• Sonuç bulunamadı

Kentsel Açık Alanlarda Peyzaj-sanat İlişkileri İstanbul Örneği

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Kentsel Açık Alanlarda Peyzaj-sanat İlişkileri İstanbul Örneği"

Copied!
148
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

Anabili m Dalı: Şehi r ve Böl ge Pl anl a ma Progra mı : Peyzaj Pl anl a ma

İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ  FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİ TÜS Ü

KENTSEL AÇI K ALANLARDA PEYZAJ- SANAT

İ Lİ ŞKİ LERİ, İSTANBUL ÖRNEĞİ

KENTSEL AÇIK ALANLARDA PEYZAJ-SANAT İLİŞKİLERİ, İSTANBUL ÖRNEĞİ

YÜKSEK Lİ SANS TEZİ

Mi mar Gül nur Tahralı ARI SALAN

MAYI S 2003

Anabili m Dalı: ŞEHİ R VE BÖLGE PLANLAMA

Progra mı: PEYZAJ PLANLAMA

(2)

ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ  FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠ TÜS Ü

KENTSEL AÇI K ALANLARDA PEYZAJ- SANAT Ġ LĠġKĠ LERĠ, ĠSTANBUL ÖRNEĞĠ

KENTSEL AÇIK ALANLARDA PEYZAJ-SANAT ĠLĠġKĠLERĠ, ĠSTANBUL ÖRNEĞĠ

MAYI S 2003

YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ

Mi mar Gül nur Tahralı ARI SALAN

502001701

( Enstit ü No)

Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 5 Mayı s 2003

Tezi n Savunul duğu Tari h : 26 Mayı s 2003

Tez Danı Ģ manı :

Y. Doç. Dr. Funda YĠ RMĠ BEġ OĞLU

Di ğer Jüri Üyel eri

Prof. Dr. Ah met Cengi z YI LDI ZCI (Ġ. T. Ü.)

(3)

ÖNSÖZ

Peyzaj -sanat ili şki si konusu, i çi ne gi r di kçe deri nleşen ve zengi nl eşen özelli kl eri yl e, ol dukça yor ucu, o öl çüde de zevkli bi r ar aştır manı n ür ünü ol ar ak sunul makt adır. Bi r mi mar ol ar ak bana çok şey kazandır an bu çalı ş manı n, sonr aki çal ı şmal arl a geli ştiril mesi ni ve yapıl an uygul amal arl a değerl endi ril mesi ni umut ederi m.

Bu konudaki eksi kli ğe di kkati mi çeker ek, i ncel e me m i çi n beni t eşvi k eden ve dest eği ni esi r gemeyen Pr of. Dr. Ah met Cengi z Yıl dı zcı' ya ve değerli gör üşl eri yl e çalı ş maya kat kı da bul unan Sayı n Öğr eti m Gör evli si Nedi m Ke mer' e il gil eri i çi n t eşekkürl eri mi sunarı m.

Yüksek li sans eğiti mi m boyunca ve t ez çalı ş ması nı n ort aya çı k ması nda duyduğu m heyecanı beni mle payl aşan, bi r danı ş manı n çok öt esi nde ayır dı ğı vakit, göst er di ği sabır ve anl ayı şl a her za man yanı mda ol an sevgili hoca m Funda Yi r mibeşoğl u' na, li sans eği ti mi mden bu yana sağl adı kl arı t üm i mkanl ar ve sı nırsı z hoşgör ül eri nden öt ür ü Pr of. Dr. Met e Ünügür ve Pr of. Dr. Meh met Küçükdoğu' ya, bana güvenen, beni yür ekl endi r en büt ün hocal arı ma ve büyükl eri me; Al manca çevi ril erde e meği geçen Der ya Ül ker’ e, fiki rl eri nden çok f aydal andı ğı m Yeşi m ve Barı ş’ a, her t ürl ü yar dı mları i çi n yurti çi ndeki -yurt dı şı ndaki t üm yakı nl arı ma ve ar kadaşl arı ma; manevi dest ekl eri yl e bana her zaman güç ver en eşi me ve ail eme t eşekkür ederi m.

(4)

Ġ ÇĠ NDEKĠ LER KI SALT MALAR TABLO LĠ STESĠ vıı ġEKĠ L LĠ STESĠ vııı ÖZET SUMMARY xııı 1. GĠ RĠ ġ 1 2. TEMEL KAVRAML AR 4 2. 1. Sanat Kavr a mı 4 2. 2. Peyzaj Kavr a mı 6 2. 2. 1. Tanı mı 6 2. 2. 2. Peyzaj Mi marlı ğı 7

2. 3. Kent sel Açı k Al an ve Ka musal Al an Kavr aml arı 9 3. PEYZAJ- SANAT-KENTSEL AÇI K ALAN Ġ LĠġKĠ LERĠ NĠ N GELĠ ġĠ MĠ 11 3. 1. Kent sel Açı k Al anl arı n Geli Ģi m Sür eci nde Peyzaj - Sanat Ġli Ģkil eri 11 3. 1. 1. İl kçağ Uygarlı kl arında Kent sel Açı k Al anl ar ve Peyzaj - Sanat İli şkil eri 12 3. 1. 1. 1 Mısır, Mezopot amya, İran uygarlı kl arı nda peyzaj -sanat ili şki si 12 3. 1. 1. 2 İl kçağ Yunan uygarlı kl arı nda peyzaj -sanat ili şki si 14 3. 1. 1. 3 İl kçağ Ro ma uygarlı kl arı nda peyzaj -sanat ili şki si 16 3. 1. 2. Ort açağ Açı k Al anl arı nda Peyzaj - Sanat İli şkil eri 17 3. 1. 3. İ sl am Et ki si ndeki Uygarlı kl ar da Peyzaj - Sanat İli şkil eri 19 3. 1. 4. Rönesans ve Bar ok Döne ml eri nde Peyzaj -Sanat İli şkil eri 21 3. 1. 4. 1 Rönesans dönemi açı k al anl arı nda peyzaj -sanat ili şkil eri 21 3. 1. 4. 2 Bar ok döne mi açık al anl arı nda peyzaj -sanat ili şkil eri 23 3. 1. 5. 18. Yüzyıl Nat ür ali zm Akı mı ve Peyzaj - Sanat İli şkil eri 27 3. 1. 6. Uzakdoğu Uygarlıkl arı nda Peyzaj - Sanat ilişkil eri 28 3. 1. 7. 19. Yüzyıl da Kent sel Açı k Al anl ar ve Peyzaj - Sanat İli şki si 30 3. 1. 8. 20. Yüzyıl da Kent sel Açı k Al anl ar ve Peyzaj - Sanat İli şkil eri 32 3. 1. 8. 1 Moder ni z m öncesi nde peyzaj -sanat ili şkileri 32 3. 1. 8. 2 Moder ni z m et ki sinde peyzaj -sanat ili şkil eri 34 3. 1. 8. 3 Moder ni z m sonr ası nda- Post moder n dönemde peyzaj -sanat 38 ili şkil eri

3. 2. Günü müzde Kent sel Açı k Al anl ar da Peyzaj - Sanat Ġli Ģkil eri 46 3. 3. Bir Peyzaj Öğesi Olar ak Sanat Obj esi ve Mekana Kat kıl arı 49 4. KENTSEL AÇI K ALANI OLUġTURAN PEYZAJ ÖĞELERĠ NDE SANATSAL

(5)

4. 1. Peyzaj Öğel eri nde Sanat sal Boyut a Yönelik Sı nıfl andı r ma Çalı Ģması 53 4. 2. Peyzaj Öğel eri ni n Sanat Obj esi Ol arak Değerl endi ril mesi 56 4. 2. 1. İ ki Boyutl u Öğel erin Sanat Obj esi Olar ak Değerl endi ril mesi 56 4. 2. 1. 1 Doğal öğel er üzeri nde uygul anan sanat dall arı 56 4. 2. 1. 2 Yapay öğel er üzeri nde uygul anan sanat dall arı 61 4. 2. 2. Üç Boyutl u Öğel erin Sanat Obj esi Olar ak Değerl endi ril mesi 64 4. 2. 2. 1 Doğal öğel er üzeri nde uygul anan sanat dall arı 64 4. 2. 2. 2 Yapay öğel er üzeri nde uygul anan sanat dall arı 67

4. 3. Böl ümün Sonuçl arı 74

5. PEYZAJ ÖĞELERĠ NDE SANATSAL BOYUTUN Ġ STANBUL ÖRNEĞĠ NDE

Ġ RDELENMESĠ 76

5. 1. Ġ st anbul' da Kent sel Açı k Al anl arı n Geli Ģi mi ve Bir Peyzaj Öğesi

Ol ar ak Sanat Obj esi 76

5. 1. 1. Cu mhuri yet Öncesi nde Kent sel Açı k Al anl ar ve Bu Mekanl ar da Yer

Al an Sanat Obj el eri 76

5. 1. 2. Cu mhuri yeti n İl k 50 Yılı nda Kent sel Açı k Alanl ar ve Bu Mekanl ar da

Yer Al an Sanat Obj el eri 80

5. 1. 3. Günü müzde Kent sel Açı k Al anl ar ve Bu Mekanl ar da Yer Al an Sanat

Obj el eri 83

5. 2. Al an Ar aĢtır ması nı n Tanıtıl ması 85

5. 2. 1. Ar aştır manı n Amacı ve Kapsa mı 85 5. 2. 2. Alan Seçi mi ve Araştır manı n Yönt emi 86 5. 3. Taksi m Meydanı’ nı Ol uĢt ur an Peyzaj Öğel eri ve Bu Mekanda Yer Al an

Sanat Obj el eri 87

5. 3. 1. Taksi m Meydanı’ nı Oluşt ur an Peyzaj Öğel eri 89 5. 3. 2. Taksi m Meydanı’ nda Yer Al an Sanat Obj el eri 92

5. 3. 2. 1 Cu mhuri yet Anıtı 92

5. 3. 2. 2 Mavi Heykel 94

5. 3. 2. 3 Taksi m Su Haznesi' ni n duvar yüzeyi 96

5. 3. 2. 4 Afi ş panosu 97

5. 3. 3. Taksi m Meydanı’ nda Yer Al an Sanat Obj el eri Hakkı nda Değerl endi rme 99 5. 4. Bebek Par kı' nı Ol uĢt uran Peyzaj Öğel eri ve Bu Mekanda Yer Al an

Sanat Obj el eri 99

5. 4. 1. Bebek Par kı' nı Oluşt ur an Peyzaj Öğel eri 100 5. 4. 2. Bebek Par kı' nda Yer Al an Sanat Obj el eri 103

5. 4. 2. 1 Anıt: ' Fuzuli' 103

5. 4. 2. 2 Pl asti k: ' Ko mpozi syon' 104

5. 4. 3. Bebek Par kı' nda Yer Al an Sanat Obj el eri Hakkı nda Değerl endi r me 106 5. 5. Sult anah met Meydanı' nı Ol uĢt uran Peyzaj Öğel eri ve Bu Mekanda

Yer Al an Sanat Obj el eri 106

5. 5. 1. Sult anah met Meydanı' nı Oluşt ur an Peyzaj Öğel eri 108 5. 5. 2. Sult anah met Meydanı' nda Yer Al an Sanat Obj el eri 112

5. 5. 2. 1 Dikilit aş 112

5. 5. 2. 2 Yıl anlı ( Bur mal ı) Süt un 112

5. 5. 2. 3 Ör me Süt un 113

5. 5. 2. 4 Al man Çeş mesi 114

(6)

