Soğuk Savaş Sonrası Medeniyet Tezleri

1980’lerin sonları ve 1990’ların başlarında sosyalist Doğu Blokunun hızlı bir biçimde çöküşü ve ABD’nin başını çektiği liberal demokrat Batı Blokunun dünyada tek kutup durumuna gelişi sosyal bilimcileri harekete geçirmiş ve ortaya çıkan bu yeni durumu anlamlandırarak belirsizliği giderme yönünde çabalara yol açmıştır.

“1991 yılında Sovyetler Birliği’nin resmen dağılması ve neticede iki kutuplu dünya sisteminin ABD’nin zaferi ile son bulması, Amerikan dış politika anlayışında yeni bir dönemin başlamasına neden olmuştur. Soğuk Savaş döneminin açık ve belirgin dış politika anlayışı, yerini belirsiz ve istikrarsız bir dış politika eğilimine bırakmıştır. Dış politikadaki bu belirsizlik, Fukuyama, Huntington ve Brezinski gibi düşünürlerin görüşleri referans alınarak anlamlandırılmaya çalışılmış ve

97

dolayısıyla dış politika uygulamalarında bu düşünürlerin görüşlerinin etkisi görülmüştür”.²⁵⁹

Söz konusu çabalar kapsamında ileri sürülerek dünyanın geleceğini tasvir etmeye çalışan futuristik tezler arasında özellikle ikisinin öne çıktığı ve dünya çapında geniş tartışmalara yol açtığı söylenebilir. Her ikisi de Amerika’da üretilen ve büyük ölçüde birbirine zıt olan bu iki tez; Samuel Huntington’ın “Medeniyetler Çatışması” ve Francis Fukuyama’nın “Tarihin Sonu” tezleridir.

“Medeniyetler Çatışması” Tezi

Aslında Medeniyetler Çatışması tezini ilk olarak ortaya atan kişi, ünlü İngiliz tarihçi Arnold Toynbee’dir ve bu tez, Huntington’dan birkaç yıl önce Bernard Lewis tarafından tekrar dillendirilmiştir.²⁶⁰ Ancak gerçek anlamda tanınır ve tartışılır hale gelmesi, Huntington’a ait 1993 tarihli “Medeniyetler Çatışması mı?” isimli makaleden sonra gerçekleşmiştir. Huntington 1996 yılında bu çalışmasını genişleterek “Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeniden İnşası”^ adıyla kitap haline getirmiştir.

Huntington dünya çapında çok ses getiren ve çok da tepki alan bu tezini ileri sürerken; modern Amerika ve Batı Avrupa’nın öncülük ettiği kültürel, toplumsal ve siyasal sistem modelinin müstakbel çatışmaları üzerine öngörülerde bulunuyordu. Buna göre dağılıp çökmüş olan sosyalist Doğu Blokunun Batıya yönelik ideolojik rekabet ve muhalefeti, artık yerini çeşitli toplumların yine Batı Medeniyetine yöneltecekleri kültür temelli bir muhalefete bırakmaktadır. Huntington “benim faraziyem şudur ki, bu yeni dünyada mücadelenin esas kaynağı öncelikle ideolojik ve ekonomik olmayacak. Beşeriyet arasındaki büyük bölünmeler ve hakim mücadele kaynağı kültürel olacak”²⁶¹ diyordu. Böylelikle ideolojik mücadelelerin baskın olduğu eski dönemde ‘sen hangi taraftasın’ biçiminde sorulan anahtar soru, medeniyetler arasındaki çatışmada yerini ‘sen nesin’ şeklindeki farklı bir soruya bırakmaktadır.²⁶²

259

Muhittin Ataman ve Özkan Gökcan, Akademik İncelemeler Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 2, 2012, s. 207-208.

260

Murat Yılmaz, “Medeniyetler Çatışmasına Giriş”, Medeniyetler Çatışması, Derl.: Murat Yılmaz, 3. Basım, Ankara: Vadi Yayınları, 2000, s. 17.



İngilizce orjinali: “The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order”.

261

Samuel Huntington, “Medeniyetler Çatışması mı?”, Medeniyetler Çatışması, Derl.: Murat Yılmaz, 3. Basım, Ankara: Vadi Yayınları, 2000, s. 22.

