Semen ve Mebî‘ Kavramları

Semen kavramı için iki mana söz konusudur. İlk olarak semen alışverişin meydana gelmesini sağlayan mübadele aracı, pazarlık neticesinde üzerinde anlaşılan fiyattır.40İkinci

olarak ise mebîin bedelidir. Semenin her iki manasının kapsamı içerisine giren unsurlar vardır. Birinci mananın kapsamına ölçülen (keylî), tartılan (veznî), sayılan (adedî) ve somut olmayıp, zimmette sabit olabilen (deyn) nakitler girmektedir. İkinci mananın kapsamına ise akit meclisinde ortada olan nakitler ve kıyemî olup ölçülen, tartılan somut birimler

37İbn Âbidîn, Tenbîhü’r-rukûd ‘alâ mesâili’n-nukûd, II, 61-62; Ali Haydar, Dürerü’l-hükkâm, I, 124. 38 _{Kâsânî, Bedâiu’s-sanâi‘, V, 236.}

39 _{Kâsânî, Bedâiu’s-sanâi‘, V, 234.} 40 _{Mecelle-i Ahkâm-}ı Adliyye, md. 152.

33

(‘ayn) girer. Bu çerçevede semeni, ‘zimmette borç olarak sabit olan şey’ diye tarif etmek de mümkündür.41

Bu manalarının dışında iki farklı semenden söz edilebilir. Bunlar semen-i müsemmâ ve semen-i misildir. Semen-i müsammâ, tarafların kendi aralarında anlaşarak belirledikleri fiyattır. Mebîin gerçek değerinden eksik veya fazla olabilir. Semen-i misil ise mebîin gerçek değeri bir diğer tabirle bir şeyin piyasa değeri olup buna kıymet de denilmektedir. Semen-i misle aynı zamanda hakiki semen de denilmektedir.42

Mebî‘ ise alışverişte satıma konu olan malı ifade etmektedir. Satım akdinde asli unsur mebîdir. Zira gerçekleştirilen akitten bir fayda elde edilmek istenmiştir. O fayda da satıma konu olan şeyle gerçekleşir.43

Mebî‘ ve semenin manaları arasında benzerlik olmakla birlikte, aslında farklı iki kavramdır. Fakat bazı durumlarda bir şey hem mebî‘ hem de semen olabilmektedir. İki kavram arasındaki farklar üç esasa dayalı olarak ortaya konulabilir.44

A) İlk esas mebî‘ ve semenin mal olmasıdır. Bu yönüyle mal deyn olmayıp, ‘ayn olan şeylere denir. Bir diğer tabirle zimmette olmayan ve somut varlıklarından bahsedilen şeylere mal denilir. Mallar semen ve mebî‘ olmaları açısından üç kısımdır:

1. Daima semen olarak değerlendirilen altın ve gümüştür. Altın ve gümüşün semen olarak kullanılan şekline dinar ve dirhem denilmektedir. Arapça gramer kurallarına göre altın ve gümüş kelimelerinin öncesinde bedelliği/paralığı ifade eden “Bâ” harfi cerinin bulunup bulunmaması altın ve gümüşün semeniyet manasına zarar vermemektedir. Tabiatıyla Türkçe dil kurallarına göre böyle bir farktan söz edilemez. Ayrıca fıkıh mezhepleri arasında altın ve gümüşün akitlerde semen konumunda bulunduğu hususunda herhangi bir ihtilaf bulunmamaktadır.45

41 _{Serahsî, el-Mebsût, XIV, 2.}

42 _{Ali Haydar, Dürerü’l-hükkâm, I, 123-125.} 43 _{Mecelle-i Ahkâm-}ı Adliyye, md. 151.

44Mebî‘ ve semenin manalarıyla ilgili aşağıda ifade edilecek bilgiler Beşir Gözübenli’nin çalışmasından istifade ile açıklanmıştır. Bk. Gözübenli, İslam’da Para ve Fonksiyonları, ss. 71-83.