5. 5. 2. 6 Tür k ve İ sl am Eserl eri Müzesi 115 5. 5. 2. 7 Mar mar a Üni ver sit esi Rekt örl üğü 116

5. 5. 2. 8 Sult anah met Külliyesi 116

5. 5. 2. 9 Haseki Hürr em Sul t an Ha ma mı 117

5. 5. 2. 10 Ayasof ya Müzesi 118

5. 5. 3. Sult anah met Meydanı' nda Tasarı mı Sanat Obj el eri yl e İli şki si

Açı sı ndan Değerl endi r me 118

5. 6. Böl ümün Sonuçl arı 120

6. SONUÇLAR VE ÖNERĠ LER 122

KAYNAKLAR 125

(7)

KI SALT MALAR

anj o. gr.j p/... : htt p:// www. anj o. gr.j p/ makuhari/ mpa15. ht m bl ufft on. edu : htt p:// www. bl ufft on. edu

j gar den. or g : htt p:// www.j gar den. or g

pwpl a. co m/... : htt p:// www. pwpl a. co m/ offi ce/ pr oj ect s. ht ml webshot s. co m : htt p://www. webshot s. co m

(8)

TABLO Lİ STESİ

Sayf a No

Tabl o 4. 1. Kent sel açı k al anı ol uşt ur an peyzaj öğel eri ………... 55

Tabl o 5. 1. Taksi m Meydanı’ nı ol uştur an peyzaj öğel eri ………... 90

Tabl o 5. 2. Bebek Par kı’ nı ol uşt ur an peyzaj öğel eri ………... 101

(9)

ŞEKİ L Lİ STESİ Sayf a No Şekil 3. 1 Şekil 3. 2 Şekil 3. 3 Şekil 3. 4 Şekil 3. 5 Şekil 3. 6 Şekil 3. 7 Şekil 3. 8 Şekil 3. 9 Şekil 3. 10 Şekil 3. 11 Şekil 3. 12 Şekil 3. 13 Şekil 3. 14 Şekil 3. 15 Şekil 3. 16 Şekil 3. 17 Şekil 3. 18 Şekil 3. 19 Şekil 3. 20 Şekil 3. 21 Şekil 3. 22 Şekil 3. 23 Şekil 3. 24 Şekil 3. 25 Şekil 3. 26 Şekil 3. 27 Şekil 3. 28 Şekil 3. 29 Şekil 3. 30 Şekil 3. 31 Şekil 3. 32 Şekil 3. 33 Şekil 3. 34 Şekil 3. 35 Şekil 3. 36 Şekil 3. 37 Şekil 3. 38 Şekil 3. 39 Şekil 3. 40 Şekil 3. 41 Şekil 3. 42 Şekil 3. 43

: Mısır bahçesi nde ' kut sal dağ' ... : ' Cahar bag' pl an şeması ... : Babil As ma Bahçel eri ... : Agor a ve çevr esi ndeki yapıl ar ... : ' Topi a' sanatı na ör nekl er ... : For u m ... : Hadri an Vill ası' nda su tiyatr osu ... : San Mar co Meydanı' nda kili se kul esi ve anıt kol onl ar ... : ' Cloi st er' ör neği ... : Al casar mali kanesi nde çi nil er ... : Tac Mahal ve su aynası ... : Pi azza del Ca mpi dogli o' da heykel ve mozai k sanatl arı ... : Bel veder e Avl usu ... : Vill a D' est e ... : Vill a Cappar ol a ... : Tr evi Çeş mesi’ nde heykel ve kaskatl ar ... : Vill a Gar zoni' de bi çi mlendi ril miş bit kil er ... : Topi ar y ör neği ... : Andr é Le Notr e t ar afı ndan t asarl anan part er desenl eri ... : Ver saill es Sar ayı nda kanal ve part erl er ... : Ver saill es Sar ayı nda heykel ve su kull anı mları ... : Ver saill es Sar ayı pl anı ... : St owe ... : Kur u bahçe düzenl eme ör nekl eri ... : Centr al Par k- New Yor k ... : Ol mst ed'i n Chi cago Worl d' s Fai r i çi n t asarl adı ğı al an ... : Sal gi nat obel Köpr üsü ... : Par k Guëll ... : Robert Mall et St evens' ın t asarl adı ğı bet on ağaçl ar ... : Gar den of Wat er and Li ght ... : Tachar d Gar den ... : Kandi nsky' e ait ko mpozi syon ... : Eckbo' nun t asarl adı ğı Bur den Gar den ... : Burl e Mar x' ı n t asarl adı ğı bir bahçe pl anı ... : St ockhol m'de oyun heykeli ... : Çatı bahçesi ör nekl eri ... : Mexi co Cit y' de cadde düzenl emesi ... : Hal pri n t ar afı ndan t asarl anan Lovej oy Pl aza ... : Publi c Art ör nekl eri ... : Spi r al Jett y, 1970 ve 2002 yıll arı ndaki gör ünü mleri ... : Gol ds wort hy' ni n buz il e çalı ş mal arı... : Chri st o ve Jeanne-Cl aude' un çalı ş mal arı ndan örnekl er ... : Pet er Wal ker'ı n mini mal i st yakl aşı mla t asarl adı ğı Pl aza Tower ..

13 13 14 15 15 16 17 18 18 19 20 21 22 23 23 23 24 24 25 26 26 27 28 29 31 32 33 34 35 35 36 37 37 38 39 40 41 41 42 43 43 44 44

(10)

Şekil 3. 44 Şekil 3. 45 Şekil 3. 46 Şekil 3. 47 Şekil 3. 48 Şekil 4. 1 Şekil 4. 2 Şekil 4. 3 Şekil 4. 4 Şekil 4. 5 Şekil 4. 6 Şekil 4. 7 Şekil 4. 8 Şekil 4. 9 Şekil 4. 10 Şekil 4. 11

: Court of The Moon ( Ay Avl usu) ... : Par c de l a Vil ett e ... : Pop- Ki neti k-Op ör nekl eri ... : Radi kal yakl aşı mlar... : Günü müzden Publi c Art ör nekl eri ... : Tarı msal ar azil er de r esi m sanatı ör nekl eri ... : Ar azi düzl eminde beyaz badana il e ol uşt ur ul an bi r gr afi k ... : Ar azi düzl eminde r enk ve doku f ar klılı ğı yl a ol uştur ul an bi r gr afi k : Su yüzeyi nde uygul anan bi r 'l and art' ör neği ... : Su öğesi ni n bi çi mlendi ril mesi ... : Bit kil er ve f ar klı mal zemel erl e ol uşt ur ul an ' op- art' ör neği ... : Bit ki ört üsüyl e ol uşt ur ul an desenl er ... : Gr afi k sanatı nı n uygul andı ğı part erl er ... : Çakıl ve bit kil erl e ol uşt ur ul muş soyut r esi m ör neği ... : Çakıl ve ser amikl e ol uşt ur ul muş yüzey sanatı örneği ... : Gr afi k et ki yar at an döşe me yüzeyi ve r esi mli ser amikl er ...

45 46 46 47 48 56 57 57 58 58 59 59 59 60 60 61 Şekil 4. 12 Şekil 4. 13 Şekil 4. 14 Şekil 4. 15 Şekil 4. 16 Şekil 4. 17 Şekil 4. 18 Şekil 4. 19 Şekil 4. 20 Şekil 4. 21 Şekil 4. 22 Şekil 4. 23 Şekil 4. 24 Şekil 4. 25 Şekil 4. 26 Şekil 4. 27 Şekil 4. 28 Şekil 4. 29 Şekil 4. 30 Şekil 4. 31 Şekil 4. 32 Şekil 4. 33 Şekil 4. 34 Şekil 4. 35 Şekil 4. 36 Şekil 4. 37 Şekil 4. 38 Şekil 4. 39 Şekil 4. 40 Şekil 5. 1 Şekil 5. 2 Şekil 5. 3 Şekil 5. 4 Şekil 5. 5 Şekil 5. 6 Şekil 5. 7 Şekil 5. 8 Şekil 5. 9 Şekil 5. 10

: Döşe me yüzeyl eri nde resi m ve gr afi k ör nekl eri ... : Su yüzeyi ni n r enkl endi ril mesi ... : Su yüzeyi ni n bi çi mlendi ril mesi ... : Duvar yüzeyi nde r öl yef ve mozai k sanatl arı ... : Cephe yüzeyi nde duvar resi mleri ... : Cephe yüzeyi nde r öl yefl er ... : Topogr af yanı n bi çi mlendi ril mesi yl e ol uşt ur ul an bir ot ur ma al anı : Tekr arl anan bi çi mlerl e ol uşt ur ul an bi r doku ... : Çeşitli t opi ar y ör nekl eri ... : Bit ki sel öğeni n pl asti k bir obj e hali ne getiril mesi ... : Çeşitli doğal öğel eri n bi çi mlendi ril mesi ... : Taş kull anı mı ... : Doğal t aşl arı n bit ki sel el emanl arı n yeri ne kull anılması ... : Bir kampus gi ri şi nde yer al an anıt ... : Bir anıt t asarı mı ... : Kamusal al anl ar da heykel ör nekl eri ... : Ort amla uyu ml u br onz fi gürl er ... : Tasarı m büt ünl üğünde pl asti k obj el er ... : İl gi çeki ci gör sel öğel er ... : Bi na çevr esi nde pl asti kler ... : Sanat obj esi ol ar ak değerl endi ril en kent mobil yal arı ... : Mobilya el emanı nı n t ekr arl anması yl a ol uşt ur ul an bi çi mler ... : Yapı sal el emanl ar üzerinde uygul anan sanat ör nekl eri ... : Su el emanl arı nı n pl astikl erl e kull anı mı ... : Heykel et ki si yar at an gi ri ş kapı sı ... : Heykel si bi çi mleni şe sahi p bi nal ar ... : Bi nayl a bi rli kt e heykel kull anı mı ... : Louvr e Sar ayı önünde sanat obj esi ol ar ak pi r amitl er... : Louvr e Sar ayı çevr e düzenl emesi ... : Sadabad ve su el emanl arı nı göst er en gr afi kl er ... : Dol mabahçe Sar ayı bahçesi nden gör ünü ml er ... : 20. yıl heykell eri ... : Fı ndı klı Par kı' ndaki heykeli n bugünkü konu mu... : 1993 yılı nda İ st anbul' a yerl eştiril en heykell er ... : Taksi m Meydanı genel gör ünü m ... : Meydandan gör ünü ml er ... : Taksi m Meydanı pl anı ... : Cu mhuri yet Anıtı ... : Cu mhuri yet Anıtı nı n il k yerl eştiril di ği yıll ar daki dur umu ...

