Selem

Selem sözleşmesi vadeli mal peşin para olarak kurulan bir sözleşmedir. İleri bir zamanda teslim edilecek malın bedeli peşin olarak ödenmek üzere, miktarı, niteliği ve vadesi belli olacak şekilde yapılan sözleşmedir.

2.2.2.4. İstisna

İstisna sözleşmesi yapım gerektiren ürünleri konu alan sözleşme türüdür. Bu sözleşme türünde sözleşmeye konu ürünün teslimi ileriki bir tarihte olduğu gibi ürün bedelinin ödenmesi de vadeli olarak yapılabilmektedir.

2.2.2.5. Mudaraba

Mudaraba bir ortaklık sözleşmesi türüdür. Sermaye ihtiyacı olan girişimci (Mudarib) ile sermaye sahibi (Rabb-ül Mal) olan iki tarafın ortak bir girişimde bulunmasıdır. Girişimci emek ve tecrübesini ortaya koyarken sermaye sahibi girişime finansman desteği sağlamaktadır. Yapılan iş sonucu oluşacak kar sözleşmede belirtilen oranlarda dağıtımı yapılır. Zarar oluşması durumunda ise girişimcinin kusuru, hatası, sözleşme yükümlülüklerini ihlali ya da ihmali gibi durumlar yok ise zarar sermaye sahibi tarafından karşılanır.

2.2.2.6. Muşaraka

Tarafların ister yeni bir kuruluş isterse mevcut olan bir işletmeye sermaye koyarak katkıda bulundukları ortaklık sözleşmesi türüdür. Burada taraflar kar- zarar ortaklığı yapmaktadır. Söz konusu ortaklık sonucu elde edilecek kar sözleşmede belirtilen şartlara uygun olarak dağıtımı yapılırken olası zarar durumunda ise tarafların sermaye payları oranında paylaşım yapılır.

2.2.2.7. Karz-ı Hasen

Karz-ı hasen faizsiz borç demektir. Elinde kullanmadığı para ya da piyasada benzeri bulunabilecek malların muhtaç olana ilerde misli ile iade edilmek koşuluyla verilen borç türüdür. Alacaklı ilerde alacağı miktar için herhangi bir fazlalık talep edemez ancak borçlu isterse bir miktar ilave ile borcunu ödeyebilir.

2.2.2.8. Teverrük

Bir malın satıcı veya komisyoncudan vadeli olarak satın alınması ve satışa konu malın üçüncü bir şahsa peşin olarak satılması işlemidir. Burada dikkat edilmesi gereken malın alındığı kişi ile tekrar satışının yapıldığı kişinin farklı olması gerektiğidir.

2.2.2.9. Sukuk

Sermaye piyasalarının gelişmesi ve ağırlık olarak faiz temelli finansal enstrümanların kullanılıyor olması Müslüman yatırımcılar için finansmana ulaşmada engel teşkil etmektedir. Bu nedenle faize dayanmayan yatırımcısına kara ya da zarara ortak olma veya mülkiyet hakkı tanıyan İslami finansal enstrümanlar geliştirilmiştir. Bunların genel adı da sukuk olarak adlandırılmıştır (Tekin, 2017: 162). İslami Finans

Kurumları Muhasebe ve Denetim Organizasyonu (AAOIFI) tarafından sukuk şu şekilde tanımlamaktadır” Sukuk, ihraç edildikten sonra eşit değerleri temsil eden; yapılan yatırım türüne göre duran varlıklar ve benzerleri üzerindeki haklar ve payların temsil edildiği yada bir projede yada özel bir yatırım faaliyetinde ortaklık hakkı veren sertifikalardır” ( Aktaran Yılmaz, 2014: 83). Yine aynı kurum tarafından onaylanmış 14 adet sukuk türü bulunmaktadır (Büyükakın ve Önyılmaz 2012, 3). Aşağıdaki tabloda sukuk türleri gösterilmiştir.

Tablo-21: AAOIFI Tarafından Onaylanmış Sukuk Çeşitleri

Sukuk al-ıjarah Sukuk al- murabaha

Sukuk ıjarah mowsu fabıthıma Sukuk al- musharaka Sukuk manfaa ıjarah Sukuk al- mudaraba Sukuk manfaat jarah mowsu fathima Sukuk al- wakala Sukuk mılkıyat al-khadamat Sukuk al- muzra’a

Sukuk al-salam Sukuk al- musaqa

Sukuk al-ıstısna’a Sukuk al- muqrasa

Kaynak: (Büyükakın ve Önyılmaz 2012, 3)

14 sukuk türü olmasına rağmen genel olarak kullanılan sukuk türleri şunlardır; Mudaraba, Muşaraka, Murabaha, Salam, İcara, İstisna ve Wakala’dır. Mudaraba ve Muşaraka sahibine girişime ortak olma imkanı sağlarken, Murabaha, İcra, İstisna, Salam ise bir varlığa dayanmaktadır.

