Peyzaj ve sanat, il kçağl ar dan günü müze dek bi rlikt e geli Ģen ve günl ük yaĢantı nı n bi r par çası ol ar ak mekan i çi nde var ol an boyutl arı yl a bu çal ı Ģ manı n t emeli ni ol uĢt ur makt adır. Bu kapsa mda kent sel açı k al an ör nekl eri ni n i ncel enmesi yl e, i nsan, sanat, mekan ili Ģkil erini n kur ul ması nda t asarı mcı ya düĢen gör evl eri n ort aya çı karıl ması yol unda önemli sonuçl ar el de edil mekt edi r.
Sanat, peyzaj ve kent sel açı k al an kavr aml arı, f ar klı Ģekill er de t anı mlanabil mekl e bi rli kt e, bi r bi rl eri ni kapsayan anl amlar i çer mekt edirl er. Bu doğr ult uda za man i çi ndeki geli Ģi mleri par al el ol arak ve kar Ģılı klı et kil eĢi m hali nde ger çekl eĢmekt edi r. Dol ayı sı yl a peyzaj mi marlı ğı, bahçe sanatı il e sı nırlı değil dir; bu t eri m, kent sel açı k al an kull anı mı nı n bahçe mekanı nda yoğunl aĢtı ğı döne ml er i çi n geçerli dir. Günü müzde, sanatı n ser gil endi ği ve t opl uma ul aĢtı ğı al anl ar ol an bu mekanl arı n t asarı mı, peyzaj mi marlığı nı n çalı Ģ ma konul arı arası ndadır.
Peyzaj -sanat ili Ģki si, t arih i çi nde f ar klı ol asılı kl arda ort aya çı k makt adır. Buna gör e peyzaj, r esi m, r öl yef, vb. sanat dall arı na „ konu‟ ol abil eceği gi bi, bunl ar i çi n bi r „ mal zeme‟ ol ar ak, ya da sanat obj el eri ni n ser gil endi ği bi r „ sahne‟ ol ar ak gör ül ebil mekt edi r. Bu iliĢkil eri n yanı sır a, sanat obj el eri ni n bi r peyzaj öğesi ol ar ak kull anıl mal arı dur umunda sanat, mekanı ol uĢt ur an unsurl ar dan bi ri si hali ne gel mekt edi r. Geç miĢ döne ml er de i ç i çe gör ül en bu ol asılı kl ar, günü müzde kent dı Ģı doğal al anl arı n mal zeme ol ar ak kull anıl dı ğı 'l and art' ( ar azi sanatı) ve „ environment al art‟ ( çevr esel sanat) gi bi sanat akı mları, ya da kent sel açı k al anl ar da ser gil enen sanat obj el eri Ģekli nde kar Ģı mıza çı k makt adır.
Sanat obj esi, yal nı zca heykel vb. pl asti k öğel eri değil, duvarl ar, döĢe mel er, donatı el emanl arı gi bi t üm peyzaj öğel eri ni kapsayan bi r kavr amdı r. Bu obj el er, t asarı ma dahil edil mel eri sonucunda, est eti k, fi zi ksel, sosyal ve ekono mi k ol ar ak mekana kat kı da bul unmakt adırlar. Günü müzde, dünyada yapıl an kent sel açı k al an t asarı mları nda, konunun öne ml e el e alı ndı ğı ve peyzaj öğel eri ni n, üzerl eri nde f ar klı sanat dall arı nı n uygul an ması yl a bi r er sanat obj esi ol ar ak değerlendi ril di kl eri gör ül mekt edi r. Buna gör e, t ez çalı Ģ ması kapsa mı nda i ki boyutl u öğel er ol ar ak adl andırıl an ar azi düzl emi, bit ki ört üsü, su yüzeyi, döĢe me kapl amal arı, duvar ve
cephe yüzeyl eri gi bi peyzaj öğel eri üzeri nde, resi m ve gr afi k baĢt a ol mak üzer e çeĢitli yüzey sanatı ör nekl eri gör ül mekt edi r. Bunl ar, yüzeyi n t ümünü ol uĢtur abil di kl eri gi bi, belli bi r böl gede f arklılık yar at an obj el er Ģekli nde de kull anıl abil mekt edi rl er. Üç boyutl u öğel er ol ar ak adl andırıl an ar azi bi çi mleri, bi t kil er, kent sel mobil yal ar, yapı sal öğel er ve bi nal ar gi bi peyzaj öğel eri i se, haci m sanatl arı na mal zeme ol ar ak bi çi mlendi ril ebil mekt e ya da, üzerl eri nde