262

98

Batı Medeniyetini merkeze alarak düalist ve çatışmacı bir bakış açısı üzerinde yükselen bu yaklaşıma göre; tarihsel süreç içinde daima süregelen çatışmalar, dönemsel şartlar doğrultusunda farklı boyutlar kazansa da hiç eksik olmamıştır. Fransız ihtilalinden sonra krallar arasındaki savaşlar bitip milletler arasındaki savaşlar başlamış; Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra milletler arasındaki savaşların yerini ideolojiler arasındaki savaşlar almış; bu doğrultuda önce komünizm, faşizm-nazizm ve liberal demokrasi arasında üçlü bir kombinasyon içinde cereyan eden mücadele daha sonra sadece komünizm ve liberal demokrasi arasındaki bir mücadeleye dönüşmüştür.²⁶³ Şimdi ise mücadelenin zemininde önemli bir değişim yaşanmaktadır.

“Prensler, milli devletler ve ideolojiler arasında cereyan eden bütün bu kavgalar, esasen Batı medeniyeti bünyesindeki mücadelelerdi; William Lind’in deyimiyle, ‘Batıya ait iç savaşlar’ dı. Daha önce 17, 18 ve 19. asrın savaşları ve dünya savaşları kadar Soğuk Savaş’ın gerçeği de bu idi. Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte, milletlerarası siyaset Batılı görünüşünün dışına çıkıyor ve Batı ile Batılı olmayan medeniyetler arasında ve Batı dışı medeniyetlerin kendi aralarındaki etkileşim, milletlerarası siyasetin odak noktası haline geliyor”.²⁶⁴

Huntington, yeni süreçte ön plana çıkarak birbirleri arasında mücadeleye girişeceğini öngördüğü bu medeniyetleri, “Batı, Konfüçyüs, Japon, İslam, Hint, Slav-Ortodoks, Latin Amerika ve muhtemelen Afrika medeniyetleri” şeklinde sıralamaktadır.²⁶⁵ Farklı medeniyetlerin insanları arasındaki etkileşimlerin giderek artması,^ Huntington’a göre “medeniyetlerin kendi bünyelerindeki müşterekliklerin yanı sıra medeniyetler arasındaki ayrılıkların farkedilmesini güçlendiriyor”²⁶⁶ ve bu da çatışma için gerekli şartların oluşmasına hizmet ediyordu.

Huntington’ın bu sekiz medeniyet içerisinde Batı ve İslam medeniyetleri arasındaki muhtemel çatışmaya ayrı ve özel bir yer verdiği görülmektedir. “Batı tarafından vücuda getirilen İsrail”, Fransızların Cezayir’de yürüttüğü “kanlı ve insafsız” savaş, İngiliz ve Fransız kuvvetlerinin 1956’da Mısır’a saldırısı, Amerikan güçlerinin 1958’de Lübnan’a girmesi, bilahare Libya’ya saldırmaları ve neticede 1990 körfez savaşında Irak’a saldırmaları gibi gerçekliklerin İslam dünyasında doğurduğu tepki, gelecekte İslam ve Batı medeniyetleri arasında ortaya çıkabilecek bir çatışmanın zeminini 263 Huntington, s. 23. 264 Huntington, s. 23. 265 Huntington, s. 25. 

Bu durum, daha sonra işlenecek olan küreselleşme olgusu ve enformasyon toplumu kuramıyla ilişkilidir.

266

99

hazırlamaktadır.²⁶⁷ Huntington’ın M. J. Akbar ve Bernard Lewis gibi düşünürlerin görüşleriyle de desteklediği savına söre “Batı’nın bundan sonra karşılaşacağı meydan okuma kesinlikle Müslüman âleminden gelecektir”.²⁶⁸ Bu meydan okumada ise, söz konusu Müslüman ülkelerde güçlenmekte olan İslamcı toplumsal hareketler önemli rol oynayacaktır.

“Arap siyasi sistemlerindeki bazı açılmalar şimdiden meydana çıkmaktadır. Bu açılmalardan esas faydalananlar İslamcı hareketler olmuştur. Kısacası, Arap dünyasında, Batılı demokrasi Batı aleyhtarı siyasi güçleri kuvvetlendiriyor. Bu geçici bir vakıa olabilir; fakat İslam ülkeleriyle Batı arasındaki ilişkileri kesinlikle müşkülata sokacaktır”.²⁶⁹

Gerçi Huntington “farklılıklar illâ da mücadele demek değildir ve mücadele de muhakkak surette şiddet manasına gelmez”²⁷⁰ demektedir. Ancak geçmiş mücadelelere ve müstakbel gördüğü mücadelelerin zeminini hazırlayan olaylara dair verdiği örnekler hep savaş, işgal türünden şiddet içerikli mücadele örnekleridir. Tezini “Medeniyetler Çatışması” adı altında ileri sürmesinin sebebi de bu olmalıdır.

