Kent sel açı k al an t asarı mı kapsa mı nda el e al ı nacak peyzaj -sanat ili Ģki si t anı mlandı kt an ve bu iliĢki ni n kent yaĢa mı ndaki ol uml u et kil eri belirtil di kt en sonr a det ayl andırıl ması ger eken konu, sanat obj el eri ni n t asarı ma ne Ģeki l de dahil edil ebil eceği ni n açı kl anması dır. Bir baĢka deyi Ģl e, sanatı n mekan ol uĢumuna fi zi ksel ol ar ak katılı mını sağl ayacak yönt emleri n belirl enmesi di r. Bu nokt ada t asarı m ol gusunu, yani mekan ol uĢt ur ma pr obl emini yakından i ncel emek ger ek mekt edi r. Reeki e‟ ye gör e t asarı m, üç ana aĢa madan ol uĢ makt adır; bunl ar:
Fonksi yon
St r ükt ür
Gör ünü m‟ dür.
Fonksi yon, t asarı mın hi zmet etti ği a maca, strükt ür, t asarl anan öğeni n fi zi ksel ger eklili kt en doğan kur gusuna yöneli k aĢa mal ar dır. Gör ünü m aĢa ması nda i se sanat ve est eti k kavr aml arı devr eye gi r mekt edi r ( Reeki e, 1972). Ancak, bu üç evr e bi r bi ri nden ayrıl ma mal ı, t asarı mın her aĢa ması nda sanat, f onksi yon ve str ükt ürl e bi rli kt e var ol mal ı dır. Kent sel açı k al anl arı da bu bakı Ģ açı sı yl a i r del emek mü mkündür. Bu al anl ar da yapıl an peyzaj düzenl emel eri büt ün ol ar ak el e al ı nabil ecekl eri gi bi, t asarı mı ol uĢt ur an öğel er özeli nde de, belli bi r est eti k değer e sahi p ol abil mekt edi rl er. Dol ayı sı yl a sanat ol gusu, yal nı zca mekanı n i çi ne sonr adan dahil edil en heykel vb. pl asti k öğel er de değil, duvarl ar da, döĢe mel er de, mobi l ya ve aksesuarl ar da da kar Ģı mı za çı k makt adır ( Redst one, 1968).
Gör ül mekt edi r ki bu konu, bi r sanat pr obl emi ol makt an çok, bi r mekan düzenl eme pr obl emidi r. Bu nedenl e, sanatı n mekana dahil edil mesi ol gusu, t asarı mcı nı n kontr ol ünde ve sanat çı il e i Ģbi rli ği i çi nde ger çekl eĢ meli dir ( Patt aci ni, 2000). Bu ili Ģki ni n doğr u bi r Ģekilde kur ul abil mesi i çi n, peyzaj mi marl arı nı n, mimarl arı n ve kent sel t asarı m uz manl arı nı n kull andı kl arı el emanl ar ol an peyzaj öğel eri ni n, bi r er sanat obj esi ol ar ak değerl endi ril mesi pot ansi yeli ni keĢf et mel eri ger ek mekt edi r.
Peyzaj öğel eri ne sanatla ili Ģkil eri açı sı ndan bakıl dı ğı nda i se, f ar klı sanat dall arı nı n bu el e manl ar üzeri nde uygul amal arı gör ül mekt edi r. Ör neği n bi r duvar el emanı, mozai k sanatı nı yansıt an bi r yüzey ol abil eceği gi bi, bi r duvar r es miyl e f arklı bi r öğe ol ar ak öne çı karıl abil mekt e, ya da bi r heykel gi bi bi çi mlendi ril ebil mekt edi r. Öt e yandan, pl asti kl er de ya da mi mari el emanl ar da ol duğu gi bi, sanat obj el eri doğr udan doğr uya bi r öğe ol ar ak mekana dahil edil ebil mekt edi r. Bu ve benzeri dur uml arı n i ncel enmesi ni kol ayl aĢtır mak a macı yl a, t asarı m el emanl arı na ve sanat t ürl eri ne yöneli k mevcut sı nıfl andır mal ar göz önüne al ı nar ak, kent sel açı k al anı ol uĢt ur an peyzaj öğel eri ne yöneli k bi r çalı Ģ ma yapıl acak ve bu kapsa mda peyzaj öğel eri ni n sanat sal boyut u ir del enecekti r.