62 62 62 63 63 63 64 65 65 65 66 66 66 67 67 68 68 68 69 69 70 71 71 72 72 73 73 73 74 78 79 81 82 84 88 88 91 92 93

(11)

Şekil 5. 11 Şekil 5. 12 Şekil 5. 13 Şekil 5. 14 Şekil 5. 15 Şekil 5. 16 Şekil 5. 17 Şekil 5. 18 Şekil 5. 19 Şekil 5. 20 Şekil 5. 21 Şekil 5. 22 Şekil 5. 23 Şekil 5. 24 Şekil 5. 25 Şekil 5. 26 Şekil 5. 27 Şekil 5. 28 Şekil 5. 29 Şekil 5. 30 Şekil 5. 31 : Mavi Heykel ... : Mavi Heykeli n bugünkü dur umu ... : Taksi m Su Haznesi duvar yüzeyi... : Duvar yüzeyi ni n 1995’teki ve bugünkü dur umu ... : Afi ş panosu ... : Afi ş panosunun yol a bakan konu mu ... : Bebek Par kı genel gör ünü mü ... : Bebek Par kı pl anı... : Fuzuli Anıtı ... : Ko mpozi syon ... : Pl asti k obj eni n par k i çi ndeki konu mu ... : Sult anah met Meydanı genel gör ünü m ... : 19. yüzyıl da Sult anah met Meydanı ... : Sult anah met Meydanı pl anı ... : Dikilit aş ... : Yıl anlı Süt un ... : Ör me Süt un ... : Al man Çeş mesi ... : Tapu Kadastr o Müdürl üğü ... : Tür k ve İ sl am Eserl eri Müzesi ... : Sult anah met Külli yesi ...

94 95 96 97 98 98 99 102 103 104 105 107 108 111 112 113 113 114 115 115 116 Şekil 5. 32 Şekil 5. 33 : Hürr em Sul t an Ha ma mı ... : Ayasof ya ... 117 118

(12)

KENTSEL AÇI K ALANLARDA PEYZAJ- SANAT İ Lİ ŞKİ LERİ, İ STANBUL ÖRNEĞİ ÖZET

Kent sel açı k al anl ar, gi der ek büyüyen kentler de t opl umun sosyal ve kül t ür el i hti yaçl arı nı n kar şıl anması nda öne mli r ol oyna makt adırl ar. Aynı zamanda kentl eri t emsil eden pr estij mekanl arı ol ar ak gör ül en bu al anl arı n t asarl anması konusunda dünyada mi marl ar, kent pl ancıl arı ve peyzaj mi marl arı ort ak çal ı ş mal ar yap makt adırl ar. Sanat çıl ar i se, daha f azl a i nsana hi t ap edebil mek a macı yl a, eserl eri ni ser gil emede bu mekanl arı kull anmayı t er ci h et mekt e ve bu ort aklı ğa katıl makt adırl ar.

Kent sel açı k al an t asarı mı, peyzaj -sanat ili şkisi açı sı ndan i r del endi ği nde, f ar klı ol asılı kl arl a kar şıl aşıl makt adır. Bunl ar, t ari hsel sür eç i çi nde deği şen sanat anl ayı şl arı na, açı k al an kull anı mları na ve peyzaj mi marl ı ğı nı n geli şi mine par al el ol ar ak ort aya çı k makt adı r. Günü müzde i se, bu ilişkil er ar ası ndan, ‘ bi r peyzaj öğesi ol ar ak sanat obj esi’ ol gusunun öne m kazandı ğı gör ül mekt edi r.

Tez çalı ş ması nı n a macı, sanat obj el eri ni n yal nı zca mekana sonr adan dahil edil en el e manl ar ol madı ğı nı n vur gul anar ak kent sel açı k al an t asarı mında üstl endi ği di ğer r oll eri n belirl enmesi , i şl ev- sanat bi rli kt eli ği ni n kent sel açı k al an yaşantı sı na ol uml u et ki si ni n ort aya çı karılması ve gel ecekt e yapıl acak t asarı mları n bu kavr aml ar doğr ult usunda geli ştiril mesi ni sağl ayacak öneril er getiril mesi di r. Bu doğr ul t uda, altı böl ümden ol uşan ve il k böl ümünde a maç ve yönt eml eri n t anıtıl dı ğı araştır manı n kapsa mı;

Kent sel açı k al anl ar da peyzaj -sanat ili şkil eri ni n i ncel enmesi yl e il gili ol ar ak, i ki nci ve üçüncü böl ümler de,

 Sanat, peyzaj, kent sel açı k al an gi bi t emel kavr aml arı n t anıtıl ması,

 Peyzaj -sanat ili şkil eri ni n kent sel açı k al anl arı n gel i şi m sür eci i çi nde açı kl anması,

 Sanatı n kent sel açı k al an t asarı mına çok yönl ü kat kı sı nı n irdel enmesi;

Sanat obj el eri ni n mekan i çi nde bi r öğe ol ar ak yükl endi kl eri i şl evl eri n i ncel en mesi ne yöneli k ol ar ak, dör düncü ve beşi nci böl ümler de,

 Tasarı m el emanl arı na ve sanat t ürl eri ne yöneli k mevcut sı nıfl andırmal arı n

irdel ener ek kent sel açı k al anı ol uşt ur an peyzaj öğel eri i çi n bi r sı nıfl andır ma çalı ş ması yapıl ması,

 Peyzaj öğel eri üzeri nde i ki ve üç boyutl u sanat uygul amal arı nı n dünya ör nekl eri üzeri nde değerl endi ril mesi,

 İ st anbul kenti açı k al anl arı nda yapıl an t espitlerl e, sı nıfl andır ma kapsa mı nda ör nekl enen i şl evl eri n varlı ğı nı n ar aştırıl ması şekli ndedi r.

(13)

Tez çal ı ş ması nı n al tı ncı böl ümünde yer veril en sonuçl ar ar ası nda, dünyada kent sel açı k al an t asarı mını n sanat ol gusu il e ber aber el e al ı nar ak sanat obj el erini n mekanı n kalit esi ni arttırı cı et kil erinden f aydal anıl dı ğı, bununl a bi rli kt e, İ st anbul ör neği nde, kent sel açı k al an t asarımı nda di si pli nl er ar ası çal ı ş manı n di kkat e al ı nmadı ğı, sanat obj el eri ni n mekana sonr adan dahil edil en el emanl ar şekli nde kullanıl dı kl arı, dol ayı sı yl a mekanl a ve kull anı cı il e ili şkil eri nin kur ul amadı ğı gör ül mekt edi r. Bu doğr ult uda, mevcut dur umun i yil eştiril mesi ne yöneli k öneril er de sunul makt adır.

(14)

LANDSCAPE- ART RELATI ONS I N URBAN OPEN SPACES- THE CASE STUDY OF I STANBUL

SUMMARY

Ur ban open spaces pl ay a cr uci al r ol e i n ser vi ng t he soci al and cul t ur al needs of t he co mmuni t y i n gr owi ng ci ti es. Thr oughout t he wor l d, ar chi t ect s, ur ban pl anner s and l andscape ar chi t ect s coll abor at e i n desi gni ng ur ban open spaces, whi ch ar e consi der ed as pl aces symbol i zi ng t he ci ti es. Artist s, i n an eff ort t o r each a l ar ger audi ence, al so parti ci pat e i n t hi s coll ecti ve wor k by f avori ng t hese pl aces t o exhi bit t hei r wor ks.

Wh en t he ur ban open space desi gn i s anal yzed f r o m t he l andscape and art r el ati ons‟ poi nt of vi ew, di ff er ent pr obabiliti es par all el t o t he changes i n art tr ends, open space usage and hi st ori cal devel op ment of t he l andscape archi t ect ur e e mer ge. Among t hese r el ati ons, t he concept of „ art obj ect as a l andscape el ement‟ has gai ned much i mportance t oday.

Thi s wor k f ocuses on det er mini ng t he di ff er ent r ol es of art obj ect s i n ur ban open spaces; by e mphasi zi ng t hat t hese obj ect s ar e not onl y el e ment s added t o t he space subsequentl y, by r eveali ng t he posi ti ve eff ect s of t he f unctionalit y- art cooper ati on on ur ban open space lif e, and by maki ng suggesti ons f or t he i mpr ove ment of f ut ur e desi gns al ong t hese concept s.

Thi s wor k consi st s of si x secti ons; t he fi rst secti on defi nes t he goal s and t he met hods used i n t he r esear ch. The second and t hi r d secti ons, r egar di ng t he i nvesti gati on of l andscape- art r el ati ons i n ur ban open spaces, i ncl ude:

 Defi niti on of t he f unda ment al concept s such as art, l andscape and ur ban open space,

 Descri pti on of t he r el ati ons bet ween art and l andscape t hr oughout t he evol uti on of ur ban open spaces,

 Exa mi nati on of ver satil e contri buti ons of art t o t he desi gn of ur ban open spaces. The f ourt h and t he fift h secti ons ar e ai med at anal yzi ng t he f uncti ons of t he art obj ect s as an el ement of t he space, na mel y:

 Cl assifi cati on of l andscape el e ment s t hat make up t he ur ban open space, by exa mi ni ng t he exi sti ng cl assifi cati ons of desi gn el e ment s and t ypes of art,

 Eval uati on of t wo and t hr ee di mensi onal art wor k appli cati ons on l andscape el e ment s wit h t he hel p of case st udi es ar ound t he worl d,

 I nvesti gati on of whet her any of t he f uncti ons di scussed i n t he cl assifi cati on exi st i n st udi es conduct ed i n open spaces of I st anbul .

(15)

The si xt h secti on of t he t hesi s concl ude t hat t he ur ban open space desi gn t hr oughout t he worl d i s consi der ed t oget her wit h t he concept of “ art”, and t he desi gner s use t he benefici al eff ect s of art obj ect s i n i ncr easi ng t he qualit y of a pl ace. Nevert hel ess, i n t he case st udy of I st anbul it i s seen t hat t he i nt er di sci pli nar y wor k i s not t aken i nt o consi derati on, t he art obj ect s ar e used as el e ment s added t o t he space subsequentl y, and; as a r esul t of t hat, t he r el ati ons bet ween t he art obj ect, t he space and t he user cannot be est abli shed. I n t hi s sense, suggesti ons ar e made t o i mpr ove t he exi sti ng sit uati on.

(16)

1. GĠ RĠ ġ

Son yüzyıl a kadar bit kisel düzenl emel erl e il gili bi r uğr aĢ ol ar ak bili nen peyzaj mi marlı ğı, günü müzde kent sel t asarı mdan pl anl ama konul arı na kadar ol dukça geni Ģ bi r uygul ama al anı na sahi ptir. Bu geli Ģ meni n et ki si yl e öne m kazanan mesl eği n bi r t asarı m di si pli ni ol ar ak el e al ı nması ve eği timi i çi n ül kemizde de çalı Ģ mal ar yapıl makt adır.

Peyzaj mi marlı ğı nı n çalıĢ ma konul arı ar ası nda yer al an kent sel açı k al an t asarı mı, doğal al anl arı n gi der ek azal dı ğı, yoğunl uk ve ul aĢıl abilirli k gi bi pr obl eml erl e kar Ģıl aĢıl an kent ort amı nda ayrı bi r öne m t aĢı makt adır. Bugün açı k al an yaĢantı sı nı n büyük kı s mı meydanl ar da, pl azal ar da, yayal aĢtırılmı Ģ al anl ar da ve kent i çi par kl ar da geç mekt edi r. Bu nedenl e ka mu kull anı mlı kent sel açı k al anl ar, t opl umun sosyal, kült ür el ve r ekr easyonel ihti yaçl arı nı n kar Ģıl andı ğı mekanl ar ol ar ak gör ül mekt edi r. Peyzaj -sanat ili Ģki si pr obl emi i se, ger çekt e bu geli Ģ mel erl e bi rlikt e ort aya çı k makt adır. Ġl kçağl ar dan i ti bar en günl ük yaĢa mı n bi r par çası ol ar ak gel i Ģen sanat ol gusu, açı k al an düzenl e mel eri ni n de t emeli ni ol uĢt ur makt a, dol ayı sı yl a peyzaj ve sanat, doğal ol ar ak ili Ģkili kavr aml ar hali nde kar Ģımı za çı k makt adır. Ancak, endüstri devri minden i ti bar en sanatı n, yeri ni t eknol oji ye bı r aktı ğı ve kendi i çi ne dönük ol ar ak varlı ğı nı sür dür düğü görül mekt e, daha sonr a kapal ı ort amlar dan çı kar ak açı k al anl ar da yer al maya baĢl adı ğı Post moder n dönemden i ti bar en, bu konu bir pr obl em hali ne gel mekt edi r. Bunun nedeni , peyzaj -sanat ili Ģki si ni n yapay yoll arl a ger çekl eĢtiril mesi di r; kent sel açı k al anl ar da ser gi l enen obj el er ar acılı ğı yla t opl uma ul aĢtırıl maya çal ı Ģıl an sanat ol gusu, doğayl a ol an bağl antı sı nı kur abil mek i çi n i se kent ort amı ndan uzakl aĢmakt adır.

