Modern Dünyada Ve Türkiye’de Seyahat Özgürlüğü

Günümüzde, bir devletin ülke sınırları içerisinde bulunarak yaşayan herkesin ülke içinde seyahat ve yerleşme özgürlüğüne sahip olduğu genel olarak kabul edilen bir ilke olup bu hüküm çeşitli uluslararası mevzuatlarda da güvence altına alınmıştır.

20. Yüzyıl’a kadar, ulaşım olanaklarına bağlı olarak, yeryüzünün uçsuz bucaksız kabul edilişi, hava sahalarına giriş çıkısı düzenleyen kurallar bulunmaması gibi nedenlerle dolaşım, ciddi bir sorun olarak değerlendirilmemekteydi. Ancak 20.Yüzyılın gelişi ile birlikte endüstriyel-teknolojik gelişim, artan nüfus yoğunluğu, dolaşımın önemini arttırarak kurallara bağlanmasını zorunlu kıldı. Bu bağlamda gerek ulusal, gerek uluslararası platformlarda çeşitli

düzenlemeler yapılmış ve ülkeler arasında çok katılımlı anlaşmalara imzalar atılmıştır.52 Yapılan bu düzenlemeler öncelikle insanların temel haklarını koruma altına almakla birlikte insanların gittikleri ülke veya şehirlerde yaşayan diğer insanların da zarar görmesini engellemek ve onların yaşam standartlarına zarar vermesini önlemek amacını gütmektedir.

Yukarıda belirtilen kurallar uluslararası hukuktaki yeri ve ulusal hukuktaki yeri olarak ayrılmakta olup bu bölümde sadece uluslararası mevzuattaki kısmına değinilecektir. Temel uluslararası belgelerin ilgili maddeleri şöyle sıralanabilir:

1) “İnsan Hakları Evrensel Bildirisi 53 Madde 13: Seyahat Özgürlüğü

“Herkes, bir devletin sınırları içinde seyahat etme ve yerleşme hakkına sahiptir”

Yine bildirinin 29. Maddesinde yer alan ve tüm hak ve özgürlükler için ifade edilen sınırlandırma koşulları, öngörülebileceği gibi yurtdışına çıkma özgürlüğü açısından da geçerli olacaktır Bu çerçevede kişinin kendi ülkesi de dâhil olmak üzere herhangi bir ülkeden ayrılma hakkı. “…sadece, başkalarının haklarının ve özgürlüklerinin gerektiği gibi tanınmasını ve bunlara saygı gösterilmesini sağlamak ve bir demokratik toplumda genel ahlakın, kamu düzeninin ve genel refahın meşru gereklerini karşılamak amacıyla, kanunla belirtilmiş türde…”(m.29/2) sınırlamalara tabi tutulabilecektir.54

52

KABOGLU, İbrahim Ö, Özgürlükler Hukuku, _İmge Kitabevi, Ankara, 2002, s. 322.

53 _{İnsan Hakları Evrensel Bildirisi (Universal Declaration of Human Rights), Birleşmiş Milletler Genel}

Kurulu’nun 10.12.1948 tarihli toplantısında, 8 üye devletin çekimser oyuna karşılık 48 devletin oyu ile kabul edilmiş olup bildiri, bir başlangıç metni ile temel hak ve özgürlükleri belirleyip açıklayan toplam 30 maddeden oluşmaktadır. Anlaşmanın birinci maddesi amaçları içermekte olup bu amaçlar dört temel kavram ile belirtilmiştir: “Uluslar arası barışı ve güvenliği korumak, halkaların hak ve eşitliğine ve kendi yazgılarını

belirleme haklarına saygı ve ekonomik, toplumsal ve etkin nitelikli sorunların çözümünde ırk, din, dil ve cinsiyet ayrımı yapmadan insanın temel hak ve özgürlüklerine saygıyı geliştirmek, ulusların bu ortak amaçların gerçekleştirilmesindeki çabalarına uyum kazandıracak bir merkez olmak” konu ile ilgili daha

ayrıntılı bilgi için bkz. TİMUROĞLU, s.171-175

2) Birleşmiş Milletler Uluslararası Siyasi ve Medeni Haklar Sözleşmesi55

Madde 12: Seyahat Özgürlüğü

1. Bir devletin ülkesinde hukuka uygun olarak bulunan kimse, o ülke sınırları içinde seyahat etme özgürlüğüne ve yerleşeceği yeri seçme hakkına sahiptir.

