ġüphesiz nasıl askeri teĢkilat ile ordunun savaĢ sistemi arasında bir bağlantı varsa aynı Ģekilde savaĢta kullanılan silahlar ile harp sahasında ortaya konan savaĢ tarzı arasında da bir uyum vardı772. Buna bağlı olarak da silahlar bu savaĢ tarzına
uygun olarak imal edilmekteydi. Yukarıda değinmiĢ olduğumuz ordunun sağ, sol ve merkez olarak dizildiği savaĢ düzeninde ve meydan muharebesinde askerin ağırlıklı olarak kullandığı silahlar ile ordunun küçük gruplara ayrılarak harp etmesi durumunda kullanılan silahlar arasında farklılık bulunmaktaydı. Aynı Ģekilde kale kuĢatmalarında veya kale savunmalarında kullanılan silahlar da değiĢmekteydi. Bunlardan baĢka harpte rakip kuvvetin savaĢ sistemine bağlı olarak da strateji değiĢebilmekte buda kullanılan silahlar üzerinde etki yapabilmekteydi.
Sultan Mesud 1038 yılında Belh‟ten Serahs‟a hareket ettiği zaman Selçuklular kendilerine güvenerek Gazneli ordusunun karĢısına çıkmaya ve nizami savaĢ yapmaya karar vermiĢlerdi773. Ġki ordu arasında yapılan meydan savaĢında Gazne
ordusunun sayıca ve teçhizat bakımından Selçuklulardan kat kat üstün olması harbin neticesini belirlemiĢ ve Selçuklu kuvvetleri ağır bir mağlubiyete uğramamak için geri çekilmek zorunda kalmıĢlardır. Atlı ve hafif silahlı birliklerden meydana gelen Selçuklular eski sistemlerine geri dönerek kendilerini takip etmekte olan Gazneli ordusunu ani saldırılar ve baskınlar yaparak yıpratmak ve durdurmak istemiĢlerdir774
.
771
UzunçarĢılı, a.g.e., s. 52; Özaydın, a.g.e., s. 210.
772 Köymen, Alp Arslan, s. 267.
773 Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, s. 536, 540-541. 774 Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, s. 544.
Selçukluların bu stratejisinin baĢarılı olması üzerine bu defa Sultan Mesud savaĢ tarzını değiĢtirmek zorunda kalmıĢ775
ve Herat‟a dönmüĢtür. Çöllerde Selçuklularla mücadele edebilmek için olabildiğince ağırlıklarından arındırılmıĢ ve hızlı hareket edebilen hafif silahlı atlı birliklerden meydana gelen bir orduyla tekrar Selçuklular üzerine yürümüĢtür. Verilen bu bilgiler Büyük Selçuklu ve Gaznelilerin yapmıĢ oldukları mücadelelerde savaĢ tarzı ve teçhizat bakımından birbirlerini etkilediklerini ortaya koymaktadır.
Büyük Selçuklular döneminde ordunun kullandığı belli baĢlı silahlar ok, yay, kılıç, mızrak, gürz, bıçak, topuz, kargı, sapan, kamçı, mancınık, arrâde, debbâbe, çarhlar ve neft makinelerinden oluĢmaktaydı776. Gazneli ordusu da savaĢlarda hemen
hemen benzer silahları kullanmaktaydılar777. Her iki ordunun savaĢ meydanlarında
vazgeçilmez silahı ok ve yaydı. Ok ve yayı meydan savaĢlarında kullandıkları gibi yaygın bir Ģekilde kale kuĢatmalarında da kullanmaktaydılar. Büyük Selçuklu hükümdarları yalnız savaĢ meydanlarında değil, aynı zamanda saraylarında tahta otururken de ellerinde ok bulundurmaktan zevk alırlardı778
. Bu durum Gazneliler içinde geçerli olup Sultan Mesud ok kullanmaktaki maharetinden dolayı Beyhakî tarafından övülmüĢtür779. Harp meydanında uzaktan ok atarak düĢmanla savaĢ
yapmak Selçukluların sıklıkla baĢvurduğu bir yöntemdi780. Zaten Türklerin ok
kullanmadaki maharetleri de farklı Ģekillerde kaynaklarda belirtilmiĢtir.