Günü müzde dünya ül kel eri nde, bu pr obl emin çözü mü yol unda sanat, t asarı mın bi r par çası ol ar ak el e al ı nmakt a ve sanat obj el eri, yal nı zca heykel vb. pl asti k öğel er ol ar ak değil, ger ek mekanı ol uĢt ur an t asarı m el emanl arı, ger ekse mekan i çi nde yer al an donatıl ar Ģekli nde kull anıl makt adırl ar. Böyl ece bi r er peyzaj öğesi ol ar ak değerl endi ril en ve belirli i Ģl evl er yükl enen bu obj el er, kull anı cı il e ili Ģki ni n kur ul ar ak mekanı n canl ılı ğı nı n artması na da kat kı da bul unmakt adırl ar. Bu doğr ult uda dünyada kent sel açı k al an t asarımı , geç miĢ döne ml er de ol duğu gi bi, sanat çı-t asarı mcı ol ar ak yeti Ģen ki Ģil er t ar afı ndan veya peyzaj mi marı, mi mar, kent sel t asarı mcı ve

(17)

sanat çıl arı n i Ģbi rli ği il e ger çekl eĢtiril mekt edi r. Ġ st anbul kenti nde i se, geç mi Ģ döne ml er de düzenl emel eri n bi r par çası ol an sanat obj el eri ni n, günü müzde sonr adan yapıl an uygul amal arl a mekana dahil edil di kl eri gör ül mekt edi r. Bu bağl amda konunun el e alı nması ger eği öneml e ort aya çı k makt adır.

Tez çal ı Ģ ması nı n a macı, kent sel açı k al anl ar da peyzaj -sanat ili Ģkil eri ni n i rdel ener ek sanatı n mekan ol uĢumuna kat kı da bul unabil eceği ni n vur gul anması, bu ili Ģkil er ar ası ndan, peyzaj öğel eri ni n sanat obj esi ol ar ak değerl endi ril mesi dur umunun el e al ı nar ak bu obj el eri n mekan i çi nde üstl endi kl eri roll eri n belirl enmesi ve günü müzde t asarı mcı-sanat çı i Ģbi rli ğini n ger çekl eĢtiril mesi i çi n yönt emleri n ar aĢtırıl ması dır. Peyzaj -sanat ili Ģki si, kapsa mlı anl amlar i çer en i ki kavr amı n kar Ģılı klı et kil eĢi mini if ade eden çok boyutl u bi r ol gu ol ar ak, kent sel açı k al anl ar i se, bu et kil eĢi min yansıtıl dı ğı ve t opl uma ul aĢtırıl dı ğı al anl ar ol ar ak kar Ģı mıza çı k makt adır. Bu doğr ult uda sanat, peyzaj ve kent sel açı k al an gi bi t emel kavr aml arı n t anıtıl ması, çalı Ģ manı n il k aĢa ması nı ol uĢt ur acaktır. Daha sonr a, il kçağl ar dan günümüze dek peyzaj -sanat ili Ģkil eri, t ari hsel sür eç i çi nde ve kent sel açı k al an ör nekl eri üzeri nde açı kl anmaya çal ı Ģıl acakt ır. Bunun i çi n uygarlı kl arı n geçi r di kl eri evr el er de deği Ģen sanat anl ayı Ģl arı, açı k al an kull anı mları ve düzenl emel eri yl e il gili lit er at ür den f aydal anıl ar ak f ar klı ili Ģki t ürl eri i r del enecek ve gör sel ör nekl erl e dest ekl enecektir. Böyl ece, konunun bahçe sanatı veya manzar a r es mi gi bi dur umlarl a sı nırlı ol madı ğı nı n vur gul anması ve çalı Ģ manı n asıl pr obl emi ol an “ bi r peyzaj öğesi ol ar ak sanat obj esi ” ol gusuna gi ri Ģ yapıl ması amaçl anmakt adır.

Tanı mlanan pr obl emin çözü müne yöneli k ol arak i se, i ki aĢa mal ı bi r ar aĢtır ma ger çekl eĢtiril ecektir. Teori k ol ar ak geli Ģtiril ecek bi ri nci aĢa mada, t asarı m el emanl arı ve sanat t ürl eri yl e il gili mevcut sı nıfl andır mal ar i r del ener ek kent sel açı k al anı ol uĢt ur an peyzaj öğel erine yöneli k bi r sı nıfl andırma çal ı Ģ ması yapıl acaktır. Böyl ece, mevcut ör nekl eri n i ncel en mesi ni n kol ayl aĢtırıl ması ve peyzaj öğel eri ni n sanat obj esi ol ar ak değerl endi ril mel eri i çi n sahi p ol dukl arı pot ansi yeli n ort aya çı karıl ması hedefl enmekt edi r. Bu ol asılı kl arı n çeĢitlili ği ni n vur gul anması, t asarımcı - sanat çı di yal ogunun doğr u bi r Ģekil de kur ul ar ak, sanatı n t asarı m aĢa ması nda mekana dahil edil mesi ni n öne mi ni n açı kl anması i çi n ger ekli dir. Dünyada uygul anmı Ģ ör nekl er i se, bu yakl aĢı mı n ol umlu et kil eri ni n gör ül ebil mesi açı sı ndan değer t aĢı makt adır. Ġ ki nci aĢa mayı ol uĢt ur an Ġ st anbul ör neği i se, geç miĢ döne ml eri n i ncel enmesi ve seçil ecek al anl ar da yapıl acak gözl emlerl e günü müzdeki dur umun t espiti ni i çer mekt edi r. Bu doğr ult uda, ar aĢtır ma al anl arı nı n peyzaj öğel eri üzeri nde, sı nıfl andır ma kapsa mı nda ör nekl enen obj el eri n varlı kl arı ar aĢtırıl acak ve mevcut ol anl arı n mekan i çi ndeki

(18)

konu ml arı dünya ör nekl eri yl e kar Ģıl aĢtır mal ı ol ar ak yor uml anacaktır. Çal ı Ģ manı n sonuncunda, geç miĢ ve günü müzl e il gili değerlendi r mel er e bağl ı ol ar ak öneril er getiril meye çalı Ģıl acaktır.

Tez çalı Ģ ması, peyzaj mi marlı ğı, kent sel t asarı m, mi marlı k ve güzel sanatl ar di si pli nl eri ni n ar a kesiti ni sun ması açı sı ndan öne m t aĢı makt adır. Aynı za manda, Ġ st anbul kenti açı k al anl arı ndaki mevcut dur umun t espiti ve yor uml an ması il e, sonr aki uygul a mal ar da yer veril ecek sanat obj el eri ni n ni t eli kl eri ni n düĢünül mesi ne kat kı da bul unul ması hedefl enmekt edi r.

(19)

2. TEMEL KAVRAML AR

2. 1 Sanat Kavr a mı

" Doğanı n t ama ml aya madı ğı nı sanat t ama ma er di rir.“

Ari st o‟ nun ( MÖ. 384- 322) çağl ar öncesi nde yaptı ğı bu t anı mlamadan günü müze dek, sanat kavr amı çok f ar klı boyutl ar da t artı Ģıl mıĢ, çok çeĢitli Ģekill er de t anı mlanmı Ģtır. Bu gör üĢe par al el ol ar ak, sanatın doğayl a r ekabet et mekt en i bar et ol duğu fi kri, çağl ar boyunca bi r çok sanat dalı nı et ki si altı na al mıĢtır. 18. yüzyıl dan iti bar en i se doğa, sanat i çi n i deal bi r model ol arak gör ül müĢ ve sanat, doğanı n bi r yansı ması ol ar ak kabul edil miĢtir ( Ogri n, 1993). Benzer Ģekil de, sanatın i nsanı n doğa il e ili Ģki si ni n bi r sonucu ol duğu fi kri, bugün de geçerlili ği ni sür dür mekt edi r. Hopki ns ( 1999), doğa ile i nsan ili Ģki si ni n her za man sanatı n bi çi mlenmesi nde r ol oynadı ğı gör üĢünden har eketl e, sanatı n hayatı n i çi nden bi r par ça ol duğu sonucunu çı kar makt adır. Ona gör e sanat, aynı za manda bu ili Ģki ni n ar dı ndaki ka mçıl ayı cı güçt ür.

Bi r di ğer t anı mlama Ģekli i se, sanatı n t emsil edi ci özelli ği ni ön pl ana çı kar ar ak yapıl anl ar dır. Tol st oy, „ Sanat Nedi r ?‟ adlı eseri nde sanatı “ har eket, çi zgi , r enk, ses ya da sözcükl er de belirlen miĢ bi çi mler ar acılı ğı i l e” i nsanı n duygul arı nı baĢkal arı na akt ar ması ol ar ak açı kl amakt adır ( Doğan, 1975). Benzer Ģekil de Mit hen, “i nsanı n baĢkal arı yl a il eti Ģi m kur mak a macı yl a se mboli k anl amlar yükl edi ği Ģekil ve obj el er” if adesi ni kull anmakt adır; John Fowl es‟ a gör e de sanat, i nsanl ar ar ası ndaki il eti Ģi min en i yi yol udur ( Rosi er, 2003).

Te msil edil en Ģey, duygu ve düĢüncel er ol abil eceği gi bi, yukarı da anl atılan Ģekli yl e doğa, ya da, kült ür ve kült ür ü ol uĢt ur an t emel unsur ol an i nsan hayatı da ol abilir. Bu doğr ult uda ġenli er ( 1995), sanatı n çevr e kalit esi ne et ki si ni i ncel edi ği makal esi nde, sanatı n “ kült ür ün yararl anıl abilir, kull anıl abilir hal e dönüĢ mesi Ģekli nde” t anı mlanabil eceği ni belirtmekt edi r. Mar goli s ( 1999) i se, sanat eseri ni n ne ol duğunu t artı Ģtı ğı kit abı nda, fi zi ksel ol ar ak Ģekill enen ve kül t ür el ol ar ak geli Ģen her Ģeyi n sanat ol duğu sonucuna var makt adır.