2. Herkes kendi ülkesi de dâhil, bir ülkeden ayrılmakta serbesttir.

3. Yukarıda belirtilen haklar, bu sözleşmede tanınan diğer haklara uygun olarak ulusal güvenlik, kamu düzeni, genel sağlık veya genel ahlak veya başkalarının hak ve özgürlüklerini korumak için gerekli sebepler ile hukuken öngörülmüş

sınırlamalar dışında hiçbir sınırlamaya tabi tutulamaz.

4. Hiç kimse, kendi ülkesine girme hakkından keyfi olarak yoksun bırakılamaz.

Sözleşme’nin yukarıda metni verilen 12. maddesi gereğince bu sözleşmeye taraf olan her devlet, kendi ülkesinde yaşayan ve yargı yetkisine tabi olan herkese ülkeyi terk etme özgürlüğünü tanımak ve bu özgürlüğe bir müdahalede bulunulması gerekmesi durumunda, maddenin 3. fıkrasında belirtilen ölçütlere uygun hareket etmek durumundadır. Buna göre sözleşmeye taraf olan bir devlette yurt dışına çıkma özgürlüğüne getirilecek sınırlamanın mutlaka bu kıstasları yerine getirmesi gerekecektir:

i. Getirilen sınırlama yasalar tarafından öngörülmüş olmalıdır.

ii. Sınırlama; ulusal güvenliğin, kamu düzeninin, kamu sağlığının, genel ahlakın veya

başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amaçlarından birine hizmet etmelidir. iii. Getirilen sınırlama, sözleşmede tanınan diğer haklarla uyumlu olmalıdır.56

Burada madde bir ülkede “hukuka uygun olarak bulunanlardan” söz ettiğine göre birinci fıkra hükmü herkese herhangi bir ülkeye serbestçe girme, orada serbestçe dolaşma hakkını tanımamaktadır. Farklı bir ifadeyle, bu haklara sahip olabilmek için, o ülkede meşru olarak bulunuyor olmak gerekir. Nitekim Erdoğan’a göre bu, dünyanın devletlerce parsellenmesi anlamına gelen devletlerin kendi aralarında egemenlik haklarını belirleyen

55 _{BM Genel Kurulu'nun 16 Aralık 1966 tarihli ve 2200 A (XXI) sayılı Kararıyla kabul edilmiş ve imzaya, onaya}

ve katılmaya açılmıştır. Yürürlüğe giriş: 23 Mart 1976---Türkiye’nin imzaladığı tarih:15 Ağustos 2000) Seyahat özgürlüğü Sözleşmenin orijinal metninde yer almamış, ancak 1968 yılında yürürlüğe giren 4 Nolu Protokolün 2. Maddesi ile tanınmıştır.

sınırların varlığının seyahat özgürlüğünün en genel sınırını teşkil ettiğini bize göstermektedir. Bu hükmün vatandaşları da kapsayacak şekilde makul olmakla birlikte, burada hükmün asıl kastettiğinin ifade şeklinden öncelikle yabancıları hedef aldığı anlaşılmaktadır. Tabiatıyla, bir ülkede bulunması gereken hukuka uygun olmaktan çıkan veya o ülkeye hukuka aykırı olarak girmiş bulunan kişi bu haklarını yitirmekte veya bu haklara aslında hiç sahip olamaması sonucunu doğurmaktadır.57

3) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 4 no.lu Protokol

AİHS, taraf devletin iç hukuka etki bakımından hangi sistemi kabul ettiğine bakılmaksızın tanıdığı hakların iç hukuklarda güvenceye alınmış olması varsayımına dayanmaktadır. Dolayısıyla taraf devletler "herhalde" sözleşmeye uygun davranmak ödevi altındadır. Sözleşmenin seyahat özgürlüğü adını taşıyan 2. maddesi şöyledir:

1. Bir devletin ülkesi içinde usulüne uygun olarak bulunan herkes, orada serbestçe dolaşma ve ikametgâhını seçebilme hakkına sahiptir.

2. Herkes, kendi ülkesi de dâhil, herhangi bir ülkeyi terk etmekte serbesttir. 3. Bu haklar ancak ulusal güvenlik, kamu emniyeti, kamu düzeninin korunması,

suç işlenmesinin önlenmesi, sağlık ve ahlakın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması için, demokratik bir toplumda, zorunlu tedbirler olarak ve yasayla öngörülmüş sınırlamalara tabi tutulabilir.

