İnsan Hakları Eğitiminin Amaçları

İnsan hakları eğitimi, İHEB’ den beri çeşitli uluslararası ve bölgesel belgelerde yer almış, bu belgelerde amaçları ve hedef kitleleri gösterilmiştir. Örgün ve yaygın eğitim sistemlerine yönelik çalışmalarla, ulusal ve uluslararası düzeyde hazırlanan projelerle bu

41

eğitim desteklenmiş ve demokrasi eğitimini de kapsayacak şekilde daha geniş bir yaklaşım içersinde ele alınmaya başlanmıştır.

Genel olarak eğitim ve özelde de insan hakları ve demokrasi eğitimi; çoğulcu ve katılımcı demokratik toplumu özümseyerek, demokrasiyi bir yaşam biçimi olarak yaşatmanın başlıca araçlarından biridir. İnsan hakları eğitimi, BM On Yıl Eylem Planı ile İnsan Hakları Eğitimi Ulusal Planlama Yönergesi’nde şöyle tanımlanmaktadır:

“İnsan hakları eğitimi, bilgi, yetenek, anlayış ve davranışlardan oluşan evrensel bir insan hakları kültürü aşılayıp yerleştirmeyi amaçlayan, bilgilendirme ve eğitim etkinliklerinin tümüdür” (Gülmez, 2001: 47).

Bu tanıma göre, insan hakları eğitiminin “bilgilendirme” ve “davranış kazandırma” işlevleri aynı zamanda amacını da oluşturmaktadır. Bu amaç ancak özgür ve demokratik bir ortamda gerçekleştirilebilir.

Kepenekçi’ ye (2000: 16) göre insan hakları eğitimi şunları hedeflemektedir:

1. İnsanların ve grupların hakları ve görevleri hakkında bilinçlenmeyi sağlamak,

2. Öğrencilerin insan hakları ile ilgili diğer devletlerin uygulamalarını anlamalarını sağlamak,

3 Öğrencilere ve dolaylı olarak düşünüldüğünde, tüm topluma insan hakları ile ilgili ulusal ve uluslararası hukuksal düzenlemeleri ve demokratik süreçleri tanıtmak,

4. Uygun yöntemlerle, insan haklarının teorik olarak öğrenilmesiyle somut uygulamalarını birleştirip karşılaştırmak,

5.Öğrenciler arasında bilgiyi ve deneyimi paylaşma fırsatları sağlamak,

6. İnsan onurunu saygıyı geliştirmek, toplumun yönetimine bireylerin katılımını sağlamak ve insan hakları ihlallerini ortadan kaldırmaya çalışmak.

Tibbitts’ e (2002: 162) göre insan hakları eğitimi;

1. İnsan haklarının ne anlama geldiği konusunda toplumun bilincini artırır,

42

3. İnsanların yaşamlarını etkileyen politik süreçlere katılmayı ve kanunların hangi yollarla daha etkin ve adil olacağını öğrenmelerine olanak tanır (Akt. Elkatmış, 2007: 67 ).

İnsan hakları eğitiminin en önemli amaçlarından biri de, çıkan krizleri boyutları büyümeden ortadan kaldırabilmektir. Bu eğitim aracılığıyla krizin meydana gelmesini önlemeye çalışırken, insan haklarını gözetmek gerekir (Aydın, 2000: 349). Günümüzde yaşanılan krizler ve boyutları büyüktür. Yaşanılan her krizden sonra insan haklarına vurgu yapılmakta ve insan haklarından yardım umulmaktadır. Toplumların ve insanların krizlerden en az zararla çıkabilmesi için, insan hakları eğitiminin yararlı olacağı kaçınılmazdır.

Demokratik değerlerin bireyler açısından en önemlisi, insan şahsiyetine duyulan saygı ve bunun doğal sonucu olarak bireysel iradeye verilen önemdir (Tozlu, 1998, 24). Bir diğer ifade ile insanı, yalnızca insan olması nedeniyle değerli görmek; düşüncesine, iradesine, şahsiyetine saygı göstermek, demokrasinin en temel değeridir ( Yeşil ve Aydın, 2007: 71). Bu özellikleri şahsında barındıran bireylerin yetişmesi açısından insan hakları eğitimi oldukça önemli fonksiyonlar icra etmektedir

Bu doğrultuda insan hakları eğitiminin başta gelen amacı, kişide “kendine saygı ve kendine güveni” geliştirmektir. Kişinin kendine saygısı yoksa başkalarına saygı duyma yeteneği de gelişemez.

Bu amaçla bağlantılı bir diğer amaç ise: başkalarına saygı duymayı geliştirmektir. Başkalarına saygı duyan kişinin empati yeteneği de gelişir ve benmerkezci algıları azalır. Empati, olaylara ve problemlere birde karşı tarafın bakış açısıyla bakabilmektir. Kendisi gibi olmasa da ya da düşünmese de karşı tarafın varlığına ve duruşuna empatik bir yaklaşımla gösterilebilecek saygı ve kabullenme demokratik davranış ve anlayışın yerleşmesine, aynı zamanda da hoşgörü kültürünün gelişmesine katkı sağlayacaktır.