4. 1 Peyzaj Öğel eri nde Sanat sal Boyut a Yöneli k Sı nı fl andı r ma Çalı Ģması
Peyzaj öğel eri ni n mevcut sı nıfl andır mal arı i ncel endi ği nde, genel ol ar ak:
Doğal (yumuĢak) peyzaj öğel eri
Yapılı (sert) peyzaj öğel eri
ve bunl arı n alt gr upl arı Ģekli nde el e alı ndı kl arı görül mekt edi r ( Evyapan, 2000). Doğal öğel er, t abi att a kendili ği nden var ol up, bul undukl arı Ģekil de veya müdahal e edil er ek t asarı mda kull anıl an el emanl ar dır. Dober ( 2000) bu öğel eri „ yeĢil öğel er ( gr eenscapes), su öğel eri ( wet scapes), kur u öğel er ( dr yscapes)‟ ol ar ak t anı mlar ken, Fai r br ot her ( 1974), „ The Nat ur e of Landscape Desi gn‟ adlı kit abı nda, t asarı ma yön veri ci et kil eri ni göz önüne al ar ak, ar azi bi çi mleri ni de peyzaj öğel eri arası na dahil et miĢtir. Buna gör e doğal öğel er:
Ar azi bi çi mleri
Bi t kil endi r me
Su öğesi
ol ar ak üç gr upt a el e alı nmı Ģtır.
Yapılı öğel er i se, t asarlanan mekana i nsan yapı sı ol ar ak katıl an el emanl arı if ade et mekt edi r. Bunl ar:
Bi nal ar
DöĢen miĢ yüzeyl er
St r ükt ürl er‟ dir ( Boot h, 1983).
Konuyu baĢka açıl ar dan i ncel emeye ol anak t anı mak a macı yl a, f ar klı yakl aĢı mlar a gör e yapıl an ayırı mlar da mevcutt ur. Ör neği n Tunbi Ģ ( 1980), dı Ģ mekan düzenl emel eri nde za manı n et ki si ni i ncel edi ği çal ı Ģ ması nda, kl asi k sı nıfl andır mayı „ mekan‟ kavr amı yl a örtüĢt ür er ek, dı Ģ mekan düzenl emesi nde kull anılan öğel eri “zemi n öğel eri, üst ört ü öğel eri, çevr el eyi ci öğel er ve dı Ģ mekana kat kı sağl ayan öğel er” ol ar ak dört ana baĢlı k altı nda i ncel emiĢtir. „ Zaman‟ ol gusunun vur gul anabil mesi i çi n i se, al t gr upl arı “ bit ki sel öğel er ve bi t ki dı Ģı öğel er” ol ar ak ayır mıĢtır. Dee‟ ni n ( 2001) çalı Ģ ması nda i se, mekanı ol uĢt ur an f onksi yonl ar ön pl andadır. Peyzaj el emanl arı, “ odakl ar, baĢl angı çl ar, sı nırl ar, doğr ult ul ar ve al anl ar” Ģekli nde t anı mlanan bu f onksi yonl arı ger çekl eĢtirmede kull anıl an mal zemel er ol ar ak el e alı nmakt adır.