45İbnü’l-Hümâm, Fethu’l-kadîr, VII, 133; Zeylaî, Tebyînü’l-hakâik, IV, 135; İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, IV, 561; Adevî, Hâşiyetü’l-Adevî, II, 142; Bâcî, el-Müntekâ Şerhu’l-Muvattâ, IV, 258; İbn Hacer,

Tuhfetü’l-muhtâc, IV, 279; Makdisî, el-Udde Şerhu’l-Umde, 248; Dihlevî, Hüccetullâhi’l-bâliğa, I, 90-

34

2. Kıyemî mallar satım akdinde her zaman mebî‘ olarak kabul edilmektedir. Özel dikim elbiseler ve hayvanlar kıyemî mallara örnek gösterilebilir.46 Altından üretilmiş

benzeri olmayan ziynet eşyası vb. ürünlerin kıyemî olmaları yönüyle mebî‘ olarak da değerlendirilmesi mümkündür. Öyle olduğu takdirde bu tür malların satımında sarf akdinin şartlarının geçerli olmayacağı iddiası gündeme gelmektedir. Sarf akdini para ve para cinsinden olan madenlerden yapılan eşyaların mübadelesi olarak tanımlanırsa, o takdirde altın ve altından imal edilmiş ürünlerin mübadelesi de sarf akdinin şartlarına riayet edilerek yapılması gerektiği ortaya çıkacaktır. Nitekim İbnu’l-Hümâm (v. 861/1457) bu durumu eserinde şöyle beyan etmektedir: “Sarf akdi semen cinsinden olan şeylerin mübadelesini

konu edinir. ‘Semen cinsinden’ denilmesinin amacı, işçilikli altınların tarif kapsamına

girmesi içindir. Çünkü ziynet eşyası olan altınlar sarahaten (bilfiil) semeniyet vasfına sahip

olmayıp akitlerde te‘ayyun etse de satım akdine konu olduklarında sarf akdinin kurallarına

riayet edilmek suretiyle mübadele edilirler…” 47

3. Bir yönüyle mebî‘, bir yönüyle semen olanlar. Bunlar keylî, veznî ve adedî (mütekâribe) olan mislî mallardır. Şayet bir mal alışveriş sözleşmesinde belirlenmişse (ta‘yîn edilmişse) mebî‘ olur. Ta‘yîn edilmemişse o zaman semen olur.48

Semen ile mebîi birbirinden ayıran en önemli vasıflardan bir tanesi ta‘yîn edilip edilmeme durumudur. Ancak kaynaklarda Arapça gramer kuralları dikkate alınmak suretiyle şu açıklamalara yer verilmektedir: Ta‘yîn edilmeyen bir mal sözlü olarak ifade edilirken öncesine “ile, karşılığında” anlamına gelen “Bâ” harfi ceri getirilir ve bunun karşılığında olan mal da mebî‘ olmaya elverişli olursa bu takdirde harf-i cerle kullanılan şey semen sayılır. Böyle bir harf olmaz ve mübadele edilecek olan mal semen cinsinden bir şey olursa bunlar mebî‘ kabul edilir.49Kısaca ifade etmek gerekirse bir malın alımında

46 _Gözübenli, İslam’da Para ve Fonksiyonları, s. 73-74. 47 İbnü’l-Hümâm, Fethu’l-kadîr, VII, 133. İfade şu şekildedir:

ﻨﺼﻟا ﻦﻣ ﻞﺼﺗا ﺎﻣ ﺐﺒﺴﺑ غﻮﺼﳌا نﺈﻓ ،ﺪﻘﻨﻟﺑﺎ وأ غﻮﺼﳌﺑﺎ غﻮﺼﳌا ﻊﻴﺑ ﻞﺧﺪﻴﻟ ﻦﻤﺜﺑ ﻦﲦ ﻊﻴﺑ ﻪﻟﻮﻗ ﻰﻠﻋ ﺮﺼﺘﻘﻳ ﱂو نﺎﲦﻷا ﺲﻨﺟ ﻦﻣ لﺎﻗ ﺎﳕإو ﲔﻌﺘﻳ اﺬﳍو ﺎﳛﺮﺻ ﺎﻨﲦ ﻖﺒﻳ ﱂ ﻪﺑ ﺔﻌ

،ﻞﻘﻨﻟا ﻮﻫ يﻮﻐﻠﻟا ﻪﻣﻮﻬﻔﻣ نﻷ ﻪﺑ ﺎﺣﻼﻄﺻا ﻲﲰ ﺎﳕإو ،فﺮﺻ ﻪﻌﻴﺑ ﻊﻣو ﺪﻘﻌﻟا ﰲ 48 _Gözübenli, İslam’da Para ve Fonksiyonları, s. 77.

