5. 1 Ġ st anbul' da Kent sel Açı k Al anl arı n Geli Ģi mi ve Bi r Peyzaj Öğesi Ol arak Sanat Obj esi
Ġ st anbul kenti, 15. yüzyıla kadar Ro ma ve Bi zans Ģehri ol ar ak geli Ģmesi ni n ar dı ndan, 1453' t e Fati h Sul t an Meh met'i n f et hi yl e bi r Tür k kenti ol ar ak, Os manl ı anl ayı Ģı nda Ģekill enmiĢ, 18. yüzyıl dan i ti bar en Batı et ki si yl e deği Ģi m sür eci ne gi r miĢ ve 1923‟ t e Cu mhuri yeti n il anı yl a yeni bi r gör ünü me kavuĢmuĢt ur. Günü müzde i se bu f ar klı döne ml eri n getir di ği kültür el zengi nli ği il e çok boyutl u bi r ki mli k t aĢı makt adır. Kent sel açı k al anl arı n geli Ģi m sür eci i çi nde sanat obj el eri ni n kull anı mı da, bu deği Ģi mi yansıt makt adır.
5. 1. 1 Cu mhuri yet Öncesi nde Kent sel Açı k Al anl ar ve Bu Mekanl ar da Yer Alan Sanat Obj el eri
Cu mhuri yet öncesi Ġ st anbul‟ da açı k al an kull anımı , Os manl ı nı n sosyal ve kült ür el yapı sı nı n et ki si yl e, ev, sar ay, köĢk ve kası r bahçel eri gi bi özel al anl ar da yoğunl aĢ mı Ģ, hal ka açı k al anl ar mesi r e yerl eri Ģekli nde gör ül müĢt ür. Bu al anl arı n düzenl enmesi nde, sanat obj el eri mekanı n bi r parçası ol ar ak f ar klı öl çek ve t ürl er de kull anıl mıĢ ve kenti n genel kar akt eri ni ol uĢt ur an öğel er ol muĢl ar dır.
16. yüzyıl ort al arı na kadar, hal kı n günl ük yaĢa mı ca mi, çar Ģı ve konut çevr esi nde geç mekt edi r. Sosyal hayatı n i çe dönük ol ması ve evl eri n he men hepsi ni n bahçeli ol ması nedeni yl e hal ka açı k al anl ar a i hti yaç duyul ma mı Ģ, ca mi ve külli yel eri n avl ul arı hal kı n t opl anma yerl eri ol ar ak kull anıl mıĢtır. Di ni ve kül t ür el bi r mer kez ni t eli ği t aĢı yan bu al anl ar Ro ma döne mi ni n For umuyl a eĢdeğer bi r öne me sahi p ol muĢl ar dır (I Ģı n, 1991). Hal kı n çoğunl uğunun Hali ç ve çevr esi nde yaĢadı ğı bu yüzyılı n sonl arı nda mesi r e yerl eri ol uĢ maya baĢl amıĢtır; Eyüp, Bal at, Üsküdar, BeĢi kt aĢ Bahçel eri ort ak kull anıl an yeĢil al anl ar dır ( Yıl dı zcı, 1978).
17. yüzyıl dan i ti bar en Boğaz sahill eri yerl eĢi m yeri hali ne gel miĢ, köĢkl er ve yal ıl ar yapıl mıĢ ve çevr el eri nde büyük bahçel er ol uĢt urul muĢt ur. Sar ay bahçel eri dı Ģı nda padi Ģaha ai t ol an hasbahçel er i se, düzenl enmiĢ yeĢil al anl arı n il k ör nekl eri ol muĢt ur; bunl ar eğl encel eri n düzenl endi ği ve i çl eri nde çeĢitli yapıl arı n bul unduğu al anl ar dır. Bu döne mde mesi r e yerl eri ni n de sayıl arı art mıĢ, Boğazi çi t atil günl eri nde hal kı n pi kni k yaptı ğı, deni ze gi rdi ği, eğl endi ği bi r sayfi ye yeri ol ar ak kull anıl mıĢtır. Bunl arı n yanı sır a kor ul ar, bost anl ar ve mezarlı kl ar da hal kı n kull andı ğı açı k al anl ar dır. Padi Ģah Ģenli kl eri ni n düzenl endi ği Sul t anah met‟t eki At meydanı i se, t ek meydan ör neği di r ( Evyapan, 1972).