(20)

Sanatı n t anı mı nı n ne ol duğu sor usuna veril ecek cevabı sanatı n kökl eri nde ar ayan yakl aĢı mlar da i se, sanatın i hti yaçt an doğduğu fi kri ağır bas makt adır ( Faul ner ve di ğ., 1956). Buna gör e, il kçağl ar da ort aya çı kan sanat eserl eri ni n hepsi bi r i Ģe yar amak üzer e t asarl anmı Ģl ar dır. Dol ayı sı yl a sanat, günl ük hayatı n vazgeçil mez bir par çası ol ar ak geli Ģ miĢ, sonuçt a “ özel bi r ür eti m t ar zı” haline gel miĢtir ( Çal ı Ģl ar, 1983). Boas ( 1955) da, „ Pri miti ve Art‟ adl ı eseri nde bu gör üĢten har eketl e, t ekni k müke mmel li ğe ul aĢıl dı ğı nokt ada ort aya çı kan ür ünün sanat ol ar ak adl andırıl abil eceği yar gı sı na var makt adır.

Bu doğr ult uda, sanatı n bili mle ol an ili Ģki si nden de söz et mek ger ek mekt edi r. Ünl ü peyzaj t asarı mcı sı ve kur amcı sı Eckbo ( 1964), bili m ve sanatı n bi ri nesnel , di ğeri öznel , f akat bi r bi rl eri ne par al el ol ar ak geli Ģti kl eri ve yaĢa mı n büt ünl üğünde bi rli kt e r ol oynadı kl arı gör üĢünü savunur. Sanatı bili mden ayır an özelli ği i se, aynı a maç i çi n deği Ģi k, za man za man bi r bi ri nden çok f ar klı çözü ml er ür et ebil mesi di r. Dol ayı sı yl a özgünl ük ve bi r def aya mahsus ol ma, sanat yapıtı nı n t emel özelli kl eri nden bi ri si dir. Ġ ngili z fil ozof John Locke ( 1632- 1704), bu yakl aĢımı Ģu sözl eri yl e yansıtır: " Dur ağan ve t ekr ar ol an her Ģey sı kı cı dır. Di namik ve t esadüfi ol an her Ģey ĢaĢırtıcı dır. Ġ Ģt e sanat, bunl arı n ar ası nda gi zli dir.” Fr ansı z r essa m Renoi r da ( 1841- 1914), sanat i çi n‚ “t anı mlana maz ve t aklit edil emez” if adesi ni kull anmakt adır ( Del ahunt, 2003).

Tü m bu t anı mlamal arı n ar ka pl anı nda i se, sanatı n güzelli k kavr amı yl a büt ünl eĢi p büt ünl eĢ medi ği t artı Ģ ması yat makt adır. Sanat t ari hçi si Her bert Read‟i n, i l k baskı sı 1931 yılı nda yapıl an „ Sanatı n Anl amı‟ baĢlı klı kit abı nda yer al an i f adesi ne gör e, “sanat a i st er t ari hsel, yani sanatı n ne ol duğu açı sı ndan, i st er se de sosyol oji k, yani sanatı n bugün dünya yüzündeki ger çek belirtil eri yönünden bakıl sı n, her i ki hal de de varıl an sonuç sanat eseri ni n çoğunl ukl a güzel ol mayan bi r Ģey ol duğudur”. Özer ( 1993), bur adan har eketl e ve Tho mas Munr o‟ nun t anı mı nı r evi ze ederek “ ki Ģi yi, gi der ek de t opl umu duygusal, ti nsel yönden et kil eyebil ecek dürt ül eri sağl ama beceri si” Ģekli nde bi r t anı mlama yap makt adır. Bu bağl amda i f ade edilen duygul ar hoĢa gi di ci ol anl arı n yanı sır a, hüzün, kor ku, ti ksi nti gi bi ol umsuz hi sl eri de çağrı Ģtırabil mekt edi r. Benzer Ģekil de Tanyeli ve Sözen de, ( 1994), “ güzelli k ül küsünün sanat i çi n bi r zor unl ul uk ol madı ğı, çağdaĢ sanat düĢüncesi evreni nde bi r yeri kal madı ğı kesi n gi bidi r” sözl eri yl e bu gör üĢü dest ekl emekt edi r.

Gör ül mekt edi r ki sanat ol gusu, geç miĢt e ve günü müzde ol duğu gi bi, gel ecekt e de t artı Ģıl maya deva m edecektir. Öne mli ol an, bu kavr amı n çal ı Ģ ma konul arı kapsa mı nda ne Ģekil de el e al ı ndı ğı dır. Tanı mı ne ol ur sa ol sun sanat, mekanı ol uĢt ur an unsurl ar dan bi ri si dir ve mekan t asarı mı, dol ayı sı yl a peyzaj mi marlı ğı,

(21)

sanatı n dall arı ar ası ndadır. Nit eki m, Ei sf el d (1975), sanatı “ Ģehi rsel bi r çevr e yar at acak obj e ve f aali yetl er” Ģekli nde t anı mlamakt adır. Ber nar d Lassus‟ a gör e i se peyzaj mi marlı ğı ve sanat aynı Ģeyl er di r ( Hopki ns, 1999). Geç miĢt en bugüne dek yapıl an çeĢitli sanat sı nıfl andır mal arı da, bu yar gı yı haklı çı kar makt adır. Çağl ar boyunca mi marlı k ve peyzaj mi marlı ğı güzel sanatl arı n bi r dalı ol ar ak kabul edil miĢl er di r. Günü müzde geli Ģtiril en sı nıfl andırmal ar da i se mi marlı k, i ç mi marlı k, peyzaj mi marlı ğı gi bi di si pli nl er „ mekan sanatl arı‟ ol ar ak, ayrı bi r gr up i çi nde el e al ı nmakt adırl ar.

Sonuç ol ar ak sanat kavr amı, peyzaj mi marlı ğını Ģekill endi r en ki mli ği ve di ğer t ürl eri ni n peyzaj sanatı yla gi r di kl eri ili Ģkil er doğr ul t usunda, t ez çalı Ģ ması nın t emeli ni ol uĢt ur acaktır.

2. 2 Peyzaj Kavr a mı

2. 2. 1 Tanı mı

Peyzaj, sözl ük anl amıyl a r esi m sanatı nı n bi r t ür ü ol an „ kır r es mi‟ veya manzar a ol ar ak t anı mlanmakt adır. Bu nedenl e çoğunl ukl a doğal ort amı çağrı Ģtır an bi r kavr am ol ar ak dili mize yansı mıĢtır. Ancak peyzajı n sanatla ol an il gi si bi r r esi m t ür ü ol ması yl a sı nırl andırıl amayacağı gi bi , i çer di ği anl am da bi r t abl o ya da manzar adan i bar et değil dir. Her i ki açı dan da eksi kli ği n gi deril mesi amacı yl a, bugüne dek bi r çok f ar klı gör üĢ t ar afı ndan peyzaj kavr amı nı n kar Ģılı ğı ol abil ecek i f adel er geli Ģtiril meye çalı Ģıl mıĢtır. Motl och ( 2001), i ncel emesi nde, bu gör üĢl eri „ Peyzajı n Anl amları‟ baĢl ı ğı al tı nda t opl ayar ak değerl endi rir. Ona gör e peyzaj , doğa, canl ıl arı n yeti Ģti ği ort am ( habi t at), ekol oji k bi r probl e m ya da zengi nli k, i deol oji, t ari h, est eti k, i nsan eli yl e Ģekill endi ril en Ģeyl er ( artif act), mekan ve bi r si ste m ol ar ak kabul edil ebilmekt edi r. Peyzaj mi marlı ğı kapsamı nda yapıl acak peyzaj t anı mı i se, bu ol gul arın hepsi ni i çer meli dir. Bu doğr ult uda, “ Peyzaj, ekol oji k, t eknol oji k ve kül t ür el sür eçl eri n za man çer çevesi nde i f adesi ve kapsa mlı bi r t eri mdi r: vahĢi doğa doğal peyzaj, kent dı Ģı banli yö peyzajı ve kent i çi kent sel peyzaj dır” ( Motloch, 2001).

Gör ül mekt edi r ki peyzaj kavr amı, bi r doğa par çası ol makt an çok i nsanı n i çi nde yaĢadı ğı, al gıl adı ğı ve iliĢki kur duğu t üm çevr esi ni kapsa makt adır. Bir baĢka deyi Ģl e “i nsanı n t üm fi zi ksel deneyi mleri ni n, duygu ve düĢüncel eri ni n t opl amı dır” ( Eckbo ve di ğ., 1998). Bu nedenl e peyzaj ol gusu, fi zi ksel ve sosyal et kil eri n büt ünl üğü il e değerl endi ril meli dir. Bu nokt ada, peyzaj kavr amı nı n sanatl a ol an bağl antı sı da

(22)

ort aya çı k makt adır. Sanat ol gusu il e par al el ol ar ak peyzaj da, kül t ür ün bi r yansı ması dır. Dol ayı sı yla t opl umun i hti yaçl arı doğr ult usunda ort aya çı kmakt a ve yar attı ğı çevr esel et ki yl e t opl umu Ģekill endi r mekt edi r ( Hopki ns, 1999).

Peyzajı n çevr e, sanat ve i hti yaçl arl a ol an il gi si, doğal ol ar ak i çi nde „ yap ma‟ ve „ bi çi mlendi r me‟ ol gul arı nı barı ndır makt adır. Bir er eyl em i f adesi ol an bu kavr aml ar, i nsan f akt ör ünün öne mi ni ort aya koy makt adır; buna bağlı ol ar ak peyzaj, aynı za manda i nsanı n doğa üzeri ndeki haki miyeti sonucunda ort aya çı kan ort aml ar ol ar ak da gör ül ebil mekt edi r. Nit eki m, Ayverdi‟ ni n ( 1972) t anı mı nda peyzaj (l andscape), “ doğanı n i nsan eli yl e, en basit barı nma eyl eminden en kar maĢı k i nsan eyl e mleri ni n yeri ne getiril mesi a macı yl a belirli der ecel er de deği Ģi mler e uğr atıl mıĢ dur uml arı nı yansıt mak üzer e” kull anıl mıĢtır. Bur ada anl atıl mak i st enen, bi r mekan ol uĢt ur ma çabası yl a meydana getiril en, t asarlan mı Ģ çevr eni n yar atılması dır. Bu if adeni n, baĢl angı çt a yapıl an büt üncül yakl aĢı mlarl a ört üĢ medi ği düĢünül ebilir. Bu nedenl e bu t anı m, peyzajı n bi r par çası ol an „ yapay peyzaj‟ i çi n kull anıl malıdır. „ Doğal peyzaj‟ i se, peyzajı n deği Ģi me uğr ama mı Ģ ar azi f or mu ve bi t ki ört üsü il e, bu obj el eri n bi rli kt eli ği nden meydana gel en par çası ol ar ak el e al ı nmal ı dır ( Yıl dı z, 1996).

Sonuç ol ar ak, sanat ve t asarı m konul arı yl a bi rli kte el e al ı nacak peyzaj ol gusu, doğa, i nsan, kült ür ili Ģkil eri ni n sonucunda geli Ģtiril en ve fi zi ksel ve sosyal bi r çevr e yar at maya yöneli k „ yapay peyzajl arı‟ i çer mekt edi r. Doğal peyzaj i se, t asarı mı dest ekl eyi ci, yönl endi ri ci, kuĢatı cı, ser gil eyi ci özelli kl eri yl e dai ma yeri ni koruyacaktır.

