Bundan sonra gelişen olaylar, Selçuk Bey’in sadece kendine bağlı Oğuzlar arasında değil bölgede hüküm süren Samaniler ve Karahanlılar gibi iki büyük devlet nezdinde de itibar sahibi olmaya başladığını gösteriyor. Samaniler topraklarını işgal eden Karahanlılar’a karşı Selçuk’tan yardım istemeleri ve onun oğlu Arslan’ın (Arslan Yabgu) yardımıyla kaybettikleri toprakları geri almaları Selçuk ve ailesinin hayatında önemli dönüm noktalarından birini teşkil etti. Böylece Selçuk, mahalli bir bey olmaktan çıkıp iki devlet arasındaki olaylara müdahale eden bir lider vasfını kazandı. Samaniler bu yardımlara karşılık Buhara yakınlarındaki Nur kasabasını Selçuk’a bağlı Oğuzlar’a verdi. Selçuk Cend’de kalırken oğlu Arslan Yabgu’ya bağlı Oğuzlar 992’den (h.382) önceki bir tarihte ve muhtemelen 985-86 (h.375) yılında Nur kasabasına göç etti. 21
Selçuk Bey yaklaşık 1007 (h.397) yılında 107 yaşında Cend şehrinde vefat etti. 22 Onun 992’den sonra öldüğünü söyleyenler olduğu gibi, Agacanov 1009 veya 1010’da öldüğünü ileri sürer.23 Selçuk Bey’in ölümünün ardından ailenin başına Arslan Yabgu geçti. Arslan Yabgu’nun doğrudan kendisine bağlı 4000 süvariden oluşan bir kuvveti vardı. Bundan başka Selçuk Bey’in diğer oğulları Yusuf ile (Yınal) Musa’nın ve torunları Çağrı ve Tuğrul Beylerin de askerleri bulunuyordu.24 411 (1020-21) yılında Karahanlı hanedanına mensup Ali Tegin
20 Аннанепесов М. Атагаррыев Е. Түркменистаныӊ тарыхындан материаллар.s.40. (Annanepesov M.
Atagarrıyev Y. Türkmenistan tarihinden notlar. s.40)
21 Mehmet Altan Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (Kuruluş Dönemi), Ankara: TTK Yayınları, 1993, s. 32-33.; Abdulkerim Özaydın, “Selçuk Bey”, DİA, C. XXXVI, s.365.
22 İbnü'l-Esîr, Tarih.C. IX, 382.
23Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии. IX-XIII вв. –Ашгабат, 1969. s 262. (Agacanov, S.G. Orta Asya oguzlar we türkmenler tarihinin denemeleri. IX-XIII asırlar. Aşkabat, 1969. s.262)
24Abdulkerim Özaydın, “Selçuk Bey”, DİA, C. XXXVI, s.366; Ravendi Selçuklular’ın devletten önce orduya sahip olduklarını belirtir (Er-Ravendi Ebubekir Necmeddin Muhammed. Rahatü’s-sudur ve ayetü’s-sürur. Terc. Ahmet Ateş, C. I., Ankara, 1957. s.85).
11
Buhara’ya hâkim olup ülkesini genişletmeye başladı. Bu tarihte Selçuklular’a bağlı diğer Oğuz boyları da Cend yöresini bırakarak Buhara bölgesine gitmişlerdi. Ali Tegin ile Arslan Yabgu arasında kuvveti bir ittifak meydana getirilmişti.25Ancak Çağrı ve Tuğrul Beyler’in amcalarının hizmetine girmek konusunda mesafeli bir tavır takındılar. Daha önceleri babalarına bağlı Türkmen gruplarıyla, başlarındaki Arslan Yabgu’ya rağmen Çağrı ve Tuğrul Beyler daha bağımsız bir görünümdedirler. Bu bağımsız görünüm daha da keskinleşecek, Çağrı ve Tuğrul Bey’e bağlı Türkmen gruplarına “Selçuklular”, Arslan Yabgu’ya bağlı olanlara “Yabgulular”, Selçuk Bey’in bir diğer oğlu Yusuf Yınal (İnal)’a bağlı olanlara ise “Yınallılar (İnallılar)”
denecektir.