Lal e Devri‟ nde ( 1718- 1730), Batı et ki si yl e geni Ģ al anl ar a yayıl an sar ay bahçel eri ni n ve hasbahçel eri n düzenl endi ği gör ül mekt edi r. Bunl ar ar ası nda, en öne mli eğl ence mer kezi nit eli ği t aĢı yan Kağıt hane- Sadabad, devri n il k kent sel t asarı m ör neği ol ar ak kabul edil mekt edi r. Üsküdar, Fı ndı klı, Bebek, Vezi r bahçesi gi bi hasbahçel er ve Ça mlı cal ar‟ da ol uĢt ur ul an av köĢkl eri di ğer önemli açı k al anl ar dır. Kent dı Ģı nda i se bağ ve kor ul ukl ar mesi r e yerl eri ol ar ak kull anıl makt adır ( Er yıl maz, 1999).
19. yüzyıl da hal ka açı k mesi r e yerl eri ni n öne mi art mıĢ, en f azl a il gi çeken yerl er Kağıt hane ve Göksu mesi r el eri ol muĢt ur. Yüzyılı n i ki nci yarı sı ndan i tibar en i se, kenti n gi der ek büyü mesi ve açı klı kl arı n azal ması sonucunda ort aya çı kan i hti yacı kar Ģıl amak üzer e, 1870 yılı nda Mill et Bahçesi adı yl a Taksi m‟de il k par k düzenl emesi yapıl mıĢtır. Ayrı ca, At meydanı‟ nı n çevr esi nde son döne mde ol uĢan yapıl ar t emizl ener ek bu al an yeni den düzenl en miĢtir. Bi li nen anl amdaki meydanl ar i se II. Abdül ha mit döne mi nden i ti bar en ort aya çı k mıĢtır. Bunl ar, bel edi ye dai r el eri gi bi r es mi bi nal arı n yapıl ması yl a ol uĢan i Ģl evsel mekanl ar dır. Batı ör nekl erine benzer Ģekil de meydanl arı n ol uĢt ur ul ması yol unda, 1901 yılı nda Avr upalı kent t asarı mcı sı Bouvar d‟ a At meydanı, Beyazıt, Gal at a Köpr üsü ve Yeni Ca mi meydanl arı i çi n öneril er hazırl atıl mıĢ, f akat bu t asarı mlar ger çekçi bul unmadı kl arı ndan uygul anma mı Ģtır ( Kuban, 1998), ( Çeli k, 1986).
Bu Ģekil de geli Ģen açı k al anl arı n düzenl enmesi nde, sanat obj el eri ni n dai ma t asarı mın bi r par çası ol duğu gör ül mekt e, bu anl ayı Ģ, en küçük öl çekteki konut bahçel eri nden geni Ģ korul ukl ar ve hasbahçel er e kadar et ki si ni göst er mekt edi r. Os manl ı peyzaj anl ayı Ģında Nat ür ali st yakl aĢı mın ağırlı kt a ol ması nedeni yl e, doğal öğel er deği Ģi me uğr atılmadan kull anıl mıĢ, yapay öğel er i se çeĢitli sanat dall arı yl a zengi nl eĢtiril miĢ obj el er ol ar ak yeĢili n i çi nde yer al mıĢl ar dır. Havuz, fı ski ye, sel sebil ve dekor asyon öğel eri nin, mi mari süsl emel er deki bit ki sel f or mlarl a ol uĢt ur dukl arı
bi rli kt eli kl e, bahçel eri n est eti k bi r büt ünl üğe sahi p mekanl ar ol ması nda r ol oyna mı Ģl ar dır; ayrı ca göl geli k, seri nli k, güzel koku gi bi i nsan i hti yaçl arına yöneli k i Ģl evl erl e bu obj el er, mekan i çi ndeki yaĢantı nın bi r par çası hali ne gel miĢl er di r ( Günal p, 2000).