2. 2. 2 Peyzaj Mi marlı ğı

Peyzaj mi marlı ğı, „ bahçe sanatı‟, „ bahçe mi marlı ğı‟, „ peyzaj sanatı‟, „ peyzaj t asarı mı‟, „ peyzaj pl anl aması‟ gi bi i si mlerl e kar Ģı mıza çı k makt adır. BaĢl angı çt a f ar klı anl aml ar i çer di kl eri düĢünül en bu t eri mler, ger çekt e peyzaj mi marlı ğı nı n geli Ģim sür eci ni yansıt an ve t ari h i çi nde deği Ģi k za manl ar daki uygul ama al anl arı na kar Ģılı k gel en if adel er di r. Ġl kçağl ar da bi r bahçe düzenl eme uğr aĢı ol ar ak baĢl ayan „ bahçe sanatı‟, Rönesans döne mi nde „ bahçe mi marlı ğı‟, 18. yüzyıl da i se „ peyzaj mi marlı ğı‟ adı nı al mıĢ ve bugüne kadar gel miĢtir. Günü müzde i se en küçük bahçe öl çeği nden böl ge öl çeği ndeki pl anl ama kararl arı na kadar geni Ģ bi r çal ı Ģ ma al anı na sahi ptir. Bunl ar, peyzaj pl anl ama, ar azi pl anl ama, peyzaj t asarı mı ve det ayl arı, kent sel t asarı m ol ar ak f ar klı dall ar Ģeklindedi r ( Louri e, 1986). Bu dur um, peyzaj kavr amı nı n i çi nde bul undur duğu çok boyutlul uğu da yansıt makt adır. Bu nedenl e el e al ı nacak konul arı n sı nırl arı belirl enmeli dir; bur ada söz konusu ol an, pl anl ama öl çeği dı Ģında kal an peyzaj t asarı mı ve kent sel t asarı m konul arı dır.

(23)

Tez çalı Ģ ması kapsa mı nda i ncel enecek peyzaj mi marlı ğı da, kabul edil en peyzaj t anı mı il e doğr u or antılı ol ar ak t anı mlan mal ı dır. Buna gör e peyzaj mi marlı ğı, “ peyzajı fi zi ksel ol ar ak deği Ģtiren, ona düzen ve anl a m kazandır ar ak bi çi ml endi ril miĢ peyzajl ar yar at maya yöneli k bili nçli bi r sür eçtir” (Motl och, 2001). Bu t anı m, peyzaj mi marlı ğı nı n sanat ve t asarı m konul arı nı i çi ne al an bi r yakl aĢı m ol duğunun bi r göst er gesi di r. Bu nedenl e, mesl eği n di si pli nl er ar ası ki mli ği üzeri nde dur mak ger ek mekt edi r.

Far klı öl çekl eri n ve konul arı n el e al ı nması, açı k al an t asarı mında mi marl ı k, kent sel t asarı m ve pl anl ama uzmanl arı nı n da çal ı Ģtı ğı dur uml arı ber aberi nde get ir mekt edi r. Wool ey ( 1997), makal esi nde, bu dur umun ol umsuz yanl arı nı belirt er ek açı k al an t asarı mında mutl aka bi r peyzaj mi marı nı n r ol al ması ger ekti ği ni savun makt adır. Buna gör e pl ancıl ar, her hangi bi r t asarı m deneyi mine sahi p ol amadı kl arı ndan, mi marl ar i se, bi nanı n çevr esi nden çok kendi si yl e il gil enme eğili minde ol dukl arı ndan, bu konuda t ek baĢl arı na yet er si z kal makt adırl ar. Dol ayı sı yl a i Ģbi rli ği i çi nde yür üt ül en bi r çalı Ģ ma, yaĢanıl an çevr eni n kalit esi ne de ol uml u kat kı da bul unacaktır ( Wool ey, 1997).

Eckbo ( 1964) i se, bu i Ģbi rli ği ni n i çi nde sanat çıl arın da yer al ması nı n çevr eni n est eti k değeri açı sı ndan öne mli ol duğunu vur gul amakt adır. Nit eki m, peyzaj mimarl ı ğı nı n sanatı n t ürl eri ar ası nda yer al dı ğı da bili nmekt edi r. Ancak bu sanat dal ı nı n, aynı za manda mekan düzenl eme pr obl emini el e al an bi r di si pli n ol duğu, göz ar dı edil me mesi ger eken önemli bi r konudur. Bu nedenl e peyzaj mi marlı ğı nı n üstl endi ği sanat ki mli ği, Dober‟i n (2000) deyi miyl e “ çağdaĢ sanatı n bi r eysel if adel eri” Ģekli nde değil, “ yar arlı, i Ģl evsel ve güzel bi r çevr e yar atma sanatı” ( Özt an, 1992) Ģekli nde ol mal ı dır. Bu pr obl em, il erl eyen böl ümler de ayrı ntılı ol ar ak t artı Ģıl acaktır.

Günü müzde, i nsan yaĢa mı nı n büyük çoğunl uğunun kent sel çevr ede geçti ği düĢünül ecek ol ur sa, peyzaj mi marlı ğı da bu konuda üstl endi ği gör evl er açı sı ndan öne m kazan makt adır. Topl umun r ekr easyonel, sosyal, kült ür el ve çevr esel çı karl arı doğr ult usunda geli Ģtirilecek her t ürl ü açı k al an t asarı mı, bu mesl eği n sor uml ul uğundadır ( Dee, 2001). Bu doğr ult uda peyzaj mi marlı ğı, kent -i nsan, sanat-kent ve sanat -t opl um iliĢkil eri ni n kur ul ması nda bi r köpr ü ol ar ak gör ül meli ve di ğer di si pli nl erl e ili Ģkil eri bu doğr ult uda geli Ģtiril meli dir.

(24)

2. 3 Kent sel Açı k Al an ve Ka musal Al an Kavr a ml arı

Kent sel açı k al anl ar, geç miĢ döne ml er de günl ük yaĢa mı n bi r par çası ol an sanat ol gusunun, bugün t opl u ma ul aĢtırıl ması nda en öne mli gör evi üstl enmekt e, bu i Ģl evl eri yl e kenti n “ en değerli ve en il gi nç pr estij mekanl arı” hali ne gel mekt edi rl er. Bu bağl amda, ar aĢtır ma kapsa mı nda i ncel enecek konul ar, kent sel yaĢa mı n sosyal, kült ür el ve fi zi ksel mer kezl eri ol an bu mekanl ar da yoğunl aĢtırıl acaktır.

Açı k al anl ar, genel ol ar ak, kırl ar, t epel er, vadil er ve su yüzeyl eri gi bi doğal ort aml ar ve yoll ar il e, yapıl aĢ mıĢ al anl arı n ar ası nda kal an al anl ar ve boĢl ukl ar ol ar ak t anı mlanmakt adır ( Reeki e, 1972). Benzer bi r t anı ma gör e açı k al anl ar, t arım, or man, göl gi bi belli bi r ar azi kull anı mı ol an veya par k, bahçe, meydan gi bi belli bi r i Ģl eve cevap ver en, kent i çi ndeki ya da dı Ģı ndaki i nĢa edil me miĢ boĢ al anl ar dır ( Yıl dı zcı, 1982).

Bu i f adel er, en geni Ģ anl amdaki peyzaj kavr amı il e ört üĢ mekt edi r. Kent sel açı k al anl ar i se, kent sı nırl arı i çi nde, yani el değ memi Ģ, doğal peyzajı n dı Ģında kal an al anl ar dır. Dol ayı sı yl a doğal açı k al anl ar dan ayrıl ar ak “f onksi yonel açı k al anl ar” Ģekli nde t anı mlanmakt a ve oyun, r ekr easyon ve spor a maçl ı al anl ar ve kent i çi nde belli bi r a maç i çi n t asarl anmıĢ her t ürl ü al an bu gr uba dahil edil mekt edi r ( Pi ma Count y Code, 1999). Yapıl an t asarı mları n i nsan i hti yaçl arı doğr ult usunda geli Ģti ği düĢünül ecek ol ur sa, kent sel açı k al anl ar, “t opl um i çi n pl anl anan, düzenl enen veya kendili ği nden ol uĢ muĢ, t opl umun yar arl andı ğı al anl ar” ol ar ak t anı ml anmal ı dır. Böyl ece bu mekanl ar, kull anıl mayan, „ kayı p‟ al anl ar dan ayrıl mıĢ ol acaktır ( Genli, 1990).

Ayırı m yapıl ması ger eken di ğer bi r konu, kent sel açı k al anl arı n özel ya da ka musal anl amda kull anı mları dır. Çubuk‟ un ( 1978), pr obl emin çözül mesi doğr ul t usunda öner di ği kent sel mekan si st eminde, kent sel mekanı n bil eĢenl eri nden bi ri ol an “kent sel dı Ģ mekanl ar” en geni Ģ anl amıyl a “yapıl anma mı Ģ al anl ar” i ken, ort ak kull anı mı ol an yol, sokak, meydan, par k, vb. al anl ar “ yapıl anma mı Ģ kent sel kamusal dı Ģ mekanl ar” ol ar ak adl andırıl mıĢtır. Bu t eri m, bugün „ kamu kull anı mlı kent sel açı k al anl ar‟ veya „ kamusal al anl ar‟ ol ar ak dili mize yerl eĢ miĢtir. Bu çer çevede ka musal al anl ar, i nsanl arı n konut ve i Ģ dı Ģı ndaki yaĢa mları nı n geçti ği, sosyal, kül t ür el ve fi zi ksel deneyi mleri ni n t emel mekanl arı nit eli ği ndedi r ( Shonfi el d, 1998).

Ka musal al an t asarı mını n peyzaj mi marlı ğı kapsa mı na gi r mesi, 19. yüzyıl da hal k par kl arı nı n yapıl ması ndan i ti bar en kar Ģı mıza çı k makt adır. Bu t ari ht en önce ort ak

(25)

kull anı mı ol an yol, meydan, pazar yeri gi bi al anl ar daha çok bağl ı bul undukl arı bi nayl a bi rli kt e düzenl enmekt e, açı k al an t asarı mı i se daha çok bahçe mekanl arı nda yoğunl aĢ makt adır. Tez çalı Ģ ması na konu ol an kent sel açı k al an ve kamusal al an kavr aml arı da, t ari hsel sür eç doğr ult usunda i r del enecek ve bu mekanl ar peyzaj -sanat ili Ģki si ni yansıt an ort amlar ol ar ak el e alı nacaktır.

(26)

3. PEYZAJ- SANAT-KENTSEL AÇI K ALAN Ġ LĠ ġKĠ LERĠ NĠ N GELĠ ġĠ MĠ

3. 1 Kent sel Açı k Al anl arı n Geli Ģi m Sür eci nde Peyzaj - Sanat Ġli Ģkil eri

Sanat, peyzaj ve kent sel açı k al an ol gul arı, i nsanı n doğadaki f aali yetl eri ni n baĢl angı cı ndan günü müze dek, bi r bi rl eri yl e f ar klı boyutl ar da ili Ģki ve et kileĢi m i çi nde ol muĢl ar dır. Kavr aml arı n bugünkü t anı mları nı kazan ması na kadar geçen sür eçt e, ki mi za man her üçünün benzer anl amları t aĢı dı ğı nı, ki mi za man da bi ri nin di ğeri ne üst ünl üğünü gözl emek mü mkündür.

Tari h öncesi döne mde açı k al an kavr amı, sı nırl arı ol mayan t üm doğayı kapsa makt adır ( St elt er, 2000). Bu nedenl e, henüz bi r peyzaj ya da kent sel açı k al an anl ayı Ģı nı n ol uĢ madı ğı bu döne mde kavr aml ar, üst üst e çakı Ģan bi r ki mli k t aĢı makt adırl ar. Ġl eri çağl ar da, ör neği n Rönesans döne mi nde, ger ek peyzaj düzenl emel eri nde, ger ekse kent sel al anl ar da sanatı n üst ünl üğü gör ül mekt eyken, 18. yüzyıl Nat ür ali z m anl ayı Ģı nda doğa, sanatt an açı k al an t asarı mına kadar her al anda üst ün kuvvet ol ar ak kar Ģımı za çı k makt adır ( Ami don, 2001).