Nitekim yukarıda da değindiğimiz gibi; İngiltere başbakanı Thatcher’ın, bu makalenin yayınlanmasından üç yıl önceki ifadesine uygun biçimde Müslüman dünyaya yönelik savaş ve işgal operasyonları düzenlenmiş ve bu operasyonlar, 11 Eylül 2001 sonrasında “yeni bir çift kutuplu dünya tesis edilmek istenircesine” daha da artmıştır.

Huntington’ın tezi, Batı medeniyetini daima bir çatışma ve düalizm mantığıyla ayakta tutma anlayışına hizmet ettiği gerekçesiyle eleştirilirken, öte yandan bu medeniyetin tüm karşıt kutuplara galip gelip onları ortadan kaldırmakta olduğunu savunan zıt tezler de geliştirilmiştir. Bu konuda, Huntington’ın teziyle aynı ölçekte ses getirmiş ve eleştirilere maruz kalmış olan ve Japon asıllı Amerikalı Francis Fukuyama tarafından ortaya atılan “Tarihin Sonu” tezi dikkate değerdir.

“Tarihin Sonu” Tezi

267 Huntington, ss. 31-32. 268 Huntington, s. 32. 269 Huntington, s. 32. 270 Huntington, s. 25.

100

Fukuyama, 1989 yılında yazdığı “Tarihin Sonu mu?” isimli makalesinde dile getirdiği tezini 1992 yılında “Tarihin Sonu ve Son İnsan”^ adıyla genişleterek kitaplaştırmıştır.

Tarihin Sonu tezi, ondan birkaç yıl sonra Huntington tarafından öne çıkartılan Medeniyetler Çatışması teziyle karşılaştırılarak incelenecek olursa, her iki tezin Batı merkezli olmaları noktasında birleştikleri söylenebilir. Bununla birlikte Huntington’ın çatışan ve varlığını çatışarak sürdüren medeniyet anlayışına karşı Fukuyama, diğerlerini tamamen bastırarak tarihte tek kalma yolunda ilerleyen bir ‘Liberal Demokratik Batı Medeniyeti’ anlayışına sahiptir.

“Bu kitabın temel fikirlerini 1989 yazında The National Interest dergisinde “Tarihin Sonu mu?” başlıklı bir makalede yayınlamıştım. (…) Bu tezde durup kalmamış, liberal demokrasinin muhtemelen “insanlığın ideolojik evriminin son noktasını” ve “nihai insani hükümet biçimini” temsil ettiğini öne sürmüştüm. Buna göre liberal demokrasi “tarihin sonu”ydu.”²⁷¹

“Fukuyama’nın “Tarihin Sonu” tezinin ana teması: İnsanoğlunun felsefi ve siyasi müesseseleşme bazında arayışının bitmiş olduğu ve liberalizmin insanlığın mutluluğu için yeterli olacağı, dolayısıyla da insanlığın arayışı anlamında tarihin sonunun geldiği fikrinden ibaret.”²⁷²

İki tez ayrıca ideolojilerin tükenmekte olduğu noktasında birleşmektedir. Ancak Huntington, (özellikle Doğu-Batı arasındaki) kaçınılmaz mücadelenin eriyen ideolojiler yerine medeniyetler üzerinden devam edeceğini savunurken Fukuyama’ya göre Batı medeniyeti diğerlerini her açıdan silip süpüreceği için artık böyle bir mücadeleye mahal kalmayacaktır.

Fukuyama’ya göre, “Batı’nın ya da Batı düşüncesinin zaferi, her şeyden önce Batı liberalizmine alternatif olduğu varsayılan sistemlerin büsbütün tükenmesi olayında kendisini göstermektedir”.²⁷³ Bu durum Moskova’dan Çin’e, Japonya’dan Tahran’a ve Prag’a varıncaya kadar çok çeşitli coğrafya ve milletler üzerinde sergilenmektedir. Batı medeniyet ve yaşam tarzının baskınlık olgusu; yüksek politikalarda olduğu gibi renkli



İngilizce orjinali: The End of History and the Last Man.

