Seyahat Özgürlüğü İle Yakın Bağlantılı Diğer Anayasal Güvenceler

“Kişi hürriyeti ve güvenliği” kenar başlığı ile düzenlenen bu madde, aslında her özgürlüğü kullanmanın temelini oluşturmaktadır. Bu nedenle hakla bağlantılandırılacak olursa, 19. maddede verilen güvencenin “özgür olma hakkı” olarak nitelendirilmesi yerinde olacaktır. Özgürlüğü elinden alınmış bir kişinin aslında diğer tüm özgürlükleri elinden alınış ve birçok hakkı sınırlanmış olacaktır. Dolayısıyla 19. maddedeki güvencenin ayrıntıları ve bu güvenceyi sınırlayan müdahale imkânlarının incelenmesi, aynı zamanda seyahat ve yerleşme özgürlüğü güvencesinin ve bu özgürlüklere müdahale imkânlarının da daha rahat anlaşılmasını sağlayacaktır. 19.maddeye göre:

72

DOĞAN, Vahit, Türk Vatandaşlık Hukuku, Seçkin Yayıncılık, Ankara,2005, s.22.

73

Temel hak ve hürriyetlerin sınırlanması MADDE 13- (Değişik: 3.10.2001-4709/2 md.)

Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.

74 _{AKBULUT, s. 33-34.} 75 _{TERZİOĞLU, s.64.}

 Mahkemelerce verilmiş hürriyeti kısıtlayıcı cezaların ve güvenlik tedbirlerinin yerine getirilmesi,

 Bir mahkeme kararının veya kanunda öngörülen bir yükümlülüğün gereği olarak ilgilinin yakalanması veya tutuklanması,

 Bir küçüğün gözetim altında ıslahı veya yetkili merci önüne çıkarılması için verilen bir kararın yerine getirilmesi,

 Toplum için tehlike teşkil eden bir akıl hastası, uyuşturucu madde veya alkol tutkunu, bir serseri veya hastalık yayabilecek bir kişinin bir müessesede tedavi, eğitim veya ıslahı için kanunda belirtilen esaslara uygun olarak alınan tedbirin yerine getirilmesi,

 Usulüne aykırı şekilde ülkeye girmek isteyen veya giren, ya da hakkında sınır dışı etme yahut geri verme kararı verilen bir kişinin yakalanması veya tutuklanması,

durumları, kişi hürriyeti ve güvenliğine müdahaleyi meşru kılacaktır. Dikkat edilirse, buradaki müdahalelerden biri veya birkaçının gerçekleştirilmesi halinde, bu güvencesine müdahale edilen kişinin seyahat özgürlüğü de sınırlanmış ve hatta bir anlamda askıya alınmış (durdurulmuş) olacaktır. 19.maddenin asıl amacı, seyahat özgürlüğüne müdahalenin düzenlenmesi değildir. Kişinin gözaltına alınması veya tutuklanması veya kesinleşmiş hapis cezasının infaz edilmesini temellendirmek olduğu halde, seyahat özgürlüğünü de dolaysız olarak etkilemektedir.

2.1.2.2. Suç ve Cezalara İlişkin Esasların Düzenlendiği 38. Madde

Diğer tüm özgürlükleri kullanmayı engelleyen veya etkileyen kişi özgürlüğüne müdahale imkânlarını düzenleyen 19.maddenin odağında kamu düzeninin sağlanmasının doğal bir sonucu olarak suçların önlenmesi veya bastırılması ile ilgili temel düzenleme yer almaktadır. 38.madde ise bu duruma paralel olarak suç ve cezalarla ilgili çeşitli güvenceleri barındırmaktadır. Aslında bu yönüyle, 19.maddedeki sınırlamaların sınırı niteliğine bürünmektedir. Bu maddedeki güvenceler olmasa, kişi hürriyetine müdahalede temel oluşturacak suçların önlenmesi veya bastırılması gerekçesi, çok daha keyfi olarak her müdahalede sunulabilecektir. Dolayısıyla 38.maddedeki güvenceler, hem 19.maddenin temelini oluşturmakta hem de 19.maddeye dayalı müdahalelerinin soyut kalmasını engelleyecektir.