Kent sel açı k al an t asarımı nı bi r büt ün ol ar ak i ncel eyenl eri n yanı nda, belli bi r konuya ya da a maca yöneli k çal ı Ģ mal ar da, f ar klı sı nıfl andır ma ör nekl eri de gör mek mü mkündür. Ör neği n, “kent sel dekor asyon” ol gusunu vur gul ayan yakl aĢı mıyl a Moughti n ( 1999), peyzaj öğel eri ni “ ni r engi el emanl arı (l and mar ks), heykell er ve mobil yal ar” ol ar ak i ncel emi Ģtir. Buna gör e doğal el emanl ar, özelli kli yapılar ve di ğer üç boyutl u obj el er „l andmar k‟ kavr amı i çi nde değerl endi ril mekt edi r; bili nen „ heykel‟ kavr amı nı n yanı nda anıtl ar, t akl ar, Ģehi r kapıl arı, saatl er, su el emanl arı da heykel sı nıfı na dahil edil mekt e, mobil yal ar i se t üm bu el e manl arı t ama ml ayı cı özelli ği ol an her t ürl ü eki pmanı i çi ne al makt adır. Bu yakl aĢı mdan f ar klı ol ar ak, kent mobil yal arı ya da di ğer peyzaj öğel eri i çi n yapıl an çok sayı da sı nıfl andır maya r astl anabilmekt edi r. Bu ör nekl er den de anl aĢıl abil eceği gi bi peyzaj öğel eri, i ncel ecek ol an konunun ana t eması na gör e f ar klı Ģekill er de sı nıfl andırıl abil mekt edi r. Bu öğel eri n sanat sal boyut unun el e al ı nabilmesi i çi n i se, konunun, sanat t ürl eri il e ili Ģkili ol ar ak irdel en mesi ger ek mekt edi r.
Günü müzde sanat anl ayı Ģı nı n deği Ģ mesi ve sanat t ürl eri ndeki çeĢitlili ği n art ması yl a, al ı Ģıl agel miĢ ol an “ güzel sanatl ar, uygul amal ı sanatl ar” ayırı mı geçerlili ği ni yi tir miĢtir. Bugün kavr aml ar, yeni t ürl eri n ekl enmesi ne i zi n ver ecek Ģekil de geni Ģl etil er ek yeni sı nıfl amal ar a gi dil miĢtir. Bunl arı n ar ası ndan, “mekan sanatl arı, haci m sanatl arı, yüzey sanatl arı, ses sanatl arı, eyl em sanatl arı, dil sanatl arı, har eket sanatl arı, t at sanatl arı, koku sanatl arı, dokun ma sanatl arı” Ģekli nde ol anı ( Özer, 1993), t asarı m öğel eri yl e ört üĢebil ecek ni t eli kt edi r. Bu bağl amda, t ez çalı Ģ ması kapsa mı nda i ncel enecek kavr am ve ör nekl er, kent sel açı k al anı ol uĢt ur an peyzaj öğel eri ne yöneli k ol ar ak öneril en sınıfl andır ma doğr ult usunda el e alı nacaktır ( Tabl o 4. 1).
Tabl o 4. 1: Kent sel Açı k Al anı OluĢt ur an Peyzaj Öğel eri
KALI CI ÖĞELER
Ġ KĠ BOYUTLU ÖĞELER
DOĞAL ÖĞELER YAPAY ÖĞELER
. Ar azi düzl emi
. Su yüzeyi (göl, deni z, vb.) . Bit ki sel ört ü yüzeyl eri . Diğer doğal mal zemel erl e ol uĢt ur ul an yüzeyl er
. DöĢe me kapl amal arı . Su yüzeyi (havuz vb.) . Duvar yüzeyl eri
. Bi nal arı n cephe yüzeyl eri
ÜÇ BOYUTLU ÖĞELER
. Ar azi bi çi mleri . Bit kil er
. Diğer üç boyutl u doğal el e manl ar GÖRSEL ÖĞELER Ġ ġLEVSEL ÖĞELER . Fi gür atif Heykell er . Anıtl ar . Pl asti kl er . Kent sel mobi l yal ar . Yapı sal öğel er . Bi nal ar GEÇĠ CĠ
ÖĞELER Har eketli el emanl ar, Ġ nsanl ar, hayvanl ar, eyl emler, et ki nli kler, ses, koku, vb. duyul ar a hi t ap eden obj el er
Kaynak: Gül nur Tahr alı Arısal an
Tez çal ı Ģ ması nı n i ki nci böl ümünde yapıl an peyzaj t anı mı ndan har eketl e ve yukarı da adı geçen sanat t ürl eri ni i çer ebil mesi a macı yl a, peyzaj öğel eri kalı cı öğel er ve geçi ci öğel er ol mak üzer e i ki t emel gr uba ayrıl mıĢtır. Kal ı cı öğel er, mekanı ol uĢt ur an el e manl ar, yani t asarı m yol uyl a, pl anlı bi r Ģekilde peyzaj a dahil edil en öğel er di r. Sanat t ürl eri ar ası nda yüzey ve haci m sanatl arı da, gör eli ol ar ak ' kalı cılı k‟ if ade et mekt edi rl er. Buna bağl ı ol ar ak kalı cı öğel er, i ki boyutl u öğel er ve üç boyutl u öğel er ol ar ak el e alı nmıĢtır. Bunl arı n al t gr upl arı i se, peyzaj t asarı mını n t emel el e manl arı nı kar Ģıl amak üzer e doğal öğel er ve yapay öğel er ol ar ak ayrıl mıĢtır.
Te mel gr upl ar dan i ki nci si ni ol uĢt ur an geçi ci öğel eri n varlı ğı, peyzaj i çi nde yadsı namayacak bi r yer t ut makt adır. Bunl ar, mekandan bağı msı z ol ar ak ve „ geçi ci‟ sür e il e, pl anlı ya da pl ansı z bi r Ģekil de peyzaj a dahil ol an t üm el emanl arı i çer mekt edi r. Bu gr up, „ ses, eyl em, dil, har eket, tat, koku ve dokun ma sanatl arı‟ gi bi „ geçi cili k‟ if ade eden t ürlerl e bağl antılı ol ar ak el e al ı nabilir. Ancak, bu konu t asarı m pr obl emleri dahili nde ol madı ğı ndan, kapsa m dı Ģı bır akıl acaktır.
Yukarı da öneril en sı nıflandır maya bağl ı ol ar ak yapıl acak i ncel eme, di ğer sanat dall arı nı n peyzaj öğel eri üzeri ndeki uygul amal arı nı t anıt mayı a maçl amakt adır. Böyl ece, sanat obj el erini n mekan i çi nde bi r peyzaj öğesi ol ar ak r ol al ması nda kar Ģıl aĢıl abil ecek f ar klı ol asılı kl ar i r del enmiĢ ol acaktır. Bu ol asılı kl arı n uyu ml u bi rli kt eli ği i se, bir „ mekan sanatı‟ ol an peyzaj sanat ı nı meydana getirecektir.
4. 2 Peyzaj Öğel eri ni n Sanat Obj esi Ol arak Değerl endi ril mesi
Sı nıfl andır ma çalı Ģ ması nda el e al ı nan peyzaj öğel eri, i ki ve üç boyutl u öğel er ol ar ak i ki gr upt a i ncel enmekt edir. Bu öğel er, yüzey ve haci m sanatl arı nı n uygul a mal arı yl a bi r er sanat obj esi ol ar ak değerl endi ril en el emanl ar hali ne gel mekt edi rl er.
4. 2. 1 Ġ ki Boyutl u Öğel eri n Sanat Obj esi Ol arak Değerl endi ril mesi
Ġ ki boyutl u öğel er; duvar, döĢe me ve üst ört ü yüzeyl eri ni ol uĢt uran peyzaj el emanl arı dır. Aynı za manda yüzey sanatl arı nı n uygul amal arı i çi n uygun bi r ort am ni teli ği t aĢı yan bu öğel er üzeri nde, r esi m, gr afi k, f ot oğr af, afi Ģ, duvar r esmi, mozai k, r öl yef, vb. t ürl eri n f ar klı öl çekl er deki ör nekl eri ne r astl amak mü mkündür. Bu Ģekil de meydana getiril en sanat obj el eri, mekan ol uĢumuna doğr udan doğr uya kat kı da bul un muĢ ol makt a, est eti k nit eli kl eri yl e de kalit eyi arttır makt adırl ar. Yapıl an sı nıfl andır ma doğr ult usunda bu obj el er, doğal ve yapay öğel er üzeri nde açı kl anacaktır.
4. 2. 1. 1 Doğal öğel er üzeri nde uygul anan sanat dall arı
Ar azi düzl emi, bit ki sel ört ü yüzeyl eri, deni z, göl vb. ol uĢuml arı n meydana getirdi kl eri su yüzeyl eri ve di ğer doğal mal zemel erl e ol uĢt ur ul an yüzeyl er üzeri ndeki uygul amal ar, bu gr upt adı r.
Ar azi düzl eminde uygul anan sanat ör nekl eri: Ar azi üzeri nde çi zgi, boya veya di ğer mal zemel erl e yapıl an r esi m ve gr afi kl er, bu öğeyi bi r sanat obj esi hali ne getirebil mekt edi r ( ġekil 4. 1- ġekil 4. 3). Bunl ar, daha çok kent dı Ģı al anl ar da ger çekl eĢtiril en „l and art‟ ( ar azi sanatı) ör nekl eridi r. Ancak, kent sel açı k al anl ar da daha küçük öl çekt e uygul anabil me ol asılı kl arı da mevcutt ur.
ġekil 4. 2: Ar azi düzl eminde beyaz badana il e ol uĢt ur ul an bi r grafi k3
ġekil 4. 3: Ar azi düzl eminde r enk ve doku f ar klılı ğı yl a ol uĢt urul an bi r gr afi k4
Su yüzeyl eri nde uygul anan sanat ör nekl eri: Doğal su yüzeyl eri de, ar azi yüzeyl eri nde ol duğu gi bi „l and art‟ uygul amal arı na mal zeme ol ar ak kull anıl makt a ve sanat obj esi hali ne gel ebil mekt edi rl er ( ġekil 4. 4). Kent sel açı k al anl ar a bu t ür öğel eri n dahil ol duğu dur uml ar da i se, f or mları nı n düzenl emeni n gr afi k kur gusuna
3 Dori s Bl oom ve Willi am Kentridge, 1995. 130x70 m., Wal kervill e, Güney Afri ka ( Cast ner, 1998).
4
uyu m sağl ayacak Ģekilde deği Ģi me uğr atıl dı kları ve bu Ģekil de f ar klı bi r et ki yar attı kl arı gör ül mekt edi r ( ġekil 4. 5).
ġekil 4. 4: Su yüzeyi nde uygul anan bi r „l and art‟ ör neği 5
ġekil 4. 5: Su öğesi ni n bi çi mlendi ril mesi 6
5
Denni s Oppenhei m, Annual Ri ngs, 1968. Bi rl eĢ miĢ Mill etl er/ Kanada sı nırı, Fort Kent, “ Politi k bi r sı nır t ar afı ndan böl ün müĢ ağaç yaĢl arı Ģe ması”; 45, 7x60, 9 m. Saat: Bi rl eĢ miĢ Mill etl er, 13. 30/ Kanada, 14. 30 ( Aubi n, 2000).
6 Charl es Jenks, Snake Mound. Sanat çı, doğanı n t emel bi çi mi ol an dal ga f or muyl a gerçekl eĢtirdi ği t asarı mı i çi n, bi r biri ni n i çi ne geçen eğril eri n bur ada dol aĢanl ar a „ bi r a maca ul aĢ manı n güçl üğünü hatırl attı ğı nı‟ söyl emekt edi r (Jenks, 1997).
Bi t ki sel ört ü yüzeyl eri nde uygul anan sanat ör nekl eri: Bit kil eri n r enk ve doku özelli kl eri nden f aydal anılar ak ol uĢt ur ul an r esi m, gr afi k, desen çal ı Ģ mal arı ve çeĢitli part er düzenl emel eri ne ai t ör nekl er mevcutt ur (ġekil 4. 6- ġekil 4. 8). Bunl ar, r esi m sanatı na f ar klı bi r boyut getirdi kl eri gi bi, bit ki sel t asarı mın da özel uygul a mal arı ni t eli ği t aĢı makt adır.
ġekil 4. 6: Bit kiler ve f ar klı mal zemel erl e ol uĢt ur ul an „ op- art‟ ör neği 7
ġekil 4. 7: Bit ki ört üsüyl e ġekil 4. 8: Gr afi k sanatı nı n uygul andı ğı part erl er8
ol uĢt ur ul an desenl er
( Moor head, 1997).
7
Ber nar d Lassus, Gar den of opti cal bushes, 1998, Ni ort ( Lassus, 1998). 8
Di ğer doğal mal zemel erl e ol uĢt ur ul an yüzeyl er de uygul anan sanat ör nekl eri: Bunl ar, ku m, çakıl, vb. mal zemel erl e ol uĢt ur ul an r esi m ve gr afi k ör nekl eri di r. Japon bahçe sanatı nda sı klı kl a r astl anıl an bu obj el er, günü müzdeki uygul amal ar da di ğer mal zemel erl e kar ma bi r Ģekil de de kull anıl abil mekt edi r ( ġekil 4. 9 ve ġekil 4. 10).
ġekil 4. 9: Çakıl ve bit kil erl e ol uĢt ur ul muĢ soyut r esi m ör neği 9
ġekil 4. 10: Çakıl ve ser amikl e ol uĢt ur ul muĢ yüzey sanatı ör neği 1 0
9
R. Burl e Mar x, Banco Saf r a Rock Gar den, 1985, ( Leenhar dt, 1999). 1 0
Mi r ei Shi ge mori , Yuzen Ki mono Dyei ng Uni on Headquart ers, Kyot o, 1975. Bahçe, gel eneksel Japon se mboli z mini günü müze uyarlayan bi r ör nek ol ar ak t anı mlanmakt adır ( Nit schke, 1997).
4. 2. 1. 2 Yapay öğel er üzeri nde uygul anan sanat dall arı
Ġ nsan yapı sı mal zemel erl e ol uĢt ur ul an duvar, döĢe me ve üst ört ü yüzeyl eri, i ki boyutl u yapay öğel er di r. Bu doğr ult uda, döĢe me kapl amal arı, havuz, vb. el e manl arı n ol uĢt ur dukl arı su yüzeyi , çatı ve duvar yüzeyl eri il e mekanda yer al an bi nal arı n cephe yüzeyl eri üzeri ndeki uygul amal ar bu gr upt adır.
DöĢe me yüzeyl eri üzeri nde uygul anan sanat ör nekl eri: Doğr udan doğr uya kapl ama mal zemesi ni n kendi si yl e ya da sonr adan r enkl endi r me yol uyl a ol uĢt ur ul an r esi m ve gr afi k ör nekl eri, mozai kl er, ser amikl er ki mi za man yüzeyi n t ama mı nı ol uĢt ur an, ki mi za man da yüzey üzeri nde f ar klılık yar at an obj el er ol ar ak kull anıl abil mekt edi r ( ġeki l 4. 11 ve ġekil 4. 12).
ġekil 4. 11: Gr afi k et ki yar at an döĢeme yüzeyi ve r esi mli sera mikl er 1 1
1 1
Doug Macy, St or y Gar den, 1993, Wat erfront Par k, Or egon. Masall ar, ef sanel er ve ger çekli ği n i ç i çe geçti ği ve hayat yol cul uğunun bi r met af or ol ar ak kull anıldı ğı l abi r ent, f ar klı dur akl ar daki se mboli k r esi mlerl e gör sel bi r eğl ence ol anağı sunar ken, aynı za manda deği Ģi k zi hi nsel oyunl arı n yar atıl ması na da ol anak t anı makt adır ( Cer ver, 2000).
ġekil 4. 12: DöĢe me yüzeyl eri nde r esi m ve gr afi k ör nekl eri (gsd. har var d. edu),