Günü müzde i se her üç kavr am f ar klı Ģekill er de t anı mlan makt a ve bi r bi rl erine par al el ol ar ak geli Ģ mekt edi rl er. Bugün peyzaj mi marlı ğı, mi marlı ğı n yanı baĢı nda yer al an bi r mekan sanatı ol ar ak kabul edil mekt edi r ( Özer, 1993). Kent sel açı k al anl ar i se, di ğer di si pli nl erl e ili Ģki i çi nde ol makl a bi rli kt e, en çok peyzaj mi marlı ğı nın çal ı Ģ ma konul arı kapsa mı ndadır (Eckbo, 1964).

Kent sel açı k al anl arı n t opl um hayatı ndaki yeri düĢünül düğünde, sanatı n peyzaj t asarı mındaki r ol ü, öne ml e el e al ı nması ger eken bi r konu ol ar ak ort aya çı k makt adır. Bu bağl amda, peyzaj -sanat ili Ģki si, kendi i çi nde f arklı ol asılı kl arı barı ndırmakt adır. Bunl ar dan bi ri nci si nde peyzaj, bi r sahne ol arak gör ev yap makt a, di ğer sanat dall arı nı n ser gil enmesi i çi n bi r ort am ol uĢt ur makt adır. Ġ ki nci si nde i se peyzaj , sanat a mal zeme ol ar ak kull anılmakt a, r enkl e ve dokuyl a f ar klıl aĢtırıl ar ak, mekanı n kendi si bi r sanat eseri gi bi bi çi mlendi ril ebil mekt edi r. Sanatı n belli bi r i Ģl ev yükl ener ek, t asarı m i çi nde bi r döĢeme, duvar ya da bi r mobil ya el emanı ol ar ak görev yaptı ğı dur umda i se mekan, f arklı sanatl arı n i Ģbi rli ği nden doğan bi r ko mpozi syon ol ar ak

(27)

al gıl anmakt adır. Ger çekt e peyzaj sanatı, bu ol asılı kl arı n ayrıl maz büt ünl üğü il e ort aya çı k makt adır ( Oost erli ng, 2001), ( Eckbo, 1964).

Ġl kçağl ar daki en küçük bahçe ör neği nden, günü müzdeki kent sel açı k al anl arı n düzenl emesi ne kadar ol an sür eçt e, deği Ģen sanat, peyzaj ve açı k al an anl ayı Ģl arı nı ve f ar klı ili Ģki ti pl eri ni i zle mek mü mkündür. Bu doğr ult uda, uygarlı kl arı n geçi r di kl eri evr el eri n i ncel enmesi , bugünkü dur umun yor uml an ması na ı Ģı k t ut acaktır.

3. 1. 1 Ġl kçağ Uygarlı kl arı nda Kent sel Açı k Al anl ar ve Peyzaj - Sanat Ġli Ģkil eri Ġl kçağ uygarlı kl arı nda di n, doğa ve sanat, bi r bi ri ni t ama ml ayan kavr aml ar ol ar ak geli Ģ me göst erir. Dol ayı sı yl a peyzaj -sanat ili Ģki si, bu ol gul arı n kar Ģılı klı et kil eĢi miyl e ort aya çı k makt adır. Bu iliĢki yi yansıt an mekanl ar i se, bahçe sanatı na ai t örnekl er di r. Benzer özelli kl er göst eren Mı sır, Mezopot amya, Ġr an Uygarlı kl arı nda daha çok i Ģl evsel a maçl ar a hi z met eden kentl er deki açı k al anl ar, meydanl ar, di ni heykell eri n ser gil endi ği mekanl ar i ken, Yunan ve Ro ma Uygarlı kl arı nda kentl eri n büyü mesi yl e sosyal yaĢantı nı n mer kezi ol an kent sel açı k al anl arı n geli Ģ meye baĢl adı ğı gör ül mekt edi r.

3. 1. 1. 1 Mısır, Mezopot a mya, Ġran uygarlı kl arı nda peyzaj - sanat ili Ģki si

Yerl eĢi k düzenl e bi rli kt e ort aya çı kan Mı sır, Mezopot amya ve Ġr an uygarlı kl arı nı n ol uĢu munda ve sanat anl ayı Ģl arı nda misti k ki mli ğin ön pl anda ol duğu gör ül mekt edi r. Günü müzde öne mli sanat eserl eri ol ar ak değerl endi ril en, Mı sır uygarlı ğı na ai t mezar ve t apı nakl ar bu özelli kl eri yansıt an il k ör nekl er di r. Bu yapıl ar da yer al an kabart mal ar ve duvar r esi mleri, sanat değerl eri ni n yanı sır a, i çer di kl eri bil gil er bakı mı ndan da öne mli di r. Bu r esi mler de sı klı kl a r astl anıl an „ kut sal dağ‟ ve „ hayat ağacı‟ gi bi fi gürl er, di n anl ayı Ģl arı nı n t emel i nde „ doğanı n kut sal ol duğu‟ i nancı nı n varlı ğı nı göst er mekt edi r. Ġr an sanatı da benzer Ģekil de, „ doğanı n hayatı n kaynağı ol duğu‟ i nancı na dayan makt a, mi mari süsl emel er deki bi t ki motifl eri ve sera mikl er deki r esi mler bunun göst er gesi ol ar ak kabul edil mekt edi r. Mezopot amya‟ da i se i nançl ar, mi mari eserl eri n t emel bi çi mi ol an „ zi gur at‟ f or munu ort aya çı kar mıĢtır. Tapı nakl ar, „ göğün yedi katt an ol uĢt uğu ve en üst katt a t anrı nı n ot ur duğu‟ i nancı ndan yol a çı kıl ar ak, r ampal arl a ul aĢıl an ve yukarı ya doğru küçül er ek bi r pi r amit ol uĢt ur an t er asl ar dan meydana get iril miĢtir. Daha sonr a bi rçok yapı ve as ma bahçel er fi kri de, bu f or mun et ki si nde geli Ģmi Ģtir (Jelli coe, 1975, 1995), ( Akdoğan, 1972).

(28)

Her üç uygarlı ğı n açı k al an kull anı mları i ncel endi ği nde, kentl er deki meydanl arı n daha çok t apı nakl arl a i li Ģkili ve t ör enl eri n düzenl eneceği mekanl ar ol ar ak t asarl andı ğı gör ül mekt edir. Bu nedenl e hal kı n günl ük yaĢa mı ndaki yerl eri sı nırlı dır. Açı k hava yaĢantı sı nı n geçti ği t emel mekanl ar, evl eri n ort a avl ul arı nda düzenl enen bahçel eri dir. Mezopot amya uygarlı ğı nda bu düzen, Mı sır ve Ġr an‟ a gör e bi r mikt ar f arklılık göst er mekt edi r. Bu f ar klılı k, bi r kent anl ayı Ģı nı n ve sosyal yaĢantı nı n ol uĢudur. MÖ. 6. yüzyılda, Babil kenti yeni den pl anl anar ak yoll ar, anıtsal yapıl ar yapıl mıĢ, ayrı ca kr ali yete ai t ar azil er üzeri nde geni Ģ av par kl arı düzenl en mi Ģtir. Bu al anl ar da küçük t apı nakl ar ve yeĢili n i çi nde di nl en me ol anağı sunan pavyonl ar yer al mıĢtır ( Evyapan, 2000).

Sanatı Ģekill endi r en misti k ki mli k, bahçe sanatı nın da t emeli ni ol uĢt ur makt adır. Di ni i nançl arı n et ki si, ger ek bahçel eri n bi çi mleni Ģi nde, ger ekse kull anıl an öğel er de açı kça gör ül mekt edi r. Mı sır bahçesi nde yapay bi r t epeyl e si mgel enen „ kut sal dağ‟ , bu ili Ģki ni n il k ör nekl eri ndendi r ( ġekil 3. 1). Ġr an bahçesi nde i se evr eni n dört kı sı mdan meydana gel di ği i nancı, bi r bi ri ne di k i ki aksı n ol uĢt ur duğu dört par çalı pl an Ģe ması nı doğur muĢt ur. Her bi r par çanı n ort ası nda bi r er su el emanı n yer al dı ğı bu düzen, „ cahar bag‟ ( dört bahçe) adı yl a Kl asi k Ġr an bahçe ti pi ol ar ak günü müze kadar gel miĢtir ( ġekil 3. 2).

ġekil 3. 1: Mısır Bahçesi nde „ kut sal dağ‟ (Jelli coe, 1975).

(29)

Bu Ģekil de et kil eri gör ül en mi sti k anl ayı Ģı n geli Ģtiği ort amlar da, mabet çevr el eri ve sar ayl ar dır. Dol ayı sı yl a sanat değeri ol an bahçel er ancak zengi n hal k t ar afı ndan yaptırıl abil miĢ ve bi r st atü se mbol ü ol ar ak gör ül müĢt ür ( Ogri n, 1993). Bunl ar i çi nde en öne mli ör nek, kr ali çe Se mir amis ( MÖ. 809- 780) t ar afı ndan yaptırıl an ve dünyanı n yedi hari kası ndan bi ri si ol ar ak bili nen „ Babil‟i n Asma Bahçel eri‟ dir ( ġekil 3. 3). Zi gur at f or mundaki bahçe, her katı nı n ayrı a maca hi z met etti ği, eğl ence a maçl ı mekanl ar ol ar ak düzenl en miĢ, bitkil erl e ve çeĢitli el emanl arl a zengi nl eĢtiril miĢtir. Sı r adan bahçel er de i se sanatl a ol an ili Ģki, ancak dekor atif öğel erl e sı nırlı kal mıĢtır; bunl ar dan en öne mli si i se, aynı zamanda f ayda a maçl ı ol ar ak da kull anıl an su öğesi di r. Su kull anı mı, Ġr an‟ da ol duğu gi bi fı ski yel er hali nde, ya da Mı sır bahçel eri nde kull anıl an Ģekli yl e kanall ar ya da havuzl ar da gör ül ebil mekt edi r ( Tunbi Ģ, 1980), ( Er yıl maz, 1999).

ġekil 3. 3: Babil As ma Bahçel eri ( Hel phand, 2002).

3. 1. 1. 2 Ġl kçağ Yunan uygarlı kları nda peyzaj- sanat ili Ģki si

MÖ. 800‟l ü yıll ar da ortaya çı kan Yunan uygarlı ğı nda sanat, baĢl angı çt a, önceki uygarlı kl ar a benzer Ģekilde, misti k i nanı Ģl arı n et ki si ndedi r. Bu dur umun göst er gesi ol ar ak t apı nakl ar, t anrı nın gücünü se mboli ze et mek i çi n Ģehri n en yüksek yerl eri ne ve büyük boyutl ar da i nĢa edil miĢ, önl eri nde düzenl enen meydanl ar da, di ni i nancı si mgel eyen heykell erl e çevril miĢtir. MÖ. 400‟l ü yıll ar dan i ti bar en i se, sanat anl ayı Ģı nı n Ģekill enmesi nde i nsan ve doğa ili Ģki si de öne mli r ol oynamı Ģtır. Bu döne mde, güzel sanatl ar da ve kent anl ayı Ģı nda büyük il erl emel er ger çekl eĢ miĢ ve öne mli eserl er veril miĢtir.