49 _{Serahsî, el-Mebsût}, XIV, 2; İbnü’l-Hümâm, Fethu’l-kadîr, VII, 134; Ali Haydar, Dürerü’l-hükkâm, I, 126; İbnü’l-Hümâm’ın ifadeleri şöyledir: ،ﻩﲑﻏ ﻦﻣ وأ ﺎﻬﺴﻨﺟ ﻦﻣ ﺎﻬﻠﺑﺎﻘﻳ ﺎﻣ نﺎﻛ ءاﻮﺳو ،ﻻ وأ ءﺎﺒﻟا فﺮﺣ ﺎﻬﺒﺤﺻ ﲑﻧ�ﺪﻟاو ﻢﻫارﺪﻟا ﻲﻫو لﺎﺣ ﻞﻛ ﻦﲦ ﱃإ ﻢﺴﻘﻨﺗ لاﻮﻣﻷا نأ ﻢﻠﻋاو ﻮﻫو لﺎﺣ ﻞﻛ ﻰﻠﻋ ﻊﻴﺒﻣ ﻮﻫ ﺎﻣ ﱃإو بﺎﻴﺜﻟﺎﻛ ضوﺮﻌﻟا ﻦﻣ لﺎﺜﻣﻷا تاوذ ﻦﻣ ﺲﻴﻟ ﺎﻣ ،ﲔﻌﺗ ﱂ نإو ؛ﺔﻌﻴﺒﻣ ﺖﻧﺎﻛ ﺪﻘﻌﻟا ﰲ ﺖﻨﻴﻋ اذإ ﺎ�ﺈﻓ ،نوزﻮﳌاو ﻞﻴﻜﳌا ﻮﻫو ﻪﺟو ﻦﻣ ﻊﻴﺒﻣ ﻪﺟو ﻦﻣ ﻦﲦ ﻮﻫ ﺎﻣ ﱃإو ،ناﻮﻴﳊاو ﺔﻣﺬﻟا ﰲ ﺖﺒﺜﻳ ﺎﻣ ﻦﻤﺜﻟا نﻷ اﺬﻫو ،ﺔﻌﻴﺒﻣ ﻲﻬﻓ ﻦﲦ ﺎﻬﻠﺑﺎﻘﻳ ﱂو ءﺎﺒﻟا فﺮﺣ ﺎﻬﺒﺤﺼﻳ ﱂ نإو ،ﻦﲦ ﻲﻬﻓ ﻊﻴﺒﻣ ﺎﻬﻠﺑﺎﻗو ءﺎﺒﻟا فﺮﺣ ﺎﻬﺒﺤﺻ نﺈﻓ ﺔﻠﺑﺎﻘﳌا ﺪﻨﻋ ﺎﻨﻳد .

35

bedel olarak kabul gören taraf semen, satım akdine konu olan şey ise mebî‘ olarak kabul edilmektedir.

B) Semen ve mebî‘ arasındaki farkın tespitinde ikinci esas bunların ‘ayn yahut deyn olmasıdır. Bir malın ‘ayn ve deyn olması yönüyle satım akdi, dört farklı şekilde gerçekleşmektedir. Bunlar ‘ayn-‘ayn mübadelesi, ‘ayn-deyn mübadelesi, deyn-‘ayn mübadelesi ve deyn-deyn mübadelesidir. ‘Ayn, muayyen ve müşahhas, deyn ise zimmette sabit olan şeydir. Aynın somut varlığından söz edilebilir fakat deyn için bu durum söz konusu değildir.50 Semen, zimmette sabit olan borç olarak tarif edilmiş ve bu yönüyle

semenin deyn olabilecek şeylerden olması gerektiği beyan edilmiştir. Nakitler ve mislî mallar deyn olabilirler. Buna mukabil ‘ayn ise akit meclisinde bulunan yahut önceden bilinip görülen tüm mallara şamil gelmektedir. Neticede ‘ayn ve deyn ayrımının dayandığı nokta, zimmette taalluk edip, etmemeyle alakalıdır.51