uygul anan sanat t ürl eri il e est etik bi r değer kazanabil mekt edi rl er. Bu Ģekil de el emanl arı n mekan i çi nde üstl endi kl eri f onksi yonl ar vur gul anırken, bi r peyzaj öğesi ol ar ak r ol al an sanat obj el eri ni n mekanl a uyu mu da doğal ol ar ak ger çekl eĢebil mekt edi r. Gör sel öğel er ol ar ak adl andırıl an anıtl ar, fi gür atif heykell er ve pl asti kl er de, mekanı ol uĢt ur an el emanl ar ol ar ak el e al ı nmakt a ve di ğer peyzaj öğel eri il e bi rli kte t asarl anmakt adırl ar. Böyl ece kur ul an sanat çı-t asarı mcı i Ģbi rli ği yl e, sanat obj esi nin nit eli kl eri ne t asarı m aĢa ması nda kar ar veril ebilmekt edi r. Sanat obj el eri ni n t asarıma dahil edil mesi, mekanı n est eti k değeri ni arttırdı ğı gi bi, sosyal anl amda da kent sel yaĢantı ya kat kı da bul un mal arı nı sağl amakt adır. Açı k al an t asarı mını n baĢarı ya ul aĢ ması nda belirl eyi ci unsur ol ar ak gör ül en kull anı cı il e ili Ģki ni n kur ul ması nda, bu dur um di kkat e al ı nmakt adır. Bu doğr ult uda sanat obj el eri, gör sel ve fi zi ksel il eti Ģi me ol anak t anı yan, har eketli veya i Ģl evsel el emanl ar Ģekli nde kull anıl makt a, böyl ece mekanı n çeki cili ği ni arttır an bu obj el er, aynı zamanda zar ar gör mekt en kor unar ak kalıcı ol abil mekt edi rl er.
Ġ st anbul ör neği nde, geç miĢ döne ml er de sanat ol gusunun açı k al an düzenl emel eri nde belirl eyi ci r ol ü ol duğu ve t üm peyzaj öğel eri ni n bi r er sanat obj esi ol ar ak değerl endi ril di kl eri gör ül mekt edi r. Ġ Ģl evsel el emanl arı n ve mi mari ni n sanat sal boyutt a el e alı nması, mekan i çi nde est eti k büt ünl üğün ve dil bi rli ği ni n ol uĢ ması nda öne mli r ol oyna makt adır. Günü müzde i se bu konunun, kent sel açı k al an t asarı mı kapsa mı nda el e al ı nmadı ğı sonucuna varıl mıĢtır. Ġ st anbul kenti ni si mgel eyi ci özelli kl eri ve sosyal yaĢantı nı n mer kezi ol mal arı nedeni yl e seçil en Taksi m Meydanı, Bebek Par kı ve Sul t anah met Meydanı ör nekl eri, bu dur umu vur gul amakt adır. Sanat obj el eri mekana sonr adan dahil edil en heykel vb. el emanl arl a sı nırlı kal makt a, bul undukl arı ort amla ve di ğer peyzaj öğel eri yl e uyu m sağl aya madı kl arı gör ül mekt edi r. Bunun t emel nedenl eri arası nda, obj el eri n mekan i çi nde üstl enebil ecekl eri r oll erle konu ml arı ar ası nda i li Ģki kur ul ma mı Ģ ol ması yer al makt adır. Ayrı ca, dünya ör nekl eri nde t asarımda bi ri nci hedef ol duğu gör ül en kull anı cı ol gusunun di kkat e al ı nma ması sonucunda, obj el er zar ar gör mekt e, kalı cı ol ama makt adırl ar. Gör sel öğel er dı Ģı nda sanat obj esi nit eli ği t aĢı yan el emanl ar i se değerl endi ril eme mekt e, dol ayı sı yl a mekana ol ası kat kıl arı ndan f aydal an mak
mü mkün ol ama makt adır. Bu el emanl arı n t asarı ma dahil edil me mesi nedeni yl e mekan i çi ndeki eyl emlerle büt ünl eĢemedi kl eri, sonuç ol ar ak sahi p ol dukl arı i Ģl evl eri yitirdi kl eri gör ül mekt edi r. Sul t anah met Meydanı gi bi kor unabil miĢ al anl ar da da t asarı mın bi r büt ün ol arak el e al ı nma ması, si mgesel ve est eti k değerl eri n et ki si ni n azal ması na neden ol makt adır.
