Dandanakan zaferinin ardından Tuğrul Bey Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun ilk hükümdarı oldu. Sultan Tuğrul devrin geleneklerine uygun olarak çevredeki ülke hükümdarlarına fetihnameler gönderdi. Merv’de yapılan kurultayda alınan kararla Ebu İshak el-Fukkai, Tuğrul Bey’in elçisi sıfatıyla Bağdat’a gönderildi. Tuğrul Bey adına kaleme alınan mektupta Gazneliler’in zulümlerinden ve tahtı hak etmeyen köle soylarından, kendilerinin ise padişahzade olduklarından bahsediyor; adil, dindar hükümdarlar olmayı vaat ederek saltanatlarının tasdik edilmesini bekliyorlardı.53 Eski Türk devlet geleneğine göre Selçuklular’ın hâkim olduğu topraklarla ileride fethedilmesi planlanan ülke ve şehirler hanedan mensupları arasında paylaştırıldı. Serahs ve Belh’in dâhil olduğu Ceyhun ile Gazne arasındaki bölge, merkezi Merv olmak üzere Çağrı Bey’e, Herat merkez olmak üzere Büst ve Sistan yöresi Müsa Yabgu’ya verildi. Başşehir Nişaburda kalan Tuğrul Bey. Irak ve batı topraklarını aldı. İbrahim Yinal’a Kuhistan, Arslan Yabgu'nun oğlu Kutalmış’a Cürcan ve Damgan, Çağrı Bey'in oğlu Kavurd Bey’e Kirman ayrıldı. Bunlar Tuğrul Bey’e tabi olacaktı.
Çağrı Bey’le Tuğrul Bey hayatlarının sonuna kadar birbirleriyle iyi geçindiler. Bunda en önemi etken Tuğrul Bey’in çocuğunun olmamasıdır.54
Selçuklu Devleti’nin kuruluşu, hiç şüphesiz Türk-İslam ve Dünya Tarihinin akışını değiştirecek önemli bir dönüm noktası olmuştur. Çünkü henüz sadece Horasan’ı ele geçirmiş bulunan Selçuklular, en yakından başlayarak Afganistan, İran, Azerbaycan ve hatta Anadolu
53 Er-Ravendi, Rahatü’s-sudur. s.101-102.
54 Аннанепесов М. Атагаррыев Е., Түркменистаныӊ тарыхындан материаллар. s.40 (Annanepesov M.
Atagarrıyev Y. Türkmenistan tarihinden notlar. s.40); Faruk Sümer, “Selçuklular”. DİA, C. XXXVI. s.369.
22
yönünde topraklarını genişletmek siyaseti güdüyorlardı. En güçlü rakipleri Gazneliler’le sınır mücadeleleri bundan sonra da sürüp gidecek olmasına rağmen, onlar artık ciddi bir tehdit olmaktan çıkmışlardı. Iran ise, tüm yakın doğuda olduğu gibi, Abbasi İmparatorluğu’nun X.yüzyılda zayıflamasıyla ortaya çıkan, siyasi birlikten yoksun bir şekilde, yerli hanedanların idaresinde bulunuyordu.
Tuğrul Bey Horasan’a sahip olan kardeşi Çağrı Bey’le sınırdaş olarak kendisini bir bakıma doğu istikametinde tamamen emniyette hissediyordu. Çağrı Bey ise Gazneli topraklarında ilerlemeye devam ederek, Belh başta olmak üzere Toharistan ve Huttalan bölgelerini süratle ele geçirdi. Musa Yabgu da Herat ve Sistan’ı alarak Gazneliler’e karşı mücadeleyi sürdürdü.55
Sultan Mesud ölmeden önce, Harzemşah İsmail isyan etmiş olduğu için Harzem’i Cend emiri Şah-Melik’e vermişti. Şah-Melik 40.000 kadar askerle Harzem’e yürüyüp İsmail’i ağır bir yenilgiye uğratıp bölgeye hâkim oldu (1041). Çağrı Bey, ordusunun mevcudundan da anlaşılacağı üzere, büyük bir Oğuz gücüne dayanmakta olan eski düşmanları Şah-Melik’in arz ettiği tehlike karşısında ordusuyla hemen harekete geçti. Bunun üzerine Cend meliki çekilmek zorunda kaldı. Ancak Çağrı Bey onun çekilmesini yeterli görmeyerek, Taberistan seferinden henüz dönmüş olan Tuğrul Bey ile birleşerek Şah-Melik’in üzerine yürüdü. Başşehir Ürgenç’te kuşatılan Şah-Melik, bir huruç hareketi yapmak istediyse de yenildi. Gazneliler’e sığınmak üzere kaçarken İbrahim Yinal’ın kardeşi Ertaş tarafından yakalandı ve hapsedildi.
Böylece Selçuklular’ın eski düşmanları tamamen ortadan kaldırıldığı gibi, Horezm vilayeti de Selçuklu idaresine girmiş oldu (1043). Bu gelişme Oğuzlar’ın, artık rakipsiz görünen Selçuklular’a katılımını da iyice hızlandırmıştır.56
Kirman eyaleti ise Çağrı Bey’in oğlu Kavurt Bey tarafından ele geçirildi ve Büyük Selçuklular’a bağlı olmak üzere, Kirman Selçuklu Melikliği kurulmuş oldu.Tuğrul Bey’in
55 Osman Turan, a.g.e. s.70.
56Агаджанов, С.Г. Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI-XII веках,Москва, изд Наука. c.55.
(Agacanov, S.G. Selçuklular devleti ve XI-XII asırlarda Orta Asya. Moskova: Nauka, 1991. s.55)
23
Harzem seferinden döndükten sonra, Selçuklu ailesinin en şöhretli mensupları olan Kutalmış, İbrahim Yinal ve Alp Sungur Yakuti de maiyetinde olarak Batı İran’a yönelmesi, devletin daha çok bu tarafta genişleyeceğinin işaretlerini veriyordu. Merkezi bir yönetimden mahrum olan bölge, çok kısa bir zaman zarfında Selçuklular tarafından kolaylıkla ele geçirildi. Tuğrul Bey zaten daha önce, Hazar Denizi’nin güneyinde bulunan Taberistan ve Gürgan’ı ele geçirerek buradaki hanedanları kendisine bağlamış bulunuyordu (1042). İbrahim Yinal 1042’de Irak Oğuzları’nın elinde bulunan Rey şehrini ele geçirdi. Tuğrul Bey ertesi sene başkentini Nişabur’dan Rey’e nakletti. Bunu Hemedan, Kazvin, Zencan, Kirmanşah ve Hulvan gibi şehirlerin fethi takip etti (1045-1046). Tuğrul Bey bundan sonra İsfahan’a yürüyüp Kakûyeoğlu Feramurz’u tabiiyet altına aldı (1046-1047). Fakat Feramurz’un daha sonra Rey’i istila teşebbüsü ve itaatsizliği 1050 yılında İsfahan’m Selçuklu topraklarına katılması ile sonuçlandı. İsfahan’ı çok beğenen Tuğrul Bey imarı için gerekenleri de yaptı.
Bütün bu fetihlerle ve İbrahim Yinal’ın Sarmac ve Şehrizor’u almasıyla da Selçuklu Devleti artık Azerbaycan ve Irak sınırlarına; yani Bizans ve Abbasi Halifeliği hudutlarına dayanmış bulunuyordu.57
Daha sonra Heme-dan'ı aldı. İsfahan hâkimini vergiye bağladı 439 (1047-48) yılında Büveyhi Hükümdarı Ebu Kalicar ile barış antlaşması imzