3. 1 Kent sel Açı k Al anl arı n Geli Ģi m Sür eci nde Peyzaj - Sanat Ġli Ģkil eri
Sanat, peyzaj ve kent sel açı k al an ol gul arı, i nsanı n doğadaki f aali yetl eri ni n baĢl angı cı ndan günü müze dek, bi r bi rl eri yl e f ar klı boyutl ar da ili Ģki ve et kileĢi m i çi nde ol muĢl ar dır. Kavr aml arı n bugünkü t anı mları nı kazan ması na kadar geçen sür eçt e, ki mi za man her üçünün benzer anl amları t aĢı dı ğı nı, ki mi za man da bi ri nin di ğeri ne üst ünl üğünü gözl emek mü mkündür.
Tari h öncesi döne mde açı k al an kavr amı, sı nırl arı ol mayan t üm doğayı kapsa makt adır ( St elt er, 2000). Bu nedenl e, henüz bi r peyzaj ya da kent sel açı k al an anl ayı Ģı nı n ol uĢ madı ğı bu döne mde kavr aml ar, üst üst e çakı Ģan bi r ki mli k t aĢı makt adırl ar. Ġl eri çağl ar da, ör neği n Rönesans döne mi nde, ger ek peyzaj düzenl emel eri nde, ger ekse kent sel al anl ar da sanatı n üst ünl üğü gör ül mekt eyken, 18. yüzyıl Nat ür ali z m anl ayı Ģı nda doğa, sanatt an açı k al an t asarı mına kadar her al anda üst ün kuvvet ol ar ak kar Ģımı za çı k makt adır ( Ami don, 2001).
Günü müzde i se her üç kavr am f ar klı Ģekill er de t anı mlan makt a ve bi r bi rl erine par al el ol ar ak geli Ģ mekt edi rl er. Bugün peyzaj mi marlı ğı, mi marlı ğı n yanı baĢı nda yer al an bi r mekan sanatı ol ar ak kabul edil mekt edi r ( Özer, 1993). Kent sel açı k al anl ar i se, di ğer di si pli nl erl e ili Ģki i çi nde ol makl a bi rli kt e, en çok peyzaj mi marlı ğı nın çal ı Ģ ma konul arı kapsa mı ndadır (Eckbo, 1964).
Kent sel açı k al anl arı n t opl um hayatı ndaki yeri düĢünül düğünde, sanatı n peyzaj t asarı mındaki r ol ü, öne ml e el e al ı nması ger eken bi r konu ol ar ak ort aya çı k makt adır. Bu bağl amda, peyzaj -sanat ili Ģki si, kendi i çi nde f arklı ol asılı kl arı barı ndırmakt adır. Bunl ar dan bi ri nci si nde peyzaj, bi r sahne ol arak gör ev yap makt a, di ğer sanat dall arı nı n ser gil enmesi i çi n bi r ort am ol uĢt ur makt adır. Ġ ki nci si nde i se peyzaj , sanat a mal zeme ol ar ak kull anılmakt a, r enkl e ve dokuyl a f ar klıl aĢtırıl ar ak, mekanı n kendi si bi r sanat eseri gi bi bi çi mlendi ril ebil mekt edi r. Sanatı n belli bi r i Ģl ev yükl ener ek, t asarı m i çi nde bi r döĢeme, duvar ya da bi r mobil ya el emanı ol ar ak görev yaptı ğı dur umda i se mekan, f arklı sanatl arı n i Ģbi rli ği nden doğan bi r ko mpozi syon ol ar ak
al gıl anmakt adır. Ger çekt e peyzaj sanatı, bu ol asılı kl arı n ayrıl maz büt ünl üğü il e ort aya çı k makt adır ( Oost erli ng, 2001), ( Eckbo, 1964).
Ġl kçağl ar daki en küçük bahçe ör neği nden, günü müzdeki kent sel açı k al anl arı n düzenl emesi ne kadar ol an sür eçt e, deği Ģen sanat, peyzaj ve açı k al an anl ayı Ģl arı nı ve f ar klı ili Ģki ti pl eri ni i zle mek mü mkündür. Bu doğr ult uda, uygarlı kl arı n geçi r di kl eri evr el eri n i ncel enmesi , bugünkü dur umun yor uml an ması na ı Ģı k t ut acaktır.
3. 1. 1 Ġl kçağ Uygarlı kl arı nda Kent sel Açı k Al anl ar ve Peyzaj - Sanat Ġli Ģkil eri Ġl kçağ uygarlı kl arı nda di n, doğa ve sanat, bi r bi ri ni t ama ml ayan kavr aml ar ol ar ak geli Ģ me göst erir. Dol ayı sı yl a peyzaj -sanat ili Ģki si, bu ol gul arı n kar Ģılı klı et kil eĢi miyl e ort aya çı k makt adır. Bu iliĢki yi yansıt an mekanl ar i se, bahçe sanatı na ai t örnekl er di r. Benzer özelli kl er göst eren Mı sır, Mezopot amya, Ġr an Uygarlı kl arı nda daha çok i Ģl evsel a maçl ar a hi z met eden kentl er deki açı k al anl ar, meydanl ar, di ni heykell eri n ser gil endi ği mekanl ar i ken, Yunan ve Ro ma Uygarlı kl arı nda kentl eri n büyü mesi yl e sosyal yaĢantı nı n mer kezi ol an kent sel açı k al anl arı n geli Ģ meye baĢl adı ğı gör ül mekt edi r.
3. 1. 1. 1 Mısır, Mezopot a mya, Ġran uygarlı kl arı nda peyzaj - sanat ili Ģki si
Yerl eĢi k düzenl e bi rli kt e ort aya çı kan Mı sır, Mezopot amya ve Ġr an uygarlı kl arı nı n ol uĢu munda ve sanat anl ayı Ģl arı nda misti k ki mli ğin ön pl anda ol duğu gör ül mekt edi r. Günü müzde öne mli sanat eserl eri ol ar ak değerl endi ril en, Mı sır uygarlı ğı na ai t mezar ve t apı nakl ar bu özelli kl eri yansıt an il k ör nekl er di r. Bu yapıl ar da yer al an kabart mal ar ve duvar r esi mleri, sanat değerl eri ni n yanı sır a, i çer di kl eri bil gil er bakı mı ndan da öne mli di r. Bu r esi mler de sı klı kl a r astl anıl an „ kut sal dağ‟ ve „ hayat ağacı‟ gi bi fi gürl er, di n anl ayı Ģl arı nı n t emel i nde „ doğanı n kut sal ol duğu‟ i nancı nı n varlı ğı nı göst er mekt edi r. Ġr an sanatı da benzer Ģekil de, „ doğanı n hayatı n kaynağı ol duğu‟ i nancı na dayan makt a, mi mari süsl emel er deki bi t ki motifl eri ve sera mikl er deki r esi mler bunun göst er gesi ol ar ak kabul edil mekt edi r. Mezopot amya‟ da i se i nançl ar, mi mari eserl eri n t emel bi çi mi ol an „ zi gur at‟ f or munu ort aya çı kar mıĢtır. Tapı nakl ar, „ göğün yedi katt an ol uĢt uğu ve en üst katt a t anrı nı n ot ur duğu‟ i nancı ndan yol a çı kıl ar ak, r ampal arl a ul aĢıl an ve yukarı ya doğru küçül er ek bi r pi r amit ol uĢt ur an t er asl ar dan meydana get iril miĢtir. Daha sonr a bi rçok yapı ve as ma bahçel er fi kri de, bu f or mun et ki si nde geli Ģmi Ģtir (Jelli coe, 1975, 1995), ( Akdoğan, 1972).