Bununla birlikte; 38.maddenin son iki fıkrası doğrudan doğruya seyahat özgürlüğüne bir atıf olarak okunabilir. İdarenin disiplin cezaları başta olmak üzere uygulayacağı yaptırımların sınırlanmasını içeren 10.fıkra şöyledir:

“İdare, kişi hürriyetinin kısıtlanması sonucunu doğuran bir müeyyide uygulayamaz. Silahlı Kuvvetlerin iç düzeni bakımından bu hükme kanunla istisnalar getirilebilir.”

Fıkradaki “kişi hürriyeti”, 19.madde kapsamında dar olarak algılandığında üstün asta (askeri disiplin cezası olarak oda hapsi hariç) hapis cezası uygulayamayacağı ve ayrıca kolluk yetkililerin vatandaşlara (yönetilenlere) bir yere kapatmak şeklinde bir idari yaptırım uygulamayacağını ifade eder. Bunun yanında “kişi hürriyeti”nin seyahat özgürlüğüne de temel oluşturduğundan hareketle yapılan genişletici yorumda ise 10.fıkranın üstün asta oda hapsi uygulayamayacağına dair yasağın yanında sürgün niteliğinde tayin kararları veremeyeceğini de içerecek ve böylelikle kamu görevlilerinin “kamu yararı ve görülen lüzum üzerine” gerekçelerinin bahane edilerek sürgün edilmesinin hukuka aykırılığını somutlaştırıp kamu görevlilerinin hem çalışma hürriyeti hem kamu hizmetine girme hakkı ve hem de seyahat ve yerleşme özgürlüğü güvencesi pekiştirilmiş olacaktır.

38.maddenin 11.fıkrası ise bizzat seyahat özgürlüğünün düzenlendiği 23.maddede vatandaşlara getirilmiş ek güvencelerin bir uzantısı görünümü vermektedir. 11. Fıkraya göre:

“Uluslararası Ceza Divanına taraf olmanın gerektirdiği yükümlülükler hariç olmak üzere vatandaş, suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilemez.” 2004 Anayasa değişikliği öncesi, hiç istisnası olmayan bu güvence Türk Ceza Hukuku’nda benimsenen “Şahsilik İlkesi” ile de yakından ilgilidir.76

Bununla birlikte seyahat özgürlüğünün düzenlendiği 23.maddenin “Vatandaş sınır dışı edilemez ve yurda girme hakkından yoksun bırakılamaz.” şeklindeki son fıkrası hatırlandığında, yabancı ülkede suç işleyen bir Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı Türkiye’de yakalandığında hem bu fıkra ve hem de 38.maddenin 11.fıkrası birlikte işlev görecektir.

2.1.2.3. Yabancı Ülkelerde Çalışan Türk Vatandaşları İle İlgili 62. Madde

Pozitif statü haklar tasnifine uygun olarak Anayasa’nın sosyal ve ekonomik haklar bölümünde yer alan bu hüküm, seyahat özgürlüğünün her ne kadar negatif özgürlükler alanında tasnif edilse de çok bağlantılı karakterinin anlaşılmasını sağlamak bakımından anlamlıdır. Bu maddeye göre:

“Devlet, yabancı ülkelerde çalışan Türk vatandaşlarının aile birliğinin, çocuklarının eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal güvenliklerinin sağlanması, anavatanla bağlarının korunması ve yurda dönüşlerinde yardımcı olunması için gereken tedbirleri alır.”

Görüldüğü üzere, devlete pozitif ödevler yükleyen bu hüküm, seyahat özgürlüğünün özel durumlarda sadece bir kişi hakkı değil, aynı zamanda sosyal-ekonomik hak kategorisindeki bir hak ile de doğrudan ilgili olabildiğini sabit kılmaktadır. Yurt dışında olup da yurda dönemeyen bir vatandaşın seyahat özgürlüğünü kullanamadığı ortadadır. Vatandaşının yurt dışına çıkma hürriyetini ancak istisnai olarak müdahale eden devlet, bunun tam tersi durumlarda da negatif değil de pozitif ödevin yerine getirilmesi olarak seyahat özgürlüğünün gerçekleşmesini sağlamaktadır.

2.2. Seyahat Özgürlüğüne Müdahalenin Kapsamı ve Sınırları