Bu bilgiler ışığında semen ve mebî‘ arasındaki fark şu şekilde netleştirilebilir: ‘Ayn-‘ayn mübadelesinde mebî‘ ve semenin durumu ta‘yîn edilip edilememesine göre ortaya çıkar. Bu mübadeleye örnek olarak mukâyaza verilebilir. Buna göre ta‘yîn edilen mebî‘, ta‘yîn edilmeyen semendir. Bu durum Hanefîlere göredir. Diğer mezhepler “semenin ta‘yîn ile te‘ayyun edeceğini” beyan etmektedirler. Bu takdirde diğer fakihlere göre de, ta‘yîn ile te‘ayyun etmemiş olan şeyin, semen olduğu söylenebilir. Onların semen için “ta‘yîn ile te‘ayyun eder” diye ifade ettiği görüşleri, şayet semen ta‘yîn edilirse (bilkuvve/potansiyel) ta‘yîne kabil bir vasfa sahiptir iddiasıyla ilgilidir. ‘Ayn-deyn mübadelesinde semen deyn iken, ‘ayn mebîdir. Bu akit mutlak olarak satım akdidir. Deyn- ‘ayn mübadelesine, selem akdi örnek verilebilir. Zira selem akdinde semen peşin mal veresiyedir. Dolayısıyla diğer suretlerde olduğu gibi, ‘ayn, semendir. Deyn ise mebîdir. Deyn-deyn mübadelesinin örneği sarf akdidir. Çünkü mübadeleye konu olan her iki mal da semendir.52

50 _Aybakan, İslam Hukukunda Borçların İfası, s. 24. 51 _Gözübenli, İslam’da Para ve Fonksiyonları, s. 81-82. 52 _{Kâsânî, Bedâiu’s-sanâi‘, V, 134.}

36

C) Akdin hükmü dikkate alındığında mebî‘ ve semenin farkı altı şekilde ortaya çıkar.53

1. Alışverişin kurulabilmesi için mebîin mütekavvim olması gerekmektedir. Aksi takdirde bey‘ batıl olur. Hanefîlere göre mütekavvim olmayan domuz, şarap ve leş gibi şeylerin mebî‘ olmayıp semen olması durumunda ise akit fasit olur.54

2. Semen zikredilmeden yapılan akit fasitken, mebî‘ zikredilmeden yapılan akit batıldır.55

3. Satım akdinin geçerli olması için mebîin satış esnasında teslim edilebilecek şekilde satıcının mülkiyetinde bulunması (makdûru’t-teslîm olması) gerekmektedir. Semende ise böyle bir şart söz konusu değildir.56

4. Mebî‘ müşteriye teslim edilmeden önce telef olursa akit batıl olur. Eğer semen telef olursa akit batıl olmaz.57

5. Mebîin menkul mallardan olması durumunda müşteri malı kabzetmeden tasarrufta bulunamaz. Fakat semen zimmete taalluk ettiği için tasarrufu mümkündür.58

6. Farklı bir beyan ya da örf olmaması halinde akitte mebîin teslim sorumluluğu satıcıya ait iken, semenin satıcıya teslim külfeti müşteriye aittir.59

Para, satım akdiyle sınırlı olmayıp pek çok borç ilişkisine de konu olabilmektedir. Örneğin selem akdinde peşin ödenen ra’su’l-mâl/sermaye, karz akdinin konusu olan borç, hizmet ve kira akdinde ücret, kısmet akdinde tarafların elde ettiği miktar, kusur neticesinde kıyemî malların telefinde ödenmesi gereken bedel olarak ifade edilen her şey genellikle

para/semendir.60

Paranın ne olduğu ve genel özellikleri akitler nazariyesi çerçevesinde semen ve mebîin farkları anlatılmak suretiyle izah edilmeye çalışılmıştır. Paranın uluslararası bir 53 _Gözübenli, İslam’da Para ve Fonksiyonları, s. 82-83.

54İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, V, 50. 55 _{Ali Haydar, Dürerü’l-hükkâm, I, 217.} 56 _{Serahsî, el-Mebsût, XII, 165, 169.}

57 _{Serahsî, el-Mebsût, XII, 169; Ali Haydar, Dürerü’l-hükkâm, I, 275.} 58İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, V, 152; Ali Haydar, Dürerü’l-hükkâm, I, 235. 59 _{“Bey‘”, Mv.F., IX, 29.}

37

varlığa sahip olması nedeniyle fıkıhta para denilince sadece İslam’ın doğuşuyla başlayan bir para tarihiyle yetinilmemelidir. Tabiatıyla para denilen olgu var olduğu müddetçe parayla alakalı bir tarih süregelecektir. Ama esas problem para denilen şeyin özellikleri ve bu özelliklerden insanların birbirine zarar vermeden faydalanmasıdır. Bu nedenle fıkıh, para üzerinde düşünmüş, kendi değerleri doğrultusunda geliştirmiş ve belli başlı sınırlar çizmiştir. Buna göre fıkıh, dünya üzerindeki parayla ilgili gelişmeleri takip etmiş ve bu gelişmelere dinamik bir şekilde uyum sağlamıştır. Neticede fıkhî olarak hükmü beyan edilmiş para çeşitleri bu çerçevede değerlendirilecektir.