Yukarı da özetl enen t emel bul gul arı n ı Ģı ğı nda, kent sel açı k al anl ar da sanat obj el eri ne yer veril mesi ni n t asarı m aĢa ması nda al ı nan kar arl arl a ve t asarı mcı -sanat çı i Ģbi rli ği yl e ger çekl eĢ mesi ger ekti ği ort aya çı k makt adır. Ġ st anbul ör neği , bu konunun el e alı nması nda dünyadan ol dukça geri kal ı nmıĢ ol duğunu göst er mekt edi r. Bu dur um, pl ansı z Ģehi rl eĢ meni n ve di si pli nler ar ası çalı Ģ manı n eksi kli ği nden kaynakl an makt adır. Farklı za manl ar da, bi r biri yle ili Ģki si z ol ar ak ger çekl eĢtiril en uygul amal arı n sonucunda, mekansal bi rli ği n ve uyu mun sağl amadı ğı bi r kent ort amıyl a kar Ģıl aĢıl makt adır. Dol ayı sı yl a bi ri nci aĢa mada yapıl ması ger eken, kent sel açı k al anl arı n büt ünl ük i çi nde el e al ı nması nı sağl ayabil ecek mekani z mal arı n ol uĢt ur ul ması dır. Bunun ger çekl eĢ mesi i se, eği ti m kur uml arı nı n bu bilince sahi p t asarı mcı ve sanat çıl arı yeti Ģtir mesi ve kentl e il gili kar arl arı n alı nması nda söz sahi bi ol abil mesi il e mü mkündür.
Tasarı mcı-sanat çı i Ģbi rliği i çi n ger ekli ol an ön koĢul da, ili Ģki ni n t emel i ni n eği ti m aĢa ması na kur ul abil mesi dir. Bugün var ol an si ste mde bu eksi kli ği n gi deril eme mi Ģ ol duğu ve sanat eği ti mini n t asarı mdan bağı msı z ol ar ak ger çekl eĢtiril di ği gör ül mekt edi r. Her i ki di si pli ni ni n bi rli kt e çalı Ģ ma ol anakl arı nı t anı ması nı sağl ayan ort amları n ol uĢt ur ul ması, il eri de yapıl acak uygul amal ar a da kat kı da bul unacaktır. Ġ st anbul kenti, f ar klı döne ml eri n sanat anl ayı Ģl arından i zl er t aĢı yan ve bu anl amda zengi n bi r kent sel çevre yar atıl abil mesi i çi n çeĢitli ol anakl ar sunan bi r yapı ya sahi ptir. Bu zengi nli kleri n, dünya ör nekl eri nde ol duğu gi bi, f ar k edil er ek değerl endi ril mesi ve kor unması, kent sel mekanı n est eti k değeri ni ve kalit esi ni arttırı cı et ki de bul unacaktır. Böyl ece, yeni düzenl enecek al anl ar i çi n ol umlu ör nekl er de ort aya çı karıl mıĢ ol acaktır.
Peyzaj mi marlı ğı, kent sel t asarı m, mi marlı k ve güzel sanatl arı n ara kesi ti ni n i ncel endi ği t ez çal ı Ģ ması il e, konunun el e al ı nması nı n ve di si pli nl er ar ası çal ı Ģ manı n öne mi vur gul anmaya çal ı Ģıl mıĢtır. Bu doğr ult uda, Ġ st anbul‟ da kent sel açı k al an t asarı mını n dünya kentl eri ni n sevi yesi ne ul aĢabil mesi i çi n, eğiti mci, sanat çı, t asarı mcı ve yöneti cil er ar ası ndaki ili Ģki ni n kuvvetlen mesi sağl anmal ı dır.