Her üç uygarlı ğı n açı k al an kull anı mları i ncel endi ği nde, kentl er deki meydanl arı n daha çok t apı nakl arl a i li Ģkili ve t ör enl eri n düzenl eneceği mekanl ar ol ar ak t asarl andı ğı gör ül mekt edir. Bu nedenl e hal kı n günl ük yaĢa mı ndaki yerl eri sı nırlı dır. Açı k hava yaĢantı sı nı n geçti ği t emel mekanl ar, evl eri n ort a avl ul arı nda düzenl enen bahçel eri dir. Mezopot amya uygarlı ğı nda bu düzen, Mı sır ve Ġr an‟ a gör e bi r mikt ar f arklılık göst er mekt edi r. Bu f ar klılı k, bi r kent anl ayı Ģı nı n ve sosyal yaĢantı nı n ol uĢudur. MÖ. 6. yüzyılda, Babil kenti yeni den pl anl anar ak yoll ar, anıtsal yapıl ar yapıl mıĢ, ayrı ca kr ali yete ai t ar azil er üzeri nde geni Ģ av par kl arı düzenl en mi Ģtir. Bu al anl ar da küçük t apı nakl ar ve yeĢili n i çi nde di nl en me ol anağı sunan pavyonl ar yer al mıĢtır ( Evyapan, 2000).
Sanatı Ģekill endi r en misti k ki mli k, bahçe sanatı nın da t emeli ni ol uĢt ur makt adır. Di ni i nançl arı n et ki si, ger ek bahçel eri n bi çi mleni Ģi nde, ger ekse kull anıl an öğel er de açı kça gör ül mekt edi r. Mı sır bahçesi nde yapay bi r t epeyl e si mgel enen „ kut sal dağ‟ , bu ili Ģki ni n il k ör nekl eri ndendi r ( ġekil 3. 1). Ġr an bahçesi nde i se evr eni n dört kı sı mdan meydana gel di ği i nancı, bi r bi ri ne di k i ki aksı n ol uĢt ur duğu dört par çalı pl an Ģe ması nı doğur muĢt ur. Her bi r par çanı n ort ası nda bi r er su el emanı n yer al dı ğı bu düzen, „ cahar bag‟ ( dört bahçe) adı yl a Kl asi k Ġr an bahçe ti pi ol ar ak günü müze kadar gel miĢtir ( ġekil 3. 2).
ġekil 3. 1: Mısır Bahçesi nde „ kut sal dağ‟ (Jelli coe, 1975).
Bu Ģekil de et kil eri gör ül en mi sti k anl ayı Ģı n geli Ģtiği ort amlar da, mabet çevr el eri ve sar ayl ar dır. Dol ayı sı yl a sanat değeri ol an bahçel er ancak zengi n hal k t ar afı ndan yaptırıl abil miĢ ve bi r st atü se mbol ü ol ar ak gör ül müĢt ür ( Ogri n, 1993). Bunl ar i çi nde en öne mli ör nek, kr ali çe Se mir amis ( MÖ. 809- 780) t ar afı ndan yaptırıl an ve dünyanı n yedi hari kası ndan bi ri si ol ar ak bili nen „ Babil‟i n Asma Bahçel eri‟ dir ( ġekil 3. 3). Zi gur at f or mundaki bahçe, her katı nı n ayrı a maca hi z met etti ği, eğl ence a maçl ı mekanl ar ol ar ak düzenl en miĢ, bitkil erl e ve çeĢitli el emanl arl a zengi nl eĢtiril miĢtir. Sı r adan bahçel er de i se sanatl a ol an ili Ģki, ancak dekor atif öğel erl e sı nırlı kal mıĢtır; bunl ar dan en öne mli si i se, aynı zamanda f ayda a maçl ı ol ar ak da kull anıl an su öğesi di r. Su kull anı mı, Ġr an‟ da ol duğu gi bi fı ski yel er hali nde, ya da Mı sır bahçel eri nde kull anıl an Ģekli yl e kanall ar ya da havuzl ar da gör ül ebil mekt edi r ( Tunbi Ģ, 1980), ( Er yıl maz, 1999).