2. Para Çeşitleri a. Altın Paralar

Türkçe “altın” olarak kullanılan kelime, Arapça gitmek kökeninden türetilen “ ٌبَھَذ”

zeheb kelimesiyle ifade edilmektedir. Altın kendine has rengi ve kolayca işlenebilen

yapısıyla neolitik hatta mezolitik60F

61 _{(m.ö. 600.000 - m.ö. 5000) dönemlerden beri bilinen}

para ve ziynet eşyası olarak kullanılan değerli bir madendir.61F

62 Sarı rengiyle meşhur olan

altın, içerdiği farklı elementler ve bunların miktarlarına göre; kırmızı, beyaz veya yeşil tonlarını alabilmektedir. Kimyasal yapı olarak dış etkenlere dayanıklı olması, küçük parçalara bölünebilmesi ve kolay şekil verilebilmesi onu değerli kılmaktadır. Altın bu özellikleriyle para olarak kullanılmadan önce de tanınmaktadır. Zira eski çağ insanı için altın ölümsüzlüğü temsil etmektedir. Antik mezarlardan çıkan altınlar bu durumu açıkça göstermektedir.62F

63

Altın, tarihte genellikle para ve süs eşyası olarak kullanılmış, günümüzde ise para ve süs eşyası dışında elektronik ve uzay endüstrisi başta olmak üzere birçok sektörde kullanılmaktadır. Ayrıca geçmişte olduğu gibi günümüzde de tıp sektörünün farklı dallarında altının kullanıldığı bilinmektedir.64 Bu kullanım biçimlerinden biri olan para,

mübadele, kıymet ölçme ve biriktirme aracı fonksiyonlarına sahiptir.65 _{Bu çerçevede}

61 Neolitik ve mezolitik çağ hakkında bk. _{http://www.nkfu.com/mezolitik-cag-donemi-hakkinda-bilgi/,} (Erişim tarihi: 30/10/2018).

62 Geçkinli, “Altın”, s. 17; Sahillioğlu, “Altın”, DİA, II, 532. 63 _Tekin, Eski Yunan, Roma ve Bizans Altın Sikkeleri, s. 39. 64Geçkinli, “Altın”, s. 18.

65Tabakoğlu, İslam İktisadına Giriş, s. 382. Benzeri tarifler için bk. Aren, İstihdam Para ve İktisadi Politika, s. 89; Orman, “Modern İktisat Literatüründe Para, Kredi ve Faiz”, s. 11; Paya, Para Teorisi ve Para

38

altının para olarak kullanılması, paranın tarihiyle alakalı birtakım bilgilerin incelenmesini gerektirmektedir.

Geçmişten günümüze dünya tarihinde para olarak farklı özelliklere sahip nesneler kullanılmıştır. Bunların başında “mal para” gelmektedir. Bu mübadeleye aynî mübadele de denilebilir. Mal paranın genellikle deri, tuz, hayvan vb. olduğu bilinmektedir. Aynî mübadeleye konu olan bu eşyaların, bireylerin yaşamlarında çokça ihtiyaç duyduğu şeyler olduğu görülmektedir. Zamanla bu ve benzeri mübadele araçlarının korunması, taşınması ve uygun birimlere bölünememesi gibi nedenlerle kullanımı zorlaşmıştır. Aynî mübadelelerde karşılaşılan ilgili zorluklar nedeniyle, trampa yerini Lidyalıların milattan önce yedinci yüzyılda icat ettiği madeni paraya bırakmıştır. Neticede aynî mübadeleden nakdi mübadeleye bir geçiş süreci olmuş, ancak aynî mübadeleler de tamamen terk edilmemiştir.66