Mekana dahil edil en sanat obj el eri ar ası nda, avl ul arı n döĢe me yüzeyl eri nde mozai kl er ve r enkli t aĢl arl a yapıl an süsl eme ör nekl eri, duvar ve cephe yüzeyl eri nde çeĢitli süsl emel er ve r öl yefl er, mobil ya ve dekor asyon öğel eri nden aydı nl at ma el emanl arı, çi çekli kl er; yapı sal öğel er den par maklıkl ar, mer di venl er, gi ri Ģ kapıl arı, vb. öğel er üzeri nde yapıl an kabart mal ar bul unmakt adır.
Açı k al an t asarı mını n en öne mli öğel eri nden bi ri ol ar ak gör ül en su el emanı, sanat obj esi ol ar ak da ön pl ana çı karıl mıĢtır. Döne min il k kent sel t asarı m ör neği ol an Kağıt hane mesi r esi de, bu anl ayı Ģı yansıt makt adır; uzun bi r kanal Ģekli nde düzenl enen su el emanı, “ cet vel -i si m” ( gü müĢ cet vel ) ol ar ak adl andırıl mıĢ, ayrı ca, suyun mer mer üzeri ne oyul muĢ bal ı k kabartmal ı yoll ar dan, çeĢitli su oyunl arı yapar ak ak ması i çi n büyük bi r havuz ve mer mer çanakl arl a, kaskatl ar, köpr ül er, rı htı mlar yapıl mıĢtır ( ġeki l 5. 1) ( At asoy, 2002).
Sanat obj esi ol ar ak vur gul anan bi r baĢka peyzaj öğesi i se mi mari dir. Bi nal ar heykel si ve anıt sal bi r et ki yar at acak Ģekil de, f ar klı öl çekl er de t asarl anmı Ģ, Ģehi rl er de ca mil er, sar ayl ar, çeĢ mel er; kor u ve bahçel erde köĢkl er, ha ma ml ar, pavyonl ar ser gil enen obj el er ol ar ak gör ül müĢl er di r. Bu yapılar üzeri ndeki süsl emel er, oy mal ar ve r öl yefl er de, est eti k değerl eri ni n art ması nda r ol oyna mı Ģl ar dır ( Er zen, 2000). 19. yüzyıl dan i ti bar en Batı et ki si yl e, bahçe düzenl emel eri nde bi çi msel deği Ģi kli kl er gör ül müĢ, ayrı ca, bu döne me kadar kull anıl mayan gör sel öğel er, sar ay ve kasır bahçel eri nde çeĢitli hayvan heykell eri ol ar ak mekanda yer al mıĢl ar dır. Bununl a bi rli kt e, genel sanat anl ayı Ģı, mi mari yl e bi rli kt e t üm peyzaj öğel eri ne yansıtıl mıĢ, dol ayı sı yl a önceki döneml er de var ol an dil bi rli ği yeri ni kor umuĢt ur. Günümüze kadar gel en ör nekl er den Dol mabahçe Sar ayı‟ nı n bahçesi nde, bu dur um gör ül ebil mekt edi r ( ġekil 5. 2). Sar ayı n cephesi ndeki süsl emel er, saat kul esi, çi çekli kl er, havuzun fı ski yesi, aydı nl at ma el emanl arı ve heykell er uyu m i çi nde mekanı ol uĢtur an sanat obj el eri dir ( EkĢi oğl u, 2001).
ġekil 5. 2: Dol mabahçe Sar ayı bahçesi nden gör ünü ml er ( Akat, 2001), ( At asoy, 2002) Sonuç ol ar ak, Cu mhuri yet öncesi döne mde, hal ka açı k al anl arı n t ürl eri sı nırlı ol makl a bi rli kt e, t üm peyzaj öğel eri ni n bi r er sanat obj esi ol ar ak değerl endi ril di kl eri gör ül mekt edi r. Ancak, 19. yüzyılı n sonl arı nda baĢl ayan açı k al anl arın bozul ma sür eci, savaĢl arı n et ki si yle hı zl anmı Ģ ve düzenl emel erl e bi rli kt e bu obj el eri n bi r çoğu da yok ol muĢt ur.