ġekil 3. 3: Babil As ma Bahçel eri ( Hel phand, 2002).
3. 1. 1. 2 Ġl kçağ Yunan uygarlı kları nda peyzaj- sanat ili Ģki si
MÖ. 800‟l ü yıll ar da ortaya çı kan Yunan uygarlı ğı nda sanat, baĢl angı çt a, önceki uygarlı kl ar a benzer Ģekilde, misti k i nanı Ģl arı n et ki si ndedi r. Bu dur umun göst er gesi ol ar ak t apı nakl ar, t anrı nın gücünü se mboli ze et mek i çi n Ģehri n en yüksek yerl eri ne ve büyük boyutl ar da i nĢa edil miĢ, önl eri nde düzenl enen meydanl ar da, di ni i nancı si mgel eyen heykell erl e çevril miĢtir. MÖ. 400‟l ü yıll ar dan i ti bar en i se, sanat anl ayı Ģı nı n Ģekill enmesi nde i nsan ve doğa ili Ģki si de öne mli r ol oynamı Ģtır. Bu döne mde, güzel sanatl ar da ve kent anl ayı Ģı nda büyük il erl emel er ger çekl eĢ miĢ ve öne mli eserl er veril miĢtir.
Yunan uygarlı ğı nı n il k döne ml eri nde açı k al an yaĢantı sı, daha çok ort ak kent mekanl arı nda geç mekt edi r. Tari hi n il k meydanl arı ol ar ak bili nen ve hal kı n t opl an ma yeri ol an „ agor a‟l ar, i çi nde bul undur duğu yapıl ar ve çeĢitli et ki nli kl erl e bi r sosyal mer kez gör evi gör mekt edi rl er ( ġekil 3. 4). Agor anı n çevr esi nde yer al an
„ gy mnasi um‟l ar i se, sportif ve zi hi nsel f aali yetl eri n yapıl dı ğı al anl ar dır. Bu mekanl ar, za manl a ağaçl andırıl ar ak par k hali ne geti ril miĢtir. Böyl ece meydanl ar dan sonr a r ekr easyon al anl arı da, bi r açı k al an t ür ü ol ar ak bu döne mde ort aya çı k mıĢtır ( Evyapan, 2000), ( Ünal, 1997).
ġekil 3. 4: Agor a ve çevr esi ndeki yapıl ar ( Ser dar oğl u, 1996).
Kentl eri n büyü mesi yl e kur ul an özel bahçel er i se, meyve ağaçl arı ndan f aydal anıl an böl ümleri ni n yanı sır a, evi n bi r uzantı sı Ģekli nde düĢünül en ve i çi nde fi kir t artı Ģmal arı nı n yapıl dı ğı di nl enme mekanl arı nı da i çer mekt edi r. Yunan sanat anl ayı Ģı nı n et kil eri, bu bahçel eri n düzenl en mesi nde gör ül ebil mekt edi r. Doğaya veril en öne me bağl ı ol arak, yapı ve bahçe „ peri stil‟ adı veril en yarı açı k bi r kori dorl a bi r bi ri ne bağl anmı Ģtır. Bu mekan, çi çek yastı kl arı ve su öğel eri il e çevr el enmiĢ, böyl ece i ç mekanda yapıl an akti vit el er doğal bi r ort ama t aĢı nmıĢtır. Benzer Ģekil de, doğayı i çeri getir mek a macı yl a, yapıl arı n i çi nde „ topi a‟ adı veril en r esi m ve r öl yefl er bi r sanat dalı ol ar ak geliĢ miĢtir ( ġekil 3. 5). Yi ne aynı anl ayı Ģl a, bit kil eri n kap i çi nde yeti Ģtiril er ek dekor atif özelli kl eri nden f aydal anıl ması, il k def a bu döne mde ol muĢt ur. Bu uygul amal arl a Yunan sanatı, doğa ve t asarı mla i Ģbi rli ği ne gi r er ek, i nsanl a en yakı n ili Ģki yi kur mayı hedefl emiĢtir ( Kl uckert, 2000), ( Asl anoğl u, 1972).