Bu noktada İslam’ın doğuşuna kadar genelde para özelde ise altınla alakalı birkaç hususa değinilmesi gerekmektedir. Büyük sarraflar orta çağın ortalarına kadar kendilerine emanet edilen altınlara karşılık olarak senetler yazmışlardır. Elinde senet bulunan kişi, altınını yetkili sarraftan fiziki olarak teslim alma imkânı bulmuştur. Zamanla ilgili uygulamalar önemli bir hacme ulaştığı için, siyasi otorite bu sektöre müdahale etme ihtiyacı hissetmiştir. Yapılan müdahale, bankacılık uygulamalarına öncü olarak görülebilir ve sektörün ilk nüveleri olarak değerlendirilebilir. Sarrafların beyan edilen uygulamaları aynı zamanda kâğıt paranın da ilk örneğini oluşturmaktadır.67 _{Bu dönemde}

bankerler/sarraflar kasalarında mevcut altın miktarı kadar kâğıt para veya senedi piyasaya sunmuştur. İşaret edilen durum gerek halkın bankalara güvenini korumak gerek amaçsız para basımının önüne geçmek olarak görülebilir. Piyasada tedavül eden para ile depodaki altın miktarındaki ifade edilen eşitlik zamanla bir birim altına karşılık üç birim kâğıt para basımı olarak düzenlenmiştir.68 Böyle bir durumda da herhangi reel bir değere bağlı

olmadan karşılıksız para basımı söz konusu olmuştur.

Politikası, s. 17 vd.; Akdiş, Para Teorisi ve Politikası, s. 12 vd.; Günal, Para Banka ve Finansal Sistem, s. 9.

66 _{Aren, Ekonomi Dersleri, s. 245.} 67 _{Aren, Ekonomi Dersleri, s. 246.} 68 _{Aren, Ekonomi Dersleri, s. 247.}

39

İslam tarihinde ise madeni paranın trampayla birlikte kullanımı, bir diğer tabirle nakdi mübadelelerin yanında aynî mübadele uygulamaları, Hz. Peygamber’in (s.a.) risaleti yıllarında da devam etmiştir. Bu aşamada Hz. Peygamber de (s.a.) madeni para kullanmış, mevcut paranın şeklinde ve cinsinde herhangi bir değişiklik yapmamıştır. Hz. Ebûbekir (r.a.) devrinde para basımıyla alakalı herhangi bir bilgiye ulaşılmamıştır. Hz. Ömer (r.a.) döneminde ise ilk defa para basımı gerçekleşmiş olup bu para basımının bağımsız bir icraat olduğu söylenemez. Şöyle ki, genişleyen ülke topraklarında başta zekât olmak üzere devlet gelirlerinin tahsil edilmesi gerekmektedir. Zekâtın ise belirli bir miktarı ve tahsil edilmesi gereken bir oranı bulunmaktadır. Bu amaçla zekât nisaplarında tayin edilen miktarlar dikkate alınarak gümüş paraların gramajına müdahale edilmiş, standart para basımına başlanmıştır.69 İfade edilen şekilde paranın vasfında herhangi bir değişiklik yapılmayıp

zekât tahsillerinin kolaylıkla gerçekleştirilmesi için basım yapılmıştır. Hz. Ömer (r.a.) bu amaçla altın ve gümüş para basımında altın-gümüş paritesini, gümüşün altına oranını 1/10 olarak ayarlamıştır. Parite ayarlamayla alakalı bu durum Hz. Osman (r.a.) ve Hz. Ali (r.a.) dönemlerinde de görülmektedir.70

Madeni paranın hüküm sürdüğü bu dönemde Hz. Ömer’in (r.a.) deve derisinden para basma fikri ise dikkat çekicidir. Bu fikir, aynı zamanda madeni paradan kâğıt paraya geçişin ilk denemesi olarak da görülebilir. Ne var ki Hz. Ömer’in (r.a.) bu teşebbüsü itirazlar nedeniyle gerçekleşmemiştir. Gelen itirazların gerekçeleri deve neslinin tükeneceği, deriden üretilen ilgili paranın suiistimal edileceği ve bizatihi değerli olan altın ve gümüşün değerlerine olumsuz etki edeceği iddiasıdır.71 _{Nitekim Hz. Ömer (r.a.) ifade}

edilen gerekçeleri dikkate almış ve bu düşüncesinden vazgeçmiştir. Deve derisinden para basma fikri, bir şeyin para olarak kullanılabilmesi için paranın cevher olarak kıymetli olmasının şart olmadığı fikrini de akla getirmektedir. Tabiatıyla bu düşünce, altının paralık vasfıyla ilgili bir şüphenin varlığını değil, bilakis itibari paraların para olarak kabul edilebileceğini göstermesi yönüyle değerlidir. Neticede altın paralık vasfını korumakta, bunun yanında başka şeylerin de para olarak kullanılmasının önünde fıkhî açıdan bir engel

69 _Kallek, İslam’da Yönetim-Piyasa İlişkisi, s. 33.