5. 1. 2 Cu mhuri yeti n Ġl k 50 Yılında Kent sel Açı k Al anl ar ve Bu Mekanl ar da Yer Al an Sanat Obj el eri
Ka mu kull anı mlı kent sel açı k al anl arı n sı nırlı ol duğu Os manl ı döne mi nden sonr a, Cu mhuri yett en i ti bar en bu konuda öne mli geli Ģmel er kaydedil miĢ, Batı ül kel eri ne benzer bi r kenti n ol uĢtur ul ması a macı yl a, 1936- 1951 yıll arı ar ası nda yabancı uz manl arı n çalı Ģtı ğı pl anl ar hazırl anmı Ģtır.
Pl anl ama çal ı Ģ mal arı kapsa mı nda, bi ri si Yeni bahçe' de, di ğeri Taksi m- Har bi ye-Maçka hattı nda ol mak üzer e, i ki büyük yeĢil al an öneril miĢ, bunl ar, spor al anl arı, ser gi sar ayı, açı k hava t i yatr osu gi bi t esi sl erl e hal kı n deği Ģen r ekr easyon i hti yacı nı kar Ģıl ayan al anl ar ol ar ak düĢünül müĢl er di r. Lütfü Kı r dar döne mi nde ( 1939- 1948) yapıl an uygul amal arl a, Taksi m Gezi Par kı il e bi rli kt e baĢt a Emi nönü, Beyazıt ve Taksi m meydanl arı ol mak üzer e bi r çok meydan düzenl emesi ger çekl eĢtiril miĢtir. Cu mhuri yet Anıtı çevr esi ni n düzenl enmesi yl e ayrı bi r öne m kazanan Taksi m Meydanı, t ör en ve kutla mal arı n yapıl dı ğı bi r mer kez ol muĢt ur ( Yıl dızcı, 1978), ( Er yıl maz, 1999).
20. yüzyılı n i ki nci yarısı ndan sonr a, sanayil eĢ me sür eci ni n baĢl aması yl a, bu çalı Ģ mal ar sür dür ül emedi ği gi bi, bi r çok t ari hi sar ay ve kasır bahçesi de yok ol muĢt ur. Bi nal arı n yı kılması yönt emiyl e ol uĢt ur ul an meydanl ar i se, kapalı ve t anı mlı mekanl ar ol uĢt ur amadı kl arı ndan, daha çok tr afiği n düğü ml endi ği nokt al ar hali ne gel miĢtir. Kent sel açı k al an kavr amı nı n yeni geli Ģ meye baĢl adı ğı bu döne mde, meydanl arı n sosyal yaĢantı nı n par çası hali ne gel emedi ği ve za manl a mot orl u ar açl arı n baskı sı yl a i Ģl evsi zl eĢti kl eri gör ül müĢt ür (Kuban, 1998).
Pl anl ama çal ı Ģ mal arı nda gör ül en Batılıl aĢ ma çabal arı, açı k al anl ar da yer veril en sanat obj el eri nde de et ki si ni göst er miĢtir. Os manl ı döne mi nde süsl emel er deki bit ki motifl eri ve hayvan heykell eri il e sı nırlı ol an gör sel öğel eri n eksi kli ği ni gi der mek ve Kurt ul uĢ SavaĢı‟ nı n anı sını yaĢat mak a macı yl a, At at ür k‟ ü t emsil eden anıtlar, kenti n çeĢitli yerl eri ne yerl eĢtiril miĢtir. Sar aybur nu‟ ndaki At at ür k Anıtı, bu anl amda Ġ st anbul‟ un il k fi gür atif heykeli ol muĢt ur ( YeĢil kaya, 2002).
