönetir duruma gelirler.

Bütün bu hususlara, öğrencinin sosyal bilgiler dersi aracılığıyla çevresini, yurdunu ve

dünyayı tanıma özelliği de eklenebilir: Bu ders sayesinde öğrenci geçmişten günümüze uzanan zaman boyutu dahilinde yaşadığı toplumun ve öteki toplumların tarihini ve yakından uzağalık ilkesiyle çevresini, yurdunu ve dünyasını tanır. Böylece çevresinde, yurdunda ve dünyada olup bitenlerle ilgili duyarlılık kazanır (Kaya, 2006: 43). Bu doğrultuda çocuk, kazandığı sosyal sorumluluk bilinciyle dünyadaki sorunların çözümüne odaklanabilir. Daha iyi, daha barışçı ve daha demokratik bir dünya için gelecekte aktif roller üstlenebilir.

Sosyal bilgiler dersinin amaçlarını benzer başlıklarla bir araya getiren başka yazarlar da bulunmaktadır. Kısakürek ve Paykoç, Sosyal Bilgiler Öğretimi (1987: 8) adlı eserlerinde sosyal bilgiler dersinin başlıca amaçları olarak şunları belirtmişlerdir;

a. Düşünme yeteneğini geliştirme b. Ekonomik yeterlilik

c. Vatandaşlık sorumluluğu d. Đnsan ilişkilerinin geliştirilmesi

Münire Erdem’e göre de (1996: 4–5) sosyal bilgiler, çocuğun ilköğretimin amaçlarını, içinde yaşadığı toplumun kültürünü, tarihini ve kurumlarını tanımasını sağlar. Toplumun kendisine sağladığı imkânlardan ve bunlardan yararlanma yollarını öğrenerek sosyalleşmesini gerçekleştirir.

Bu derste öğrenci, toplumsal olaylarla karşı karşıya getirilir. Bilimsel gerçeklere göre ilköğretim, öğrenciler için somut işlemler dönemidir. Bu yüzden öğrencinin olaylar arasındaki ilişkileri görebilmesi ve problemleri çözümleyebilmesi için birebir gerçek yaşamdan ve yakın çevresinden alınan olay ve olgularla karşı karşıya getirilmesi gerekir. Aksi takdirde olayları algılayabilmesi zorlaşabilir.

Kabapınar (2007:3), sosyal bilgileri etkili vatandaşlık bağlamında değerlendirirken kazandırması gereken değer ve becerilere de vurgu yapmıştır: Sosyal bilgiler dersi;

60

insanı, toplumu ve bunlarla ilişkisi çerçevesinde çevreyi konu alanı olarak inceleyerek sosyal davranış bilgilerine ağırlık verir. Öğrencinin hem diğer insanlarla ve toplumla ilişkilerini geliştirmesini sağlarken hem de kendi kişiliğini, düşünce ve değerlerini geliştirmesine olanak sağlar. Sosyal bilgilerin varoluş amaçlarından biri de “etkili vatandaş” yetiştirmektir. Yani demokratik süreci geliştirecek vatandaşlara sahip olmaktır. Bu doğrultuda sosyal bilgiler eğitim programları, demokratik vatandaşlık değerlerinin ve becerilerinin öğrenciye kazandırılmasını hedefler. Ancak bunu yaparken mevcut düzene sorgusuz itaat eden vatandaştan çok, toplumsal değerleri eleştirerek yeni değerler üretebilen, eleştirel ve yaratıcı bir vatandaş tipi hedefler.

Öztürk ve Otluoğlu’ da ( 2004: 17); Bir ülkede eğitim sisteminin genel amacının etkili vatandaş yetiştirme olduğunu, bu görevin de okul programları içinde daha çok sosyal bilgiler dersine düştüğünü ifade etmişlerdir. Bu bağlamda vatandaşlık, devlet ve birey arasındaki ilişkilerden oluşur ve doğal olarak hak ve sorumlulukları da birlikte içerir.

Bütün bu açıklamalar dikkate alındığında, sosyal bilgiler dersinin genel anlamıyla bir vatandaşlık eğitim programı olarak kabul edildiği görülmektedir. Sosyal bilgiler dersinin yetiştirmeyi amaçladığı etkili vatandaş; düşünen, duyarlı ve yeterlikli birey olarak tanımlanabilir. Düşünen birey; yaşamla ilgili temel kavram ve genellemeleri anlayarak bunları problemlerin çözümünde kullanabilen vatandaştır. Birey kararlarını alırken de bu doğrultuda davranır. Duyarlı birey; temel demokratik değerleri bilmenin yanı sıra bunu yaşamına uygulayan vatandaştır. Yeterlikli vatandaş ise; yaşamını etkili bir biçimde sürdürebilmek için gerekli becerilere sahip olan ve bu becerileri düşünmesine yardımcı olabilecek biçimde, kararlarını alırken kullanabilen kişidir. Bu üç unsur sosyal bilgiler öğretimi amaçlarının temellerini oluşturur ( Öztürk ve Dilek, 2002: 57).

Sosyal bilgilerin amaçları, evrensel ve ulusal olmak üzere ikiye ayrılabilir (Doğanay, 2002: 20). Evrensel değerler; demokrasi, insan hakları ve özgürlükler, barış, eşitlik, çevreye duyarlılık, sevgi ve saygı, uygarlık, bilimsel düşünce gibi değerlerlerdir. NCSS, bu demokratik ilke ve değerleri; özgürlük, adalet, eşitlik, insan onuru, çeşitlilik, doğruluk, sadakat, gizlilik, sorumluluk, uluslararası insan hakları, hukukun üstünlüğü ve otorite olarak belirlemiştir ( Öztürk ve Dilek, 2002: 55).

61

NCSS, demokratik bir toplum için sosyal bilgiler öğretiminin şu dört önemli faktöre göre gerçekleştirilmesini önermiştir (Akt. Öztürk ve Baysal, 1998):

1. Sosyal bilgiler öğretiminin nihai amacı, arzu edilen yurttaşlıkla ilgili bireysel davranışlardır.

2. Bu davranışlar, insanların sahip olduğu değerler, ülküler, inançlar ve tutumlarla biçimlenmektedir.

3. Sırası ile bu özellikler, bilgi temeline dayanmaktadır.

4. Bilginin gelişmesi ve kullanımı için insanlar, gerekli bilgi ve becerilere gereksinim duyarlar.

NCSS (1992), sosyal bilgilerin temel amacının, toplumsal yarar doğrultusunda kültürel farklılıkların özgürce yer aldığı ortak bir dünya için, gençlerin mantıklı karar verme becerilerini geliştirmek olduğunu belirtmektedir ( Akt. Ata, 2007: 10). Diğer amaçlarını ise şöyle sıralamıştır:

• Toplumsal yaşam anlayışı çerçevesinde bireysel ve kültürel kimliği tanımlama,

• Okulda ve toplumda katılım ve gözlem etkinliklerini gerçekleştirme, • Dünya ile ilgili önemli konulara ilişkin duyarlılık geliştirme,

• Demokratik ilkelere dayalı olarak karar verme becerilerini kazanma, • Toplumsal olaylara vatandaş olarak katılma (Akt. Yaşar,2005:333).

NCSS (1969), demokratik yaşam biçiminin gelişimi ve sürekliliği için bu amaçları gerçekleştirmiş bireylerin yetişmesi gerektiğini belirtmektedir (Akt. Öztürk ve Baysal, 1998).