Yine aynı doğrultuda bir diğer amaç katılımı gerçekleştirmektir. Politik sosyalleşme ve insanın kendine verdiği değer onları medeni hakları kullanma ve sosyal yaşama katılmada daha aktif yapar.

Bunlarla bağlantılı olarak insan hakları eğitiminin bir diğer amacı, “kalıp yargılara eğilimi azaltmaktır. Tarihin sorunlu olaylarına bakıldığında, kalıp yargıların insanlık

43

dışı muamelelerde bir bahane olarak kullanıldıkları görülmektedir. Bu açıdan yaygın önyargıları ortadan kaldırmak insan hakları eğitiminin önemli amaçlarından biridir (Akt. Kepenekçi, 2000: 17).

İnsan hakları eğitiminde bir başka amaç da, öğrencilere “eleştirel düşünme” becerisi kazandırabilmektir. Öğretmenin verdiği bilgiyi olduğu gibi kabullenen değil, bilgiyi yorumlayabilen ve farklı açılardan bakarak kendi doğrusuna ulaşabilen bireyler sorunların çözümüne odaklanabilirler. Nas’ a (2006:307) göre, demokrat insan, aklını kullanan, düşünen, soran, sorgulayan, kuşkucu olan insandır. Bu durumda çocuğa ne düşüneceği değil düşünmesi öğretilmelidir. Enç’e göre, “yeteneği ve zihni geliştiren bilginin kendisi değil, bu bilginin nasıl ve hangi yollardan elde edilmiş olmasıdır” (Akt. Nas, 2006:201)

Bu eğitiminin önemli bir diğer amacı da, bireyin ahlaki gelişimini sağlamaktır. Piaget ahlaki gelişim evrelerini sayarken, “Bağımsız Evre” olarak nitelediği, kurallara uymanın amaç ve sonuçlarının irdelendiği, boyun eğmenin yerini eşit alışverişin aldığı ortalama 8–12 yaş arası dönemde insan hakları ile ilgili değerlerin verilmesinin çocuğun ahlaki gelişimi açısından büyük önem taşıdığını belirtmiştir (Kepenekçi, 2000: 19).

Senemoğlu (1997: 69) da, ahlak gelişiminin, kişilik gelişiminin en önemli öğelerinden biri olduğunu vurgulamaktadır. Çocuğun sosyalleşmesi süreci içinde neyin iyi, neyin kötü olduğu, başkalarıyla nasıl etkili iletişim kuracağı, başkalarını incitmekten nasıl kaçınacağı ya da başkalarıyla nasıl iyi geçineceği konusunda bir iç denetim geliştirmesi, ahlaki gelişimin sağlanması yoluyla olur. Bu açıdan insan hakları eğitimi ile bireyin ahlaki gelişiminin sağlanılmasının hedeflenmesi önemlidir.

Okul öncesi dönemde başlayan kişilik gelişimi ile soyut işlemler basamağında şekillenen ahlaki gelişimden ayrı olmayan insan hakları eğitimi, ailede başlayıp okul çağında kök salar. Çocuğun demokratik davranışları kazanabilmesi için doğumundan itibaren çevresinden örnek davranışları görmesi gerekir. Çocuk bebekliğinden başlayarak kabul edilmeli, sevilmeli, saygı görmeli, değer verilmelidir. Bu nedenle, ilköğretimin ilk yıllarında öğretmenin iyi birer model olması, okul ve sınıf atmosferini demokratik bir ortamda, hak ve özgürlüklere saygılı bir anlayışla şekillendirilmesini zorunlu kılar. Bu doğrultuda ahlaki gelişim ve soyut işlemler çağının da başlamasıyla 4.

44

ve 5. sınıftan itibaren, temel insan hakları konularının programlarda yer alması ve derslerde işlenmesi doğru bir yaklaşımdır.

Üste’nin de belirttiği gibi (2007: 299) pek çok kişinin insan hakları eğitiminin amaçları konusunda üzerinde mutabakat sağladıkları hususları şöyle belirtmek mümkündür:

— İnsan hakları eğitimi; karşılıklı anlayış, hoşgörü, saygı ve dayanışma davranışlarını özendirmelidir,

— İnsan hakları eğitimi; bireye hak bilinci kazandırmanın yanı sıra, başkasının haklarına saygı göstermesini de öğretmelidir,

– İnsan hakları eğitimi; bir insan hakkıdır ve sosyal adalet, barış ve demokrasiyi geliştirmenin ve tam anlamıyla gerçekleştirmenin ön koşuludur.

— İnsan hakları eğitimi; insan haklarının güvenceye bağlanacağı ve ihlallerin önleneceği sağlam bir temel oluşturur.