3. 1. 1. 3 Ġl kçağ Ro ma uygarlı kl arı nda peyzaj- sanat ili Ģki si
Yunan uygarlı ğı nı n deva mı ol ar ak geli Ģen Roma uygarlı ğı nda sanat, politi k ve ekono mik gücün bi r sembol ü ol ar ak gör ül müĢ, dol ayı sı yl a büt ün sanat dall arı nda, özelli kl e de mi mari de göst eri Ģ ve zengi nli k ön pl ana çı k mıĢtır. Yapıl arı n cephel eri nde yer al an r enkli mer merl er, yal dı zlı süsl emel er, freskl er ve kabart mal ar bu sanat anl ayı Ģı nı yansıt an uygul amal ar dır. Açı k al an yaĢantı sı nı n geçti ği mekanl ar ol an meydanl ar, par kl ar ve özel bahçel eri n düzenl en mesi nde de, aynı yakl aĢımı n i zl eri ni gör mek mü mkündür.
Ro ma kenti nde meydanl ar, Yunan agor ası nı n daha ko mpl eks bi r Ģekli ol an „ For um‟l ar dır. Ti car eti n ve sosyal ili Ģkil eri n yer al dı ğı al anl ar ol ar ak kentin mer kezi
ni t eli ği t aĢı yan bu mekanl ar, göst eri Ģli sanat yapıtları nı n ser gil enmesi i çi n el veri Ģli bi r ort am ol ar ak gör ül müĢt ür. Bu doğr ult uda For um, kendi si ni çevr el eyen bi nal arı n al gıl anabil mesi i çi n bi r ön al an ol ar ak düzenl enmi Ģtir. Zaf er t akl arı, i mparat or adı na di kil en süt unl ar ve anıtl ar For um‟ un çevr esi nde ser gil enen di ğer eserl er di r (ġekil 3. 6) ( Uçak, 2000), ( Akdoğan, 1972).
ġekil 3. 6: For um ( gr eat buil di ngs. com).
Göst eri Ģ ve zengi nli ği n yansıtıl dı ğı bi r baĢka mekan i se, r ekr easyon al anl arı dır. Bi li nen il k hal k par kl arı, Ġ mpar at or Sezar‟ı n kendi si ne ai t bahçel eri ni öl ümünden sonr a Ro ma hal kı na bağı Ģl aması yl a kur ul muĢt ur. Bu par kl ar, i çl eri nde fı ski yeli havuzl ar, heykell er ve mer mer süt unl arl a çevrili lüks mağazal ar gi bi bi r çok est eti k el emanl a bi rli kt e düzenl en miĢtir. Resi m ve heykel ser gi evl eri i se, mekanl a büt ünl eĢecek Ģekil de yerl eĢtiril miĢ, böyl ece ser gil eme f onksi yonl arı par kı n bi r par çası hali ne getiril miĢtir.
Özel bahçel er, daha çok soyl u kesi me ai t vill al arın geni Ģ ar azil eri nde düzenl en mi Ģ al anl ar dır. Bu ör nekl er el e al ı ndı ğı nda, sanat anl ayı Ģı nı n bahçe mekanı nı n
ol uĢu munda da et kili ol duğu gör ül mekt edi r. Hadri an‟ı n Ti voli‟ deki bahçesi, öl çeği ndeki büyükl ük ve göst eri Ģl e, devri n se mbol ü ol ar ak t anı nmakt adır. Bu bahçe aynı za manda, heykelleri n ve mozai kl eri n ser gil endi ği bi r ort am ol ma özelli ği t aĢı makt adır. Ko mpl eksi n i çi nde yer al an ha ma ml ar, yüz me havuzl arı, küt üphanel er, ti yatr ol ar, çeĢitli pavyonl ar gi bi yapıl arı n her bi ri de, kendi baĢı na bi r sanat değeri ne sahi ptir. Böyl ece mekan, bi r çok sanat dal ı nı n bi rli kt e yer al dı ğı bi r kompozi syon ol ar ak al gıl anmakt adır (ġekil 3. 7). Tusci ve Laurenti um vill al arı nı n bahçel eri, Ro ma bahçe sanatı nı n özelli kleri ni yansıt an di ğer öne mli ör nekl er di r ( Roger s, 2001), (Jelli coe, 1975, 1995).