KAYNAKLAR
Akar su, A., 2002. Kent sel dı Ģ mekan yaĢantı sı nın dest ekl enmesi bağl amı nda kent unsurl arı na ili Ģki n sor unl arı n sapt an ması ve çözü m öneril eri, Yüksek Li sans Tezi, Ġ. T. Ü. Fen Bili mleri Enstitüsü, Ġ st anbul.
Akat, Y., Pı nar, M. (çev.), 2001. I st anbul - Engli sh, Keski n Col or A. ġ., Ġ st anbul . Akdoğan, G., 1972. Bahçe ve Peyzaj Sanatı Tari hi, Ankar a Üni ver sit esi Zi r aat Fakül t esi, 536, Der s Kit abı: 309, Ankar a.
Al us, S. M., 1995. Ġ st anbul Kazan Ben Kepçe, Ġl eti Ģi m Yayı nl arı, Ġ st anbul
Ami don, J., 2001. Radi cal Landscapes: Rei nventi ng Out door Space, Tha mes & Hudson Lt d., London.
Ar el, A., 2002. Ser güzeĢt-i At meydanı ve Ġ br ahi m PaĢa, İ st anbul, 40, 34- 46.
Arı sal an, M., 2003. Ki Ģi sel gör üĢ me, Ġ BB Üsküdar- Küçüksu Sahil ġeri di Düzenl eme Pr oj esi, C. E. M. Mi marlı k MüĢavi rli k Lt d. ġti.
Asl anoğl u, G., 1972. Tari ht e peyzaj anl ayı Ģı, Mimarlı k, 72/ 7, 32- 38. Aslı er, M., 1974. Ġ st anbul‟ da 20 heykel, Yapı, 4, 34- 406.
At asoy, N., 2002. Hasbahçe: Os manl ı Kül t ür ünde Bahçe ve Çi çek, Aygaz A. ġ., Ġ st anbul.
Aubi n, C., 2000. Les t errit oires i noccupés, ( htt p://territ oir esi noccupes.fr ee.fr 2000). Ayver di, A., 1972. “ Landscape” ya da Doğal ama, Mi marlı k, 72/ 7, 15- 31.
Ayyıl dı z, U., 1999. Ġ st anbul , Ġ st anbul Valili ği, Ġ st anbul .
Bat ur, A., 1994. Ġ st anbul Ansi kl opedi si, Cilt: 1, Kül t ür Bakanlı ğı Tari h Vakfı Yayı nl arı. Bi ri k, M., 1996. Kent sel Sanat, Kent sel Tasarı m Ġli Ģki si, Yüksek Li sans Tezi , MSÜ. Fen Bili mleri Enstit üsü, Ġst anbul.
Bi r kst ed, J. 1999. I ntr oducti on i n Rel ati ng Ar chi tect ur e t o Landscape, pp. 1- 11, Ed. Bi r kst ed, J., E&FN Spon, London.
Boas, F., 1955. Pri miti ve Art, Dover Publi cati ons, Ne w Yor k.
Boett ger, S., 1998. Degr ees of Disor der (i nt er vi ew wit h Robert Smit hson), Art i n
Ameri ca, Dec., ( htt p:// www. fi ndarti cl es. co m/ cf _dl s/ m1248/ 12_86/ 53408957/ p1/
Boot h, N. K., 1983. Basi c El e ment s of Landscape Ar chi t ect ur al Desi gn, Pr ospect Hei ght s, Ill. : Wavel and.
Ca mpbell, C. S., 1978. Wat er i n Landscape Ar chi t ect ur e, Van Nost r and Rei nhol d Co mpany Lt d, Canada.
Cast ner, J., 1998, Land and Envi r on ment al Art, Phai don Pr ess Li mit ed, London. Cer ver, F. A., 2000. The Worl d' s Cont empor ay Archit ect ur e, Köne mann, Ital y.
Char mant, A., 1997. Chau mont: a f esti val of experi ment s, Art & Desi gn Magazi ne, 57, 55- 57.