Cu mhuri yeti n 50. yılında BüyükĢehi r Bel edi yesi t ar afı ndan ger çekl eĢtiril en "Ġ st anbul‟ a 20 Heykel " et ki nli ği i se, anıtl ar dı Ģı nda ser best konul u bi çi mlerin ve soyut heykell eri n de açı k al anl ar da yer al ması i çi n bi r adı m ol muĢt ur. Bu doğr ult uda, döne mi n sanat çıl arı na ı s marl anan eserl er, daha sonr a seçil en al anl ar a yerl eĢtiril miĢtir ( ġekil 5. 3).
Eserl eri n ve sanat çıl arı nın adl arı yl a yerl eĢtiril di kl eri yerl er aĢağı daki Ģekil dedi r: Füsun Onur, Ko mpozi syon ( Al üminyu m), Fı ndı klı Par kı; Pr of. Züht ü Mürit oğl u, Dayanı Ģ ma ( Bet on), Fı ndı klı Par kı; Hal uk Tezonar, Soyut Ko mpozi syon ( Bet on), Maçka Par kı; Doç. Dr. Ta mer BaĢoğl u, Ko mpozi syon ( Bakır +De mir), Yeni kapı Çı kı Ģı; Na mı k Deni zhan, Ġ ki miz ( Bet on), Taksi m Par kı; Muzaff er Ert or an, Ko mpozi syon ( Bet on), Tophane Kar abaĢ Par kı; Meti n Haseki, Megatif For m ( Bakır), Gü müĢsuyu Par kı; Hüseyi n Anka Özkan, Ko mpozi syon ( De mir Saç), 4. Levent Gi ri Ģi; Ka mil Sonad, Çı pl ak ( Bet on), Gül hane Par kı; Kuzgun Acar, Kompozi syon ( Met al ), Gül hane Par kı; Bi hr at Mavit an, Ko mpozi syon ( Al üminyu m), Har bi ye Hilt on Ot eli Giri Ģi; Zerri n Böl ükbaĢı, Fi gür ( Bet on), Har bi ye Ti yatr osu Önü; Hakkı Kar ayi ğit oğl u, Bahar (Bet on), Bel edi ye Önü; Meh met Uyanı k, Birlik ( Bet on), Bar bar os Bul varı Giri Ģi; Ferit ÖzĢen, Yağ mur ( Met al ), Ar navut köy Akı ntı bur nu; Yavuz Gör ey, Soyut Heykel ( Br onz), TaĢlı k Par kı; Ali Teo man Ger maner, Ko mpozi syon ( Bakır), Bebek Par kı, Nusr et Sul man, Mi mar Si nan ( Bet on), Bel edi ye yanı; Gür dal Duyar, Güzel Ġ st anbul, Kar aköy ( Aslıer, 1974).
Bugün bu eserl eri n bi r çoğunun yerl eri nde bul un madı kl arı, kal anl arı n i se ol umsuz koĢull ar altı nda bır akıldı kl arı gör ül mekt edi r. Gü müĢsuyu Par kı‟ ndaki ve TaĢl ı k Par kı‟ ndaki eserl er çalın mı Ģtır, Tophane Kar abaĢ Par kı‟ ndaki ve Kar aköy‟ deki heykell er zar ar gör dükl eri i çi n baĢka mekanl ar a göt ür ül müĢt ür; Ar navut köy Akı ntı bur nu‟ ndaki heykel pasl anma nedeni yl e, sanat çı nı n i st eği üzeri ne kal dırıl mıĢtır ( Er de m, 1991), ( Nane, 1994). Günü müze kadar gel en bi rkaç eser den Fı ndı klı Par kı‟ nda bul unan heykel par kı n dı Ģı na çekil miĢtir ( ġekil 5. 4); Har bi ye Ti yatr osu Önü‟ ndeki heykel i se, askeri böl ge il an edil en al anda, par makl ar ar ası nda t er k edil miĢ dur umdadır.