Yukarıda da belirttiğimiz gibi, Samanilerin yıkılmasının ardından bir dönem Arslan Yabgu, Karahanlı’larla ittifak içerisinde hareket etmiştir. Karahanlı’ların bu ittifakı sona erdirdikten sonraki hedefleri genç kardeşler Çağrı ve Tuğrul Beyler olmuştur. Karahanlı hükümdarı Buğra Han’ın hizmetine giren Çağrı ve Tuğrul Beyler’in devamlı olarak hükümdarın yanında kalmalarının şart koşulması Selçuklular tarafından kabul görmeyince, Buğra Han Tuğrul Bey’i tutuklatarak hapse attırmıştır.26Çağrı Bey ise kardeşini kurtarmak için harekete geçmişti. Buğra Han’ın üzerine sevk ettiği kuvvetleri mağlup eden ve yaklaşık 130 Karahanlı komutanı esir almayı başaran Çağrı Bey’in başarısı sonucu Tuğrul Bey serbest bırakıldı. İki kardeş Maveraünnehir bölgesine geçmeyi düşünüyorlardı; ancak bölgede siyasi vaziyet yine karışmıştı. Karahanlı İlig Han Nasr’ın ölümüyle Karahanlı hanedanına mensup, mahpus Ali Tegin hapisten kaçarak Buhara bölgesinde bağımsız bir devlet kurmayı amaçladı, bu amacını gerçekleştirmek için de Arslan Yabgu ile müttefik oldu. Arslan Yabgu’dan bağımsız hareket etmekte olan Çağrı ve Tuğrul Beyler Ali Tegin için bir tehditti, onları kendine tabi kılmak için saldırdı. Bu gelişme üzerine Tuğrul Bey ve Çağrı Bey kendi aralarında anlaşarak yeni yurt arayışlarına başladılar. Bu arayış doğrultusunda Çağrı Bey
25В.М. Запорожец. Образование государства Сельджуков в Хорасане. c.49. (Zaporojets, V.M. Horasan’da Selçuklu Devleti’nin kuruluşu. Yabancı tarih. Sent-Peterburg, 2007. S.49)
26 Mehmet Altan Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, s.98.
12
Doğu Anadolu’ya sefer düzenleyecek, Tuğrul Bey ise çöllere çekilerek kendini emniyete alacaktı.27
Bu arada Maveraünnehir’de sıkıntı içinde olan Tuğrul ve Çağrı Beyler daha elverişli topraklar aramaya karar verdiler. Tuğrul Bey çöllere çekilirken Çağrı Bey, 3000 kişilik bir süvari birliğinin başında Gazneli hâkimiyetindeki Horasandan Anadolu’ya doğru hareket etti (1016-1024). Ermeni ve Gürcü topraklarında bir süre kaldıktan sonra ciddi bir mukavemetle karşılaşmadan tekrar Tuğrul Bey’in yanına döndü.28 Nitekim bu zenginlikten gelen güç ve itibar Türkmenler’in Çağrı Bey’e katılmasını sağlarken, bu durum Arslan Yabgu’yu tedirgin ediyordu.
Ali Tegin’in başarısının arkasında Selçukluların olduğunu anlayan Karahanlı Hükümdarı Yusuf Kadir Han, bu meseleyi çözüme kavuşturmak için 1025 yılında Gazneli hükümdarı Sultan Mahmud ile bir araya geldi ve bu görüşmede Ali Tegin’in hâkimiyetinin sonlandırılması, Arslan Yabgu’ya bağlı Türkmenlerin Horasan’a yerleştirilmeleri kararlaştırıldı.29 Selçukluların güçlenmeye başlaması ve bölgede söz sahibi olan devletler aleyhinde ittifaklar kurması Karahanlıları ve Gaznelileri rahatsız etmiş ve neticede bu karar çıkmıştı. Gazneli Mahmud, müttefiki Ali Tegin ile çöllere çekilmiş olan Arslan Yabgu’yu huzuruna davet etti.30 Onuruna verilen ziyafet esnasında da Arslan Yabgu’yu tutuklatarak hapsetti. Ayrıca Sultan Mahmud, Arslan Yabgu’ya bağlı Türkmen gruplarını Horasan’a yerleştirdi.31Bunlar Nusay ile Abıverd arasına yerleştirildiler.32 Böylece Gazneli Mahmud, Selçuklu sorununu kökten hallettiğini düşünüyordu.
Arslan Yabgu’nun tutuklanmasıyla zaten bağımsız hareket etmekte olan Tuğrul ve Çağrı Beyler, bu olayla birlikte egemenliklerini pekiştirdiler. Arslan Yabgu’ya bağlı Türkmen
27 Köymen, a.g.e. s. 98-99
28Abdulkerim Özaydın, “Selçuk Bey”. DİA, C. XXXVI. s.366
29 Mehmet Altan Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, s. 69-70-73.
30Ravendi Mahmud’un Arslanı hileyle kandırdığını belirtir (Er-Ravendi Ebubekir Necmeddin Muhammed. Rahatü’s-sudur ve ayetü’s-sürur. Terc. Ahmet Ateş, C. I., Ankara, 1957. s.88-89).