271

Francis Fukuyama, Tarihin Sonu ve Son İnsan, Çev.: Zülfü Dicleli, 2. Basım, İstanbul: Gün Yayıncılık, 1999, s. 7.

272

Ahmet Davutoğlu, “Kriz İçindeki Batı”, Tarihin Sonu mu?, 2. Basım, Ankara: Vadi Yayınları, 1999, s.105.

273

Francis Fukuyama, “Tarihin Sonu mu?”, Tarihin Sonu mu?, 2. Baskı, Ankara: Vadi Yayınları, 1999, s. 14.

101

televizyonun, lokanta ve giyim mağazalarının, Beethoven müziğinin, rock parçalarının ve tüketim kültürünün engellenemez yaygınlaşmasında da görülebilir.²⁷⁴

Ancak Fukuyama; sürecin henüz tamamlanmadığını ve devam ettiğini de not düşmektedir. Buna göre;

“Liberalizmin zaferi, temelde düşünceler ya da bilinç alanında gerçekleşmiştir ve gerçek ya da maddi dünyada henüz bu zafer tamamlanmış değildir. Ancak bunun, uzun vadede maddi dünyayı yönetecek olan idea olduğuna inanmak için, oldukça güçlü nedenler bulunmaktadır”.²⁷⁵

Fukuyama “tarihin sonu” ifadesiyle, insanlığın artık ideal ve değişmez bir toplumsal yaşam modeline ulaşmakta olduğunu anlatmaya çalışmaktadır. Ünlü makalesini 1989’da yayınlamasından sonra gerçekleşen bir takım çok önemli olayların kendi savına karşı delil olarak öne sürülmesine 1992 yılında yazdığı “Tarihin sonu ve son insan” isimli kitabında cevap vermiştir.

“Oysa bundan böyle büyük ve önemli olaylar olmayacağını öne sürmüş değildim, ben yalnızca tarihin sonundan söz etmiştim. Benim tarihten anladığım, bütün zamanların bütün insanlarının deneyimlerini kapsayan eşsiz ve bağlantılı bir evrim sürecidir”.²⁷⁶

Fukuyama, tarihin ideal bir modele ulaşarak nihayet bulabileceği savını Hegel’e dayandırmaktadır. “Bu tarih anlayışı büyük Alman filozofu Georg Wielhelm Friedrich Hegel’in anlayışıyla yakından ilişkilidir”.²⁷⁷ Ona göre “Hegel, tarihin mutlak bir anda ulaşabileceği son noktaya ulaştığını düşünüyordu. Bu mutlak anda/noktada, rasyonel toplum ve devlet biçimi nihai zafere ulaşmıştır”.²⁷⁸

“Bu anlayış, onu Hegel’den devralan Karl Marx’la günümüz düşünce yaşamının ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir ve ‘ilkel’ ya da ‘ilerici’, ‘geleneksel’ ya da modern gibi kavramları farklı toplum biçimlerine ilişkin olarak kullanmamızda ifadesini bulmaktadır”.²⁷⁹

Fukuyama’nın da dikkat çektiği gibi daha sonra Karl Marx, Hegel’in bu tarih okuyuş mantalitesinden etkilenmiştir. Ancak mantalite noktasında etkilenmekle birlikte Hegel’i eleştirerek kendisi aynı tarihi farklı biçimde okumuş ve farklı bir ideal tarih sonu öngörmüştür.

274

Francis Fukuyama, “Tarihin Sonu mu?”, s.14.

275

Francis Fukuyama, “Tarihin Sonu mu?”, s. 14.

276

Francis Fukuyama, Tarihin Sonu ve Son İnsan, s. 8.

277

Francis Fukuyama, Tarihin Sonu ve Son İnsan, s. 8.

278

Francis Fukuyama, “Tarihin Sonu mu?”, s. 15.

279

102

“Marx, tarihsel gelişimin yönünün, bilinçli bir şekilde maddi güçler tarafından belirleneceğine ve tüm çelişkileri yok edecek komünist bir ütopyanın başarıyla gerçekleştirilmesiyle birlikte tüm bu çelişkilerin ortadan kalkacağına inanıyordu”.²⁸⁰