70 _{Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-harâc, s. 125; Gezgin,} Harâc ve Emvâl Literatürünün Dört Temel Eserinde Altın ve

Gümüş, s. 54.

71 _{Belâzûrî, Futûhu’l-buldân, s. 452; Kettânî, et-Terâtîbu’l-}İdâriyye, I, 333; Kallek, İslam’da Yönetim-Piyasa

40

bulunmadığı sahabe döneminden itibaren görülen bir husustur. Nitekim fıkhî/şer‘î bir engel söz konusu olsaydı Hz. Ömer (r.a.) böyle bir teşebbüste bulunmayacaktı. Ayrıca Hz. Ömer’e (r.a.) yapılan itirazlarda da şer‘î bir gerekçe yoktur. Sadece yapılmak istenen şeyin maslahat açısından uygun olmadığı çeşitli gerekçelerle dillendirilmiştir.

Hz. Peygamber (s.a.) paranın kullanım amacıyla doğrudan ilgili olarak ribâ başta olmak üzere temel bazı yasaklar koymuş ve bu yasakların kapsamını beyan etmiştir. Konuya paraların mübadelesiyle alakalı özel kurallar (sarf akdi) çerçevesinden bakıldığında, O’nun (s.a.) parayı mübadelelerde araç kabul ettiği ve bizatihi ticaret metâı olarak görmediği söylenebilir. Buna göre şartlarına riayet edilmeden ribâ kaynaklı olarak paradan para kazanma yasaklanmıştır. Bu çerçevede sadece İslam’a mahsus olmaksızın evrensel olarak paraya bazı fonksiyonlar belirlenmiş ve Hz. Peygamber’in de (s.a.) bu fonksiyonları aynen kabul ettiği ön görülmüştür. Zira Hz. Peygamber’in (s.a.) para mübadelelerinde çizmiş olduğu sınırlarla ilgili olarak sahabe, tabiin ve müctehid fukahadan bunun aksi bir yorum nakledilmemiştir. Esasında para ve paraların fonksiyonuyla alakalı konunun mübah hükümler kapsamında değerlendirilmesi daha isabetli olacaktır. Kanun koyucunun bilinçli olarak bıraktığı boşlukların konjonktüre ve evrensel kabullere göre doldurulmasının önünde herhangi bir engel söz konusu değildir.

b. Altın Dışındaki Paralar

Altın dışındaki paralar ana hatlarıyla üç başlık altında incelenecektir. Bunlar altın ve gümüş karışımlı paralar, altın ve gümüş dışındaki madenlerden üretilen paralar, kâğıt ve itibârî paralardır.

ba. Mağşuş Paralar ve Fülûs

Madeni para sistemlerinin temel iki parası altın ve gümüşten üretilmiş paralardır. Tarihte bu iki maden para üretimi için değerli kabul edilmiştir. Sırf bu iki maden kullanılarak basılan paralar olduğu gibi, bu madenlere başka madenler karışım yapılarak da para basıldığı olmuştur.

Çalışmanın konusu altın olduğu için karışım paralar hakkında tanım ve değerlendirmeler altın üzerinden ifade edilecektir. Buna göre karışım paralar ise iki kısımdır: Altın miktarı karışım miktarına eşit yahut fazla olanlar ki bu paralara “mağlûbu’l-

41

ğış” tabiri kullanılmaktadır. İkinci olarak karışım miktarı çok, altın miktarı az olan paralar ise “ğâlibu’l-ğış” olarak bilinmektedir. Ğâlibu’l-ğış olarak bilinen para türlerine “zuyûf” tabiri de kullanılmaktadır. Bu iki tür parayla alakalı hükümler mezheplere göre farklılık arz etmektedir. Bu farklılık genellikle zekât ve sarf konularında kendini göstermektedir. Konumuz zekât bahisleri olmadığı için burada sadece sarfla ilgili görüşler değerlendirilecektir.

Sarf konusunda Hanefîlere göre karışımında altın miktarı fazla olan paralar altın hükmünü alır ve sarf akdine göre mübadele edilir. Altını değil de karışımı fazla olanlar ise ticaret malı gibi mübadele edilir.72 Fakat bu tür mallar satılırken içerisinde altın karışımı

olması nedeniyle semen olarak ödenen miktar, mal olan şeyin içerisindeki altından fazla olmalıdır. Zira aynı miktar para altına tekabül ederken, diğer miktar ise katkı maddesinin bedelidir. Ayrıca içerisinde altın dışında karışım bulunan bu altınların para olarak kullanılmasında örfe itibar edilir ve sarf akdi kapsamında mübadele edilirler.73

Kanaatimizce Hanefîler bu ictihadlarıyla örfün para üzerindeki etkisini kabul etmektedirler. Altın ve karışım miktarı eşit olan altınlar konusundaki kanaat ise mağlûbu’l- ğış olan altınların hükmüyle aynıdır.