Okun dıĢında savaĢlarda en çok kullanılan silahların baĢında kılıç gelmekteydi. Büyük Selçuklu ve Gazneli hükümdarları da gerek gördükleri durumlarda kılıç kullanmaktaydılar. Mızraklar ise genellikle düĢmanla olan yakın temaslarda kullanılmakta olup mızrakların boyutuna göre kısa ve uzun olarak ikiye ayrılmaktaydı781. Sultan Mesud‟un Dandanakan SavaĢı‟nda ucunda zehir bulunan ve
harbe-i zehrayin olarak adlandırılan bir mızrak kullandığını bilmekteyiz782.
775
Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, s. 547.
776 UzunçarĢılı, a.g.e., s. 56; Özaydın, a.g.e., s. 215. 777 Nuhoğlu, a.g.t., s. 340.
778 Abû‟l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, s. 299; Sıbt, Mir’âtü’z-Zaman, s. 183. 779
Nuhoğlu, aynı yer.
780 Köymen, Alp Arslan, s. 268.
781 Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, s. 540-541; Nuhoğlu, a.g.t., s. 341. 782 Nuhoğlu, aynı yer.
SavaĢlarda düĢmandan korunmak için ise genellikle zırh ve kalkan kullanılmaktaydı. Tuğrul Bey Dandanakan SavaĢı boyunca günlerce zırh ve çizmelerini çıkarmadan yatmıĢ, kalkanını ise yastık olarak kullanmıĢtır783. Sultan Mesud‟da Cürcân seferi
esnasında zırh giymiĢtir784. Ulyaâbâd savaĢında Gazne ordusunda bulunan zırhlı saray köleleri sayesinde Selçuklu kuvvetleri geri çekilmek zorunda kalmıĢlardır785
. Harp meydanlarında kullanılan bu silahlar aynı zamanda önemli savaĢ ganimetlerinden sayılmakta ve kimi zaman savaĢlarda sayısız silah ganimet olarak ele geçirilmekteydi.
Her iki devletin ordularında kullanılan ağır silahların baĢında ise mancınık gelmekteydi. Kale kuĢatmalarında en önemli rolü mancınıklar oynamaktaydı. Ağır taĢlar atabilen mancınıklar sayesinde surlar yıkılabilmekte ve kaleler ele geçirilmekteydi. Küçük boyutta olan mancınıklara arrâde denilmekteydi. Mancınıklar büyüklüklerine, atıĢ kabiliyetlerine ve taĢınma biçimlerine göre farklılık göstermekteydiler. Mancınıkların savaĢlarda ve kale kuĢatmalarındaki fonksiyonlarına dair Büyük Selçuklu ve Gazneli dönemlerine ait kaynaklarda çeĢitli bilgiler yer almaktadır. Bununla birlikte her iki devletin ordularında mancınıktan baĢka kullanılan ağır silahlar hakkında ise elimizde yeterince bilgi bulunmamaktadır. Mancınıklardan baĢka ağır oklar atabilen çarhlar ve neft makineleri de orduda kullanılmaktaydı.
Silahların muhafaza edildiği yere zerdhâne denmekteydi. SavaĢ zamanlarında hükümdarın gerek görmesi durumunda zerdhâneden silah çıkarılır ve askerlere dağıtılırdı. Bunun haricinde emîrlerin de kendilerine ait silah ve cephane depoları bulunmaktaydı. SavaĢ zamanı ordunun azık ve yem ihtiyacını karĢılamakta önemli bir mesele olup genellikle bunların savaĢ güzergâhlarından temin edildikleri anlaĢılmaktadır. Nitekim Nizâmülmülk, erzak ve yem ihtiyacının sefer güzergâhı üzerinde bulunan belli noktalardan temin edilmesini tavsiye etmektedir786
.
783
Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, s. 573.
784 Nuhoğlu, a.g.t., s. 343.
785 Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, s. 535. 786 Nizamülmülk, Siyasetname, s. 172.