Co mit o, T., 1991. The hu mani st gar den i n The Hi st or y of Gar den Desi gn, pp. 37- 46, Ed. Mosser, M., Teyssot, G., Tha mes and Hudson, London.
Cooper, G., Tayl or, G., 1996. Gar dens For The Fut ur e, Conr an Oct opus Li mit ed, Chi na.
Çalı Ģl ar, A., 1983. Kült ür Sözl üğü, Altı n Kit apl ar Yayı nevi, Ġ st anbul. Çeli k, Z., 1986. Deği Ģen Ġ st anbul, Tari h Vakfı Yurt Yayı nl arı, Ġ st anbul.
Çubuk, M., 1978. Yapıl an ma mı Ģ kent sel kamusal dı Ģ mekanl ar, Yapı, 30, 26- 54.
Dee, C., 2001. For m and Fabri c i n Landscape Ar chi t ect ur e: A Vi sual I ntr oducti on, Spon Pr ess, London.
Del ahunt, M., 2003. Artlex, Art Dicti onar y, ( htt p://www. artl ex. co m).
Dober, R. P., 2000. Campus Landscape: Functions, For ms, Feat ur es, John Wil ey & Sons, I NC, New Yor k.
Doğan, M. H., 1975. 100 Sor uda Est eti k, Ger çek Yayı nevi, Ġ st anbul
Eckbo, G., 1964. Ur ban Landscape Desi gn, Mc Gr aw- Hill Book Co., New Yor k. Eckbo, G., 1992. El e ment s and Tot al Concept of Ur ban St r eet Fur ni t ur e Desi gn, Gr aphi c- SHA Publi shi ng Co. Lt d., Tokyo, Japan.
Eckbo, G., Sulli van, C., Hoo, W., La wson, L., 1998. Peopl e i n a Landscape, Pr enti ce Hall, Upper Saddl e Ri ver, New Jer sey.
Ei sf el d, D., 1975. Kunst i n der St adt, Deut sche Verl ags, Anst alt St utt gart.
EkĢi oğl u, A., 2001. Rönesans ve Bar ok Bahçe Sanatı' nı n Ġ st anbul sarayl arı ndaki et kil eri Dol mabahçe ve Beyl er beyi Sar ayı ör neği, Yüksek Li sans Tezi , Ġ . T. Ü. Fen Bi li mleri Enstit üsü, Ġ st anbul .
Er de m, S., 1991. Tür kl er de heykel sanatı nı n t ari hsel geli Ģi mi ve kült ürel deği Ģi mi yansıt an Ġ st anbul ör neği, Yüksek Li sans Tezi, Ġ. T. Ü. Sosyal Bili mler Enstit üsü, Ġ st anbul.
Er yıl maz, S., 1999. Kamu kull anı mlı kent sel açı k al anl arı n t ari hsel sür eç i çeri si nde göst er di kl eri yapı sal deği Ģi mleri n i r del enmesi Ġ stanbul ör neği, Yüksek Li sans Tezi, Ġ. T. Ü. Fen Bili mleri Enstitüsü, Ġ st anbul.
Er zen, J., 2000. Mekan ve sahnel eme: 16. yüzyıl da Os manl ı mi mari si ve r esi m sanatı, Os manl ı Mi marlı ğı’ nı n 7. Yüzyılı “ Ul usl ar üst ü Bi r Mir as”, pp. 50- 55, Eds. Akı n, N. , Batur, A., Bat ur, S., YEM Yayı n, Ġ st anbul.
Evyapan, G. A., 1972. Eski Tür k Bahçel eri ve Özelli kl e Eski Ġ st anbul Bahçel eri, Ort a Doğu Tekni k Üni ver sit esi , Ankar a.
Evyapan, G., 2000. Peyzaj Tasarı mı Der s Notları, Ort adoğu Tekni k Üni ver sit esi Yayı nl arı, Ankar a.
Eyi ce, S., 1994. Ġ st anbul Ansi kl opedi si, Cilt: 6, Kül t ür Bakanl ı ğı Tari h Vakfı Yayı nl arı.