Tablo-22: Sukuk Çeşitlerinin Özellikleri Sukuk Öze ll ik Murabaha Muşar ak a

Mudaraba İcara Sala

m İs ti sna Wakala Sahiplik Fiziki/ Kullanı m Fiziki/ Kullanı m Fiziki/ Kullanı m Mülkiyet Hakkı Vermez Fiziki/ Kullanı m Fiziki/ Kullanı m Kullanı m

Likidite Likit Likit Likit Likit Likit Likit Likit

Piyasa Birincil Birincil Ve İkincil Birincil ve İkincil Birincil ve İkincil Birincil ve İkincil Birincil Birincil ve İkincil Getiri Oranı Sabit Sabit/ Değişke n Sabit/ Değişke n Sabit/ Değişke n Sabit Sabit/ Değişke n Sabit

Temsil Varlık Özkayna

k

Özkayna k

Varlık Varlık Varlık Varlık

Ciro Edilebili r Edilebili r Edilebili r Edilebili r Vade Sonunda Edileme z Edileme z

İhraç Özel- Kamu Şirketleri- Bankalar

Kaynak: (Özcan ve Elitaş, 2015: 567)

Sukuk türleri yapılarına göre farklılıklar ihtiva etmektedir. Mudaraba ve Muşaraka sukuk ortaklığa dayalı olarak ihraç edilirken, Murabaha, İcara, İstisna ve Selem sukuk ise ticarete dayalı olarak ihraç edilmektedir. Wakala (Vakala) sukuk ise ihraç edene fon sahipleri adına toplanan fonu yönetme yetkisi vermektedir.

2.2.2.9.1. Mudaraba Sukuk

Mudaraba, emek- sermaye ortaklığına dayalı olarak çıkarılan sertifikalardır. Bu türde sukuk sahipleri sermaye ile girişime ortak olurken kaynak kuruluş ise emek, tecrübe veya sanat ile ortak olurlar (Tekin, 2017: 164). Oluşabilecek zarar durumda sukuk sahipleri sorumlu olurken olası kar durumunda ise ortakların ortaklık paylarına göre kar dağıtım gerçekleşmektedir. Bu tür sukukların ikincil piyasalarda işlem görmesine bir engel yoktur.

2.2.2.9.2. Muşaraka Sukuk

Muşaraka, kar-zarar ortaklığı olarak da bilinmektedir. Bu tür sertifikalar taraflara sermayeye ortak olma imkanı tanır. Bu türde kurulan ortaklıklarda taraflara payları oranında kar veya zararı paylaştırır (Alzahrani ve Megginson, 2017: 16). Muşaraka sukuk işleyişi şu şekildedir (Aktaran Yakar vd, 2013: 79):

 Sabit bir dönem ve anlaşılan kâr paylaşımı için SPV (Special Purpose Vehicle) ve şirket Muşaraka anlaşması yaparlar. Şirket periyodik olarak SPV’nin Muşaraka hisselerini satın almayı garanti eder.

 Şirket (Muşaraka katılımcısı olarak) Muşarakaya konu olan toprağa veya diğer fiziksel aktiflere katkıda bulunur.

 SPV (Muşaraka katılımcısı olarak) nakit katkıda bulunur.

 Muşaraka, eklenen ilave nakitlerle toprağı veya fiziksel değerleri geliştirmesi için ve geliştirilen değerleri Muşaraka namına satıp/kiralaması için bir şirketi yetkili acente atar.

 Yetkili acente (şirket) sabit acente ücretine ilave olarak teşvik edici değişken ücret elde edecektir.

 Faaliyet sonucu elde edilen kârlar sukuk hissedarlarına dağıtılır.

 Şirket, yarıyıl esasına göre SPV’nin Muşaraka hisselerini önceden anlaşılan fiyat üzerinden satın almayı cayılamaz şekilde garanti eder ve sabitlenmiş dönem sonunda SPV’nin muşarakada hiçbir hissesi kalmaz.