Heykel sanatı nı n canl andırıl ması ve kent sel mekanı n est eti k değeri ni n arttırıl ması a macı yl a yapıl an bu gi ri Ģi min baĢarı sı z ol duğu gör ül mekt edi r. Bu nokt ada vur gul anması ger eken konu, bu obj el eri n mekan t asarı mıyl a bi rli kt e el e al ı nma mı Ģ, sonr adan yapıl an yerl eĢtir mel er Ģekli nde ger çekl eĢtiril miĢ ol mal arı dır. Bu nedenl e, ger ek t ari h i çi nde, ger ekse çağdaĢ dünya ör nekl eri nde gör ül düğü Ģekilde kent sel açı k al an yaĢantı sı na katıl ama mı Ģ ve kull anı cı t arafı ndan dı Ģl anmı Ģl ar dır.
Sonuç ol ar ak, Cu mhuri yet il k 50 yıllı k döne mi nde hal kı n r ekr easyon i hti yacı nı kar Ģıl amaya yöneli k uygul amal ar da, sanat obj el eri ni n kull anı mı anıtl ar ve heykell erl e sı nırlı kal mıĢ ve bu obj el er t asarı mdan bağı msı z ol ar ak el e al ı nmal arı nedeni yl e mekanl a büt ünl eĢeme miĢl er di r.
5. 1. 3 Günü müzde Kent sel Açı k Al anl ar ve Bu Mekanl ar da Yer Al an Sanat Obj el eri
Bugün bi r met r opol özelli ği t aĢı yan Ġ st anbul kentinde, var ol an açı k al anl ar a yenil eri ekl ene medi ği gi bi, bi r çok t ari hi mekan da yok ol muĢ dur umdadır. Meydanl ar i se, trafi k yoğunl uğu nedeni yl e i Ģl evl eri ni yitir mekt edi r. Bu pr obl emleri n çözül mesi a macı yl a, mevcut al anl arı n yeni den düzenl enmesi konusunda çal ı Ģ mal ar yapıl makt adır.
Art an i hti yacı n kar Ģıl anabil mesi i çi n, son yi r mi yıl i çi nde geli Ģtiril en kent sel açı k al anl ar, bazı ti car et aksl arı nı n yayal aĢtırıl ması Ģekli ndedi r. Beyoğl u Ġ sti kl al ve Kadı köy Bahari ye caddel eri gi bi yayal aĢtırıl mıĢ al anl ar, bugün hal kı n en yoğun kull andı kl arı kent mekanl arı dur umdadır. Yeni geli Ģ mekt e ol an di ğer bi r açı k al an t ür ü i se t opl u konutl arı n sosyal mekanl arı dır. Bunl ar, o al anda yaĢayan nüf usun büyükl üğüne bağl ı ol ar ak, f ar klı öl çekl er de r ekr easyonel, ti cari ve kült ür el f aali yetl eri n ger çekl eĢtiril mesi ne ol anak t anı yacak Ģekil de t asarl anmakt adırl ar. Ancak, kent mer kezi nden uzak ol mal arı nedeni yle sı nırlı bi r kull anı cı kitl esi ne hi t ap et mekt edi rl er.
Düzenl emel er deki yet er si zli ğe par al el ol ar ak, kent sel açı k al anl ar a sanat obj el eri ni n dahil edil mesi konusunda da bi r il erl eme gör ül me mekt edi r. Bu obj el erin anıtl arl a sı nırlı kal dı ğı, di ğer t ürl er dekil eri n he men hi ç mevcut ol madı kl arı, geç miĢt en kal an ör nekl eri n i se ger ekti ği gibi kor una madı ğı ve değerl endi ril medi ği gözl emlenmekt edi r. 1992-1993 yıll arı nda Ġ st anbul BüyükĢehi r Bel edi yesi t ar afı ndan ger çekl eĢtiril en ' Açı k Al anl ar a Üç Boyutl u ÇağdaĢ Sanat Yapıtl arı Yerl eĢtir me Et ki nli ği' ( ġekil 5. 5) il e, Cu mhuri yeti n 50. yılı nda yapıl an yanlı Ģ uygul ama t ekr arl anar ak, Ģehi r i çi nde on adet