4. Bu maddenin 1 fıkrasında sayılan haklar, belli yerlerde, yasayla konmuş ve demokratik bir toplumda kamu yararının gerektirdiği sınırlamalara tabi tutulabilir.”

Sözleşmenin 2.maddesinin 1.fıkrasında korunan (serbestçe dolaşabilme ve ikametini seçme) haklar mutlak haklar olmayıp fıkra başında da belirtildiği üzere belirtilen kısıtlamalara tabiidir. Bu kısıtlamalar ise 3. Fıkrada da sayıldığı gibi demokratik bir toplumda ulusal güvenlik, kamu emniyeti, kamu düzeninin korunması, suç işlenmesinin önlenmesi, sağlık ve ahlakın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla alınan önlemlerdir.

Avrupa insan Hakları Sözleşmesi’ne ek 4 sayılı protokolün “hareket özgürlüğü” baslığı altında düzenlenen ikinci maddesi ise bir devletin ülkesinde yasal olarak bulunan herkesin, orada serbestçe dolaşma ve ikametgâhını seçme hakkının olduğunu belirtir.

Ülke içerisindeki serbest dolaşım özgürlüğüne getirilecek olan bu sınırlamaların ise 4 nolu protokolün izin verdiği kıstaslar sınırı çerçevesinde olması gerekmekte olup bu bağlamda ülke vatandaşı olmayan kişilerin ülkenin bir bölümünde seyahat özgürlüğüne getirilen veya getirilecek olan bu kısıtlamanın koruduğu bir kamu yararı olmalıdır. Örneğin yabancıların askeri yasak bölgelere ve güvenlik bölgelerine girişine getirilen yasal sınırlamanın protokol ile uyumlu oluğu söylenebilir.58

Seyahat özgürlüğünü neredeyse bütün unsurları ile düzenleyen İnsan Hakları Evrensel Bildirisinde de, bu özgürlüğü temel bir insan hakkı olarak ele alıp düzenleyen Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne ek IV. Protokolde de ülkeden ayrılma özgürlüğü herkese tanınırken, geri dönme hakkı vatandaşlar ile sınırlı tutulduğundan, kişinin başka bir devlet ülkesine girme özgürlüğü uluslar arası alanda, tanınmamıştır. Başka herhangi bir uluslar arası metinde de bu yönde herhangi bir hüküm bulunmamakta olup o halde kişinin vatandaşı olmadığı bir devletin ülkesine girme özgürlüğü, ancak devletlerarasında yapılacak antlaşmalarla belli ülkelere münhasır olarak tanınabilecektir.59

Ülkeye giriş özgürlüğü gibi ülkeyi terk özgürlüğü de temel bir özgürlük olup İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 13/2 fıkrasında “ Herkes, kendi ülkesi de dâhil, her hangi bir ülkeden ayrılma ve kendi ülkesine dönme hakkına sahiptir” denmekte yine ayrıca AİHS’nin Ek 4 Nolu protokolünün 2/2’e göre “Herkes, kendi ülkesi de dâhil, herhangi bir ülkeyi terk etmekte serbesttir” denmekte olup bu özgürlük hem ülke vatandaşları hem de o ülkede yaşayan yabancı kişiler için geçerlidir.

Ülkeye giriş özgürlüğü gibi ülkeyi terk özgürlüğü de AİHS ‘e göre demokratik bir toplumda ulusal güvenlik, kamu emniyeti, kamu düzeninin korunması, suç işlenmesinin önlenmesi, sağlık ve ahlakın veya başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması için yasayla öngörülmüş sınırlamalara tabi tutulabilir.(ek protokol madde 2/3) Örneğin bir şüpheli veya sanık hakkında gözaltı veya tutuklama kararı ya da doğabilecek suçların önlenmesi amacıyla devam eden bir ceza kovuşturması nedeniyle TCK 50. Madde ve CMK 109.(adli kontrol) Maddeye dayanılarak ülkeden çıkış yasağı konulabilir. Bu konuya son bölümde daha detaylı olarak değinilecektir.

58 _{ÇİÇEKLİ, Bülent, Yabancılar Hukuku, Seçkin Yayıncılık, Ankara,2007,s.55.} 59 _{AYGÜN, s.36-37.}

1.2.4. Seyahat Özgürlüğü İle İlgili Uluslararası Sözleşmelerin Türk Hukuk