Bu noktada ‘Fukuyama, Hegel’in tarihi ideal bir sistemle noktalama düşüncesinden esinlenip onu örnek alacağına onun yanılgısından ders alsa belki daha isabetli hareket etmiş olurdu’ denilebilir. Zira bundan iki asır kadar önce Hegel’de o günün mevcut toplum ve devlet biçimini tarihin ideal ve son biçimi zannetmiş ama yanılmıştır. Elbette Fukuyama, ileri sürdüğü tezi belli mantıksal çıkarımlarla ve gözlemlerle desteklemeye çalışmaktadır. Büyük bir filozof olan Hegel’de şüphesiz böyle yapıyor, tarihin sonuna ulaşıldığı tezini kendince sağlam mantıksal çıkarım ve isabetli gözlemlere dayandırıyordu. Ancak sosyal hayatın çok sebepli ve çok sonuçlu akışı son derece hızlı bir biçimde sürüp gitmekte ve aradan on yıllar geçtikten sonra dönülüp arkaya bakıldığında her şeyin çok değişmiş, tarihi/toplumsal akışı bir noktada durağanlaştırmaya çalışan o okumaların ise tamamen demode olmuş olduğu görülmektedir.

Üstelik Fukuyama’nın sadece Batılılar için değil, aynı zamanda bütün dünya toplumları için ideal bir son nokta olarak lanse ettiği sistemin hal-i hazırda bütün dünya toplumları bir yana sadece Batılılara dahi ne derece saadet getirebildiği ayrı bir tartışma konusudur. Dünyada hakim (ya da en azından baskın) olması hasebiyle; farklı ülkeler ve farklı toplumsal sınıflar arasındaki gelir adaletsizliğinden, sömürüden, her alandaki adaletsizliklerden, hukuksuzluklardan ve doğal tahribattan bir şekilde sorumlu olan bir medeniyet modelinin insanlığa ideal ve bundan sonra değişmeyecek hakim model olarak sunulabilmesi ilgi çekicidir.

“Bu tek taraflılık, özellikle soğuk savaşın sona ermesinden sonra, Batı kapitalizminin çıkarlarını maksimize ettiği % 17’lik dünya nüfusunun dışındaki % 83’lük çoğunluğa çok daha büyük zararlar vermeye başlamıştır. Afrika terk edilmiş bir kıta görünümüne girmiştir. Brezilya, Arjantin ve Türkiye, Batı kapitalizmine tek taraflı bağlanmaları dolayısıyla kronik krizler içine sokulmuşlardır”.²⁸¹

Aslında; -yeni olayların gelişimi noktasında değil ama toplumsal yaşam modellerinin değişimi ve çeşitlenmesi noktasında- ideal bir modele ulaşarak tarihi sonlandırma heves ve arayışlarının Marx’tan da Hegel’den de çok daha öncesine, ütopyacı filozoflara kadar

280

Francis Fukuyama, “Tarihin Sonu mu?”, s. 15.

281

Erol Manisalı, Dünya’da ve Türkiye’de Büyük Sermaye, Üçüncü Basım, İstanbul: Derin Yayınları, 2002, s. v-vi.

103

götürülebilmesi mümkündür. Elbette onlar Hegel ve Fukuyama gibi ideal modele ulaşılmış olduğunu iddia etmiyor ya da Marx gibi böyle bir modele ulaşmanın, tarihsel akışın zorunlu/nesnel/bilimsel bir sonucu olacağını savunmuyorlardı. Ancak böyle bir şeyin teorik bakımdan mümkün olduğu düşüncesinden hareketle kendilerince ideal bir sistem geliştiriyor ve bunu insanlığın bilgisine sunuyorlardı.

“ Ütopya, akıldışını ve onarılmazlığı ortadan kaldırarak, tarihin son kertesi ve özü olan trajediye karşı çıkar. Mükemmel bir toplumda her tür karşıtlık biterdi; orada iradeler engellenir, teskin edilir ya da mucizevi bir biçimde aynı yöne dönük kılınırdı. Orada, tesadüf ya da çelişki işe karıştırılmadan, sadece birlik hüküm sürerdi. Ütopya, çocuksu bir akılcılıkla dinden bağımsızlaşmış bir meleklik karışımıdır.”²⁸²

Ancak ileride “2.1.4. Ütopyalardan Distopyalara” başlığı altında da inceleneceği gibi yirminci yüzyıl, ütopyaların ve ütopyalardaki ideal düzen arayışlarının tükenişine sahne olmuştur. Bu tükenişte ise ‘modern dönemde hâkim olan’ tüm ideolojilerin ve siyasal/toplumsal sistemlerin istisnasız güven kaybederek çöküşün eşiğine gelmelerinin etkisi vardır.