31 Köymen, a.g.e. s. 77.
32Sencer Divitçioğlu, Oğuz’dan Selçuklu’ya. s.69
13
grupları da onlara katıldılar. Tabii bu durum Gazneli Mahmud’un aleyhineydi. Bu yüzden de Mahmud’un yeni hedefi Tuğrul ve Çağrı Beyler oldu. Düşmanlığını direkt olarak belirtmek yerine onlara dostça yaklaşan Gazneli Mahmud, Tuğrul ve Çağrı Bey’e yurt olarak bazı topraklar teklif etti. Ancak Tuğrul ve Çağrı Beyler amcalarının başına gelenlerle kendileri de yüz yüze kalmak istemediklerinden bu teklifi reddettiler. Arslan Yabgu’nun eski müttefiki olan Ali Tegin’in ittifakı yenileme teklifini de yine reddettiler ve kendilerine yurt aramaya başladılar. Bu arada Arslan Yabgu da Kalincar Kalesi’ndeki yedi yıllık esaretinin ardından 1032 yılında vefat etti.33
Arslan Yabgunun ölümünden sonra Musa Yabgu Selçuklu ailesinin başına geçti.
Ancak dedeleri Selçuk Bey tarafından yetiştirilen Tuğrul Bey ve Çağrı Bey bundan sonraki gelişmelerde fiilen daha aktif rol üstlenmişlerdir.34
Arslan Yabgu ile Karahanlı Ali Tegin’in kurduğu dostluk ve ittifak, Arslan Yabgu’nun ölümünden sonra devam etti. Harzemşah Altuntaş ile Ali Tegin arasında Debüsiye’de 423’te (1032) yapılan savaşta Karahanlı ordusunda Selçuklular da yer aldı Ali Tegin’in ölümünün (1035) ardından oğulları çocuk yaşta olduğu için iktidar kumandanların eline geçti. Bu ku-mandanlarla Selçuklular arasında husumet baş gösterdi. Selçuklular oturdukları Buhara’nın Nur yöresinde kalamayacaklarını anlayarak Harzemşah Harun’un ülkesine göç etti. Horasan’ı Selçuklular’dan faydalanarak Gazneliler’den almak isteyen Altıntaş’ın oğlu Harun onları dostça karşıla-dı ve Harzem’de istedikleri kadar oturmalarına izin verdi.351034 yılında Cend emiri Şah Melik büyük bir orduyla Harzem’e gelip Selçuklular’a baskın yaptı. Selçuklular ağır kayıplar verdiler. 1035’te
33 Mehmet Altan Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, s. 120;Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии. s 262. (Agacanov, S.G. Orta Asya oguzlar we türkmenler tarihinin denemeleri. IX-XIII asırlar. Aşkabat, 1969. s.262)
34Язлыев.Ч, C.Ибрагимов, A.Нурыев. Түркменистаныӊ тарыхы. 1- нжи китап. - Ашгабат: Ылхам, 1994 s.178; (Yazlıyev Ç. İbragimov S., Nurıyev A. Türkmenistan tarihi. 1. kitap. Aşkabat: Ilham, 1994. S.178);
Росляков А.А. История Туркменской ССР параграф. 1-3 часть. Туркменская Академия Ученых. – Ашхабат, 1959; c.465 (Roslyakov, A.A. Türkmenistan SBC tarihi. 1-3 bölümler. Akademisyenlerin Türkmen Akademisi. Aşkabat, 1959. S.465); Агаджанов, С.Г. Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI-XII веках. Москва, изд Наука, 1991, c.43. (Agacanov, S.G. Selçuklular devleti ve XI-XII asırlarda Orta Asya.
Moskova: Nauka, 1991. s.43)
35 Faruk Sümer, “Selçuklular”. DİA, C. XXXVI. s.367
14
Harzemşah Harun Gazneli vezirinin düzenlediği bir suikastın kurbanı oldu. Onun ölümünün ardından Selçuklular Harzem’de daha fazla kalamadılar.36 Aynı yılda Tuğrul ve Çağrı Beyler yanlarında amcaları Mûsa İnanç Yabgu, Yûnus Yinal, İbrahim Yinal ve kuvvetleriyle Amuderya’dan nehrini geçip 10.000 atlıyla Gazneli Devleti’ne ait Horasan topraklarına ulaştılar.37