2.2.2.9.3. Murabaha Sukuk

Murabaha sukuk, kaynak kişi ya da şirketlerin talebi üzerine bir malın peşin olarak alınıp üzerine anlaşılan oran da kar ilave edilip satılmasıdır. Murabaha işlemi günümüzde katılım bankaları tarafından çok sık kullanılan bir işlemdir. Katılım bankaları tarafından murabaha işlemine konu edilecek mal ya da mali hakkın uygulanabilirliğinde şu hususlar dikkate alınmaktadır (katilimdergisi.com.tr. Erişim: 29.09.2018)

1) Murabahaya konu edilen malın ya da mali hakkın gerçekte var olup olmadığı, 2) Murabahaya konu edilen malın ya da mali hakkın satıcıdan alınıp alıcıya satılabilecek olması,

3) Murabahaya konu edilen malın ya da mali hakkın İslami helal dairesi çerçevesinde bir şey olup olmadığı,

4) Murabahaya konu edilen malın ya da mali hakkın satıma elverişli olduğu tespit edildikten sonra taksitle satışa uygun olup olmadığı,

5) Murabahaya konu edilen malın ya da mali hakkın, murabaha işleminden önce müşteri uhdesine geçip geçmediği kontrol edilir. Şayet mal ya da mali hizmet satıcı tarafından müşteriye devri daha önce yapılmışsa söz konusu mal ya da mali hak için murabaha sertifikası düzenlenmesi imkansız hale gelmiştir.

2.2.2.9.4. Salam (Selam) Sukuk

Salam sukuk, teslimatı ilerde yapılacak bir mal için ödemenin bugün yapılmasıdır. Bu sözleşme türü başlangıçta çiftçilerin finansmanını sağlamak amacıyla gerçekleştirilmiştir (Alzahrani ve Megginson, 2017: 18). Salam sözleşmesi çoğunlukla tahıl, petrol, demir ve benzeri ölçülebilir ve standartlaştırılabilir emtia üzerine yapılmaktadır (Özcan ve Elitaş, 2015: 565-566). Salam sözleşmesine ek olarak Paralel Salam sözleşmesi de yapılabilmektedir. Paralel salamda, salam sukuk sahibi gelecekteki fiyat dalgalanmalarından korunmak ya da nakit akışı sağlamak amacıyla salam sözleşmesiyle aldığı bir malı başka bir salam sözleşmesiyle satabilmesidir.

2.2.2.9.5. İcara Sukuk

İcara sukuk, donanım, gayrimenkul vb. mallara ihtiyaç duyan kaynak kuruluşun SPV’ye başvurması sonucu ve SPV’nin söz konusu ürünü alıp kaynak kuruluşa kiralaması işlemidir. İcara sukuk kiracıya belirli bir süre için bir kira bedeli karşılığında bir varlık ya da mülkü kullanma hakkı tanır (Alzahrani ve Megginson, 2017: 19). İcara sözleşmesi malı kullanana kira sözleşmesi bitiş tarihinde satın alma hakkı sağlar. İcara sukuk yapısı ve amacı itibariyle türev ürünlerden olan leasing yöntemine benzemektedir.

2.2.2.9.6. İstisna Sukuk

İstisna köken olarak yapmak, meydana getirmek kelime kökeninden türetilmiştir (Tekin, 2017: 166). İstisna sukuk, bir imalat, sipariş anlaşması olup satıcı önceden fiyatı ve özellikleri belirlenmiş bir ürünü üretmeyi taahhüt eder (Yakar vd, 2013: 83). İstisna sukuk yapı olarak Salam sukuka benzemekle birlikte İstisna sukuk da ürün

bedelinin peşin olarak ödenme zorunluluğu bulunmamaktadır. Ödemeler taksitle ya da gelecekte yapılabilir. Bu sukuk türü genel olarak imalat ya da inşaat projelerinin finansmanında kullanılır (Alzahrani ve Megginson, 2017: 18).

2.2.2.9.7. Wakala Sukuk

Wakala (Vakala- Vekâlet) sukuk sertifika türünde genel olarak SPV’nin bir varlık havuzuna dayalı olarak ihraç edilen sukuk türü türüdür. SPV sukuk alıcıları adına hizmet verdiğinden dolayı belirli bir temsil ücreti almaktadır (Alzahrani ve Megginson, 2017: 20). İslami finans da Vakala sukuk türü ağırlıklı olarak yatırım hizmetlerinde kullanılmaktadır (Özcan ve Elitaş, 2015: 565-566).