ġekil 3. 7: Hadri an Vill ası‟nda su ti yatr osu ( pl anet war e. com).
3. 1. 2 Ort açağ Açı k Al anl arı nda Peyzaj- Sanat Ġli Ģkil eri
Ort açağ döne mi nde peyzaj anl ayı Ģı, sanatı n et ki si nden çok sosyal ve si yasal et kil er e bağl ı ol ar ak Ģekill enmiĢtir. Dol ayı sı yl a açı kça i zl enebil en bi r peyzaj -sanat ili Ģki si nden söz edil mesi mü mkün değil dir. Ancak, açı k al an ör nekl eri ni n i ncel enmesi , peyzaj sanatı nı n geli Ģi m sür eci açı sı ndan öne mli di r.
Sanatt a bi r dur akl ama döne mi ol ar ak bili nen Ort açağda öne çı kan kavr a m, dı Ģa kapal ılı ktır. Bunun nedeni , Hıri sti yanlı ğı n et ki si yl e kili seni n öne mi ni n ar t ması ve savaĢl arl a ort aya çı kan güvenli k sor unu ol ar ak özetl enebilir. Sı kı Ģı k kent düzeni nde meydan, yapıl ar dan art a kal an boĢl ukl ar dan ol uĢmuĢt ur. Bu mekanl ar, pazar yeri ve di ni t ör enl eri n yapıl dı ğı kili se meydanl arı gi bi i Ģlevsel di r. Kenti n i çi nde bi r er ni r engi gör evi gör en kili se kul el eri ve obeli skl er ( anıt kol onl ar) i se, meydanl arı n genel kar akt eri ni ol uĢt ur an öğel er ol muĢl ar dır. Ġt al ya‟ daki Pi azza del Ca mpo ve Pi azza San
Mar co, bu döne m özellikl eri ni kor uyar ak günü müze kadar gel en ör nekl er di r ( ġekil 3. 8) ( Rubenst ei n, 1992).
ġekil 3. 8: San Mar co Meydanı‟ nda kili se kul esi ve anıt kol onl ar ( webshot s.co m). Bahçe ör nekl eri, kili seden sonr a di ğer bi r öne mli kur um ol an manastırl ar da gör ül mekt edi r. Bili m, sanat ve t arı msal çalı Ģ mal arı n yür üt ül düğü mer kezl er ol an bu yapıl arı n bahçel eri de, bu a maçl ar a hi z met edecek Ģekil de düzenl enmiĢtir. „ Cl oi st er‟ adı veril en avl u kı sı mları i se, gezi nti ve di nl enme i çi n ayrıl mıĢ, havuz ve kuyul ar bu mekanl ar daki dekor atif su öğel eri ol ar ak yer al mıĢtır ( ġekil 3. 9) ( Roger s, 2001).
3. 1. 3 Ġ sl am Et ki si ndeki Uygarlı kl ar da Peyzaj - Sanat Ġli Ģkil eri
Ġ sl am uygarlı kl arı nda sanat, bu di ni n et ki siyl e ve doğayl a kur ul an ili Ģkil er doğr ult usunda Ģekill enmi Ģ, geli Ģen sanat koll arı i se edebi yat ve mi mari ol muĢt ur. Çi ni, ser amik, mi nyat ür gi bi el sanatl arı da, günl ük yaĢa mı n bi r par çası ol ar ak