Yunan uygarlı ğı nı n il k döne ml eri nde açı k al an yaĢantı sı, daha çok ort ak kent mekanl arı nda geç mekt edi r. Tari hi n il k meydanl arı ol ar ak bili nen ve hal kı n t opl an ma yeri ol an „ agor a‟l ar, i çi nde bul undur duğu yapıl ar ve çeĢitli et ki nli kl erl e bi r sosyal mer kez gör evi gör mekt edi rl er ( ġekil 3. 4). Agor anı n çevr esi nde yer al an

(30)

„ gy mnasi um‟l ar i se, sportif ve zi hi nsel f aali yetl eri n yapıl dı ğı al anl ar dır. Bu mekanl ar, za manl a ağaçl andırıl ar ak par k hali ne geti ril miĢtir. Böyl ece meydanl ar dan sonr a r ekr easyon al anl arı da, bi r açı k al an t ür ü ol ar ak bu döne mde ort aya çı k mıĢtır ( Evyapan, 2000), ( Ünal, 1997).

ġekil 3. 4: Agor a ve çevr esi ndeki yapıl ar ( Ser dar oğl u, 1996).

Kentl eri n büyü mesi yl e kur ul an özel bahçel er i se, meyve ağaçl arı ndan f aydal anıl an böl ümleri ni n yanı sır a, evi n bi r uzantı sı Ģekli nde düĢünül en ve i çi nde fi kir t artı Ģmal arı nı n yapıl dı ğı di nl enme mekanl arı nı da i çer mekt edi r. Yunan sanat anl ayı Ģı nı n et kil eri, bu bahçel eri n düzenl en mesi nde gör ül ebil mekt edi r. Doğaya veril en öne me bağl ı ol arak, yapı ve bahçe „ peri stil‟ adı veril en yarı açı k bi r kori dorl a bi r bi ri ne bağl anmı Ģtır. Bu mekan, çi çek yastı kl arı ve su öğel eri il e çevr el enmiĢ, böyl ece i ç mekanda yapıl an akti vit el er doğal bi r ort ama t aĢı nmıĢtır. Benzer Ģekil de, doğayı i çeri getir mek a macı yl a, yapıl arı n i çi nde „ topi a‟ adı veril en r esi m ve r öl yefl er bi r sanat dalı ol ar ak geliĢ miĢtir ( ġekil 3. 5). Yi ne aynı anl ayı Ģl a, bit kil eri n kap i çi nde yeti Ģtiril er ek dekor atif özelli kl eri nden f aydal anıl ması, il k def a bu döne mde ol muĢt ur. Bu uygul amal arl a Yunan sanatı, doğa ve t asarı mla i Ģbi rli ği ne gi r er ek, i nsanl a en yakı n ili Ģki yi kur mayı hedefl emiĢtir ( Kl uckert, 2000), ( Asl anoğl u, 1972).

(31)

3. 1. 1. 3 Ġl kçağ Ro ma uygarlı kl arı nda peyzaj- sanat ili Ģki si

Yunan uygarlı ğı nı n deva mı ol ar ak geli Ģen Roma uygarlı ğı nda sanat, politi k ve ekono mik gücün bi r sembol ü ol ar ak gör ül müĢ, dol ayı sı yl a büt ün sanat dall arı nda, özelli kl e de mi mari de göst eri Ģ ve zengi nli k ön pl ana çı k mıĢtır. Yapıl arı n cephel eri nde yer al an r enkli mer merl er, yal dı zlı süsl emel er, freskl er ve kabart mal ar bu sanat anl ayı Ģı nı yansıt an uygul amal ar dır. Açı k al an yaĢantı sı nı n geçti ği mekanl ar ol an meydanl ar, par kl ar ve özel bahçel eri n düzenl en mesi nde de, aynı yakl aĢımı n i zl eri ni gör mek mü mkündür.

Ro ma kenti nde meydanl ar, Yunan agor ası nı n daha ko mpl eks bi r Ģekli ol an „ For um‟l ar dır. Ti car eti n ve sosyal ili Ģkil eri n yer al dı ğı al anl ar ol ar ak kentin mer kezi

ni t eli ği t aĢı yan bu mekanl ar, göst eri Ģli sanat yapıtları nı n ser gil enmesi i çi n el veri Ģli bi r ort am ol ar ak gör ül müĢt ür. Bu doğr ult uda For um, kendi si ni çevr el eyen bi nal arı n al gıl anabil mesi i çi n bi r ön al an ol ar ak düzenl enmi Ģtir. Zaf er t akl arı, i mparat or adı na di kil en süt unl ar ve anıtl ar For um‟ un çevr esi nde ser gil enen di ğer eserl er di r (ġekil 3. 6) ( Uçak, 2000), ( Akdoğan, 1972).

ġekil 3. 6: For um ( gr eat buil di ngs. com).

Göst eri Ģ ve zengi nli ği n yansıtıl dı ğı bi r baĢka mekan i se, r ekr easyon al anl arı dır. Bi li nen il k hal k par kl arı, Ġ mpar at or Sezar‟ı n kendi si ne ai t bahçel eri ni öl ümünden sonr a Ro ma hal kı na bağı Ģl aması yl a kur ul muĢt ur. Bu par kl ar, i çl eri nde fı ski yeli havuzl ar, heykell er ve mer mer süt unl arl a çevrili lüks mağazal ar gi bi bi r çok est eti k el emanl a bi rli kt e düzenl en miĢtir. Resi m ve heykel ser gi evl eri i se, mekanl a büt ünl eĢecek Ģekil de yerl eĢtiril miĢ, böyl ece ser gil eme f onksi yonl arı par kı n bi r par çası hali ne getiril miĢtir.

Özel bahçel er, daha çok soyl u kesi me ai t vill al arın geni Ģ ar azil eri nde düzenl en mi Ģ al anl ar dır. Bu ör nekl er el e al ı ndı ğı nda, sanat anl ayı Ģı nı n bahçe mekanı nı n

(32)

ol uĢu munda da et kili ol duğu gör ül mekt edi r. Hadri an‟ı n Ti voli‟ deki bahçesi, öl çeği ndeki büyükl ük ve göst eri Ģl e, devri n se mbol ü ol ar ak t anı nmakt adır. Bu bahçe aynı za manda, heykelleri n ve mozai kl eri n ser gil endi ği bi r ort am ol ma özelli ği t aĢı makt adır. Ko mpl eksi n i çi nde yer al an ha ma ml ar, yüz me havuzl arı, küt üphanel er, ti yatr ol ar, çeĢitli pavyonl ar gi bi yapıl arı n her bi ri de, kendi baĢı na bi r sanat değeri ne sahi ptir. Böyl ece mekan, bi r çok sanat dal ı nı n bi rli kt e yer al dı ğı bi r kompozi syon ol ar ak al gıl anmakt adır (ġekil 3. 7). Tusci ve Laurenti um vill al arı nı n bahçel eri, Ro ma bahçe sanatı nı n özelli kleri ni yansıt an di ğer öne mli ör nekl er di r ( Roger s, 2001), (Jelli coe, 1975, 1995).

ġekil 3. 7: Hadri an Vill ası‟nda su ti yatr osu ( pl anet war e. com).

3. 1. 2 Ort açağ Açı k Al anl arı nda Peyzaj- Sanat Ġli Ģkil eri

Ort açağ döne mi nde peyzaj anl ayı Ģı, sanatı n et ki si nden çok sosyal ve si yasal et kil er e bağl ı ol ar ak Ģekill enmiĢtir. Dol ayı sı yl a açı kça i zl enebil en bi r peyzaj -sanat ili Ģki si nden söz edil mesi mü mkün değil dir. Ancak, açı k al an ör nekl eri ni n i ncel enmesi , peyzaj sanatı nı n geli Ģi m sür eci açı sı ndan öne mli di r.

Sanatt a bi r dur akl ama döne mi ol ar ak bili nen Ort açağda öne çı kan kavr a m, dı Ģa kapal ılı ktır. Bunun nedeni , Hıri sti yanlı ğı n et ki si yl e kili seni n öne mi ni n ar t ması ve savaĢl arl a ort aya çı kan güvenli k sor unu ol ar ak özetl enebilir. Sı kı Ģı k kent düzeni nde meydan, yapıl ar dan art a kal an boĢl ukl ar dan ol uĢmuĢt ur. Bu mekanl ar, pazar yeri ve di ni t ör enl eri n yapıl dı ğı kili se meydanl arı gi bi i Ģlevsel di r. Kenti n i çi nde bi r er ni r engi gör evi gör en kili se kul el eri ve obeli skl er ( anıt kol onl ar) i se, meydanl arı n genel kar akt eri ni ol uĢt ur an öğel er ol muĢl ar dır. Ġt al ya‟ daki Pi azza del Ca mpo ve Pi azza San

(33)

Mar co, bu döne m özellikl eri ni kor uyar ak günü müze kadar gel en ör nekl er di r ( ġekil 3. 8) ( Rubenst ei n, 1992).

ġekil 3. 8: San Mar co Meydanı‟ nda kili se kul esi ve anıt kol onl ar ( webshot s.co m). Bahçe ör nekl eri, kili seden sonr a di ğer bi r öne mli kur um ol an manastırl ar da gör ül mekt edi r. Bili m, sanat ve t arı msal çalı Ģ mal arı n yür üt ül düğü mer kezl er ol an bu yapıl arı n bahçel eri de, bu a maçl ar a hi z met edecek Ģekil de düzenl enmiĢtir. „ Cl oi st er‟ adı veril en avl u kı sı mları i se, gezi nti ve di nl enme i çi n ayrıl mıĢ, havuz ve kuyul ar bu mekanl ar daki dekor atif su öğel eri ol ar ak yer al mıĢtır ( ġekil 3. 9) ( Roger s, 2001).

Referanslar

Benzer Belgeler

Avustralya Alkol Kullanım Bozukluğu İkiz-aile Çalışması (OZALC: The Australian twin-family study of alcohol use disorder) grubunda yapılan çalışmada, monozigotik

Bu yeni hayat tarzına uyabilmemiz için binalarımızın bir çok unsurları şekillerini değiştirdi- ler; hatta büsbütün yenileştiler; bu suretle bugüne kadar görmediğimiz

The basic objective of this project is to describe various approaches of leadership as well as their implications for managerial practice and to make a study for determine

Ana kanal güzergah ı üzerindeki yamaçtan su geliyorsa ve suyun debisi ve ta şı dığı sediment miktarı az, kalitesi sulama suyuna zarar vermeyecek durumda ise bu suyu

alınmak suretiyle hesap edilmek duru- mundadır. Öte yandan, bina yangın güvenliğine dönük genel bir kural olarak 50 kişiden daha fazla kullanıcının bulunduğu bina- larda iç

Yedikuleden Topkapı - Saraçhanebaşına kadar im- tidat eden plân Çapadan Cerrahpaşaya ve Hasekiye ka- dar olan geniş bir sahayı Tıp Fakültesi >e ayırdığı gibi

Direkler evin dere- cesine göre işlenmeden bırakıldığı gibi ayrı ayrı renklere d

Bugün, vatan gençliği, bu büyük T ü r k san'atkârma karşı saygı, sevgi dolu kalbini açarak onun ölümünün 346 m c ı yıldönümünü anarken biz de bu gece kooa