Mâlikîlere göre halis altınla mağşuş altın mübadelesi, bedel miktarlarının eşit olması kaydıyla caizdir. Bu mübadele konusunda mezhep içerisinde cevaz ve adem-i cevaz yönünde iki farklı ictihad vardır. İhtilafın kaynağı ise örfe göre böyle bir mübadelenin mümkün olup olmamasıdır. Örneğin, karışım miktarı hakkında herhangi bir şüphe duyulursa akdin mekruh olabileceği de ifade edilmektedir.74

Şâfiî mezhebine göre halis altınla mağşuş altınların mübadelesinde bedeller arası eşitlik sağlanamadığı için akit caiz değildir.75 Hanbelîler konuyu şu şekilde

72 İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, II, 300.

73 _{Kâsânî, Bedâiu’s-sanâi‘}, V, 220; İbn Âbidîn, Reddü’l-muhtâr, V, 267. 74 _{Hattâb, Mevâhibü’l-celîl, IV, 335; Âbî, Cevâhirü’l-iklîl, II, 16.}

Mevâhibü’l-celîl’de metin şöyledir:

ﻷا ﻞﻣﺎﺸﻟا ﺐﺣﺎﺻ ﻞﻌﺟو زﻮﳚ ﻻ ﻪﻧأ ﺪﺷر ﻦﺑا ﺮﻬﻈﺘﺳاو ﺎﻫﲑﻏو ﺔﻧوﺪﳌا مﻼﻛ ﻦﻣ ذﻮﺧﺄﳌا ﺢﺟاﺮﻟا لﻮﻘﻟا ﻰﻠﻋ ﺺﻟﺎﳋﺑﺎ شﻮﺸﻐﳌا ﺔﻠﻃاﺮﻣ زﻮﳚو ﺢﺤﺻو :لﺎﻗ ،ﺐﻫﺬﳌا ﻮﻫ لو ﺮﻋ ﻦﺑا لﺎﻗو ،ﻩزاﻮﺟ ﺐﻫﺬﳌاو ،ﺺﻟﺎﲞ ﻪﻌﻨﻣ .زﺮﳏ ﻦﺑا رﺎﻴﺘﺧا ﻮﻫ :ﺔﻓ ﻬﻣﻼﻛ ﻦﻣ ﺬﺧﺆﻳو سﺎﻨﻟا ﲔﺑ يﺮﳚ ﻻ يﺬﻟا شﻮﺸﻐﳌا ﰲ اﻮﻤﻠﻜﺗ ﺎﳕإ ﻢ�أ ﺖﻤﻠﻋ اﺬﻫ رﺮﻘﺗ اذإو فﻼﳋا ﺮﻛذ نأ ﺪﻌﺑ ﺢﻴﺿﻮﺘﻟا ﰲ لﺎﻗ (ﻪﻴﺒﻨﺗ) ﻪﻔﻨﺼﺑ شﻮﺸﻐﳌا ﻊﻴﺑ زاﻮﺟ ﻢ ﺪﻌﺑ لﺎﻘﻓ ﻞﻣﺎﺸﻟا ﰲ مﺰﺟ ﻚﻟﺬﺑو .ﻰﻬﺘﻧا �ﺪﻨﻋ ﺮﺼﲟ ﺎﻤﻛ ،سﺎﻨﻟا ﲔﺑ يﺮﳚ نﺎﻛ اذإ ﺺﻟﺎﳋا .ﻰﻬﺘﻧا �زو ﻪﻔﺼﻨﺑ عﺎﺒﻴﻓ ﻪﺑ ﻞﻣﺎﻌﺘﻳ شﻮﺸﻐﻣ ﺎﻣأ :ﻖﺑﺎﺴﻟا ﻪﻣﻼﻛ

42

açıklamaktadırlar: Eğer mübadele konusu olan altınlar eşit ise akit caizdir. Şayet bedellerin eşit olmadığı biliniyorsa ve bedellerdeki altın-karışım miktarları da biliniyorsa eşitliğin sağlanma imkanına binaen akit caiz olur. Eğer bedeller eşit değilse veya bedellerdeki