Fai r br ot her, N., 1974. The Nat ur e of Landscape Desi gn, Ar chi t ectur al Pr ess, London.
Faul ner, R., Zi egf el d E. , Hill, G., 1956. Art Today : An Ġ ntr oducti on t o t he Fi ne and Functi onal Art s, Hol t, New Yor k.
Fr ee man, E., 2000. On your bi ke, Landscape Desi gn, 296, Dece mber, 33.
Genli, R., 1990. Konut yakı n çevr esi açı k al anl arın değerl endi ril mesi ve Ġ stanbul' dan ör nekl er, Yüksek Li sans Tezi, Ġ. T. Ü. Fen Bili mleri Enstit üsü, Ġ st anbul.
Gül ersoy, Ç., 1986. Taksi m : Bir Meydanı n Hikayesi , Ġ st anbul Kit aplı ğı, Ġ stanbul . Gül ersoy, Ç., 1990. Mavi Ca mi, Ġ TÜ Yayı nl arı, Ġ st anbul.
Gül ersoy, Ç., 1994. Ġ st anbul Ansi kl opedi si, Cilt: 7, Kül t ür Bakanlı ğı Tari h Vakfı Yayı nl arı.
Gün, M., 2003. Sokak çocukl arı „ çağdaĢ sanat‟ı n içi ne yattı, Zaman, 03. 01. 2003. Günal p, Ö. S., 2000. Doğu ve batı kült ürl erini n Os manl ı bahçe mimari si ndeki belirl eyi ci r ol ü ve Ġ st anbul ör neği nde son döne m Os manl ı Bahçel eri ni n düzenl eme pr ensi pl eri, Os manl ı Mimarlı ğı’ nı n 7. Yüzyılı “ Ul usl ar üst ü Bi r Mir as”, pp. 154- 158,
Eds. Akı n, N., Bat ur, A., Bat ur, S., YEM Yayı n, Ġ stanbul .
Gür sel, E., 1993. Sult anah met düzenl emesi, İ st anbul , 6, 50- 53.
Hall, T., Robert son, I., 2001. Publi c art and ur ban r egener ati on: advocacy, cl ai ms and criti cal debat es, Landscape Resear ch, Vol . 26, No. 1, 5–26.
HaseĢ, F. E., 1994. Çevr e Düzenl emede Kent sel Mekan ve Sanat Ol gusu, Yüksek
Li sans Tezi , Ġ TÜ Sosyal Bi li mler Enstit üsü, Ġ st anbul .
Hel phand, K. 2002. Landscape Hi st or y, Depar t ment of Landscape Ar chi t ect ur e, Uni ver sit y of Or egon, ( http:// dar kwi ng. uor egon. edu/ ~hel phand/ ho mepage. ht ml). Hopki ns, J., 1999. Landscape ar chi t ect ur e: ecol ogy, co mmuni t y, art, i n Rel ati ng
Ho wett, C., 1993. Moder ni s m and Ameri can l andscape ar chi t ect ur e i n Moder n
Landscape Ar chi t ect ur e: A Cri ti cal Revi ew, pp. 18- 35, Ed. Tr ei b, M., MI T Pr ess,
Ca mbri dge, Mass.
I Ģı n, E., 1991. Ġ st anbul‟ da moder nl eĢ me öncesi gündeli k hayat, İ stanbul İ çi n
Şehr engi z, pp. 59- 94, Yapı Kr edi Yayı nl arı, Ġ st anbul .
Ġ BB, 1993. Açı k Al anl ara Üç Boyutl u ÇağdaĢ Sanat Yapıtl arı Yerl eĢtir me Et ki nli ği 92/ 93, Ġ st anbul Büyük ġehi r Bel edi yesi, Ġ st anbul.
I mbert, D., 1993, The Moder ni st Gar den i n Fr ance, Yal e Uni ver sit y Pr ess, London. Ġ st anbul, 1994a. Ġ st anbul Ansi kl opedi si, Cilt:2, Kül t ür Bakanl ı ğı Tari h Vakfı Yayı nl arı.
Ġ st anbul, 1994b. Ġ st anbul Ansi kl opedi si, Cilt:7, Kül t ür Bakanl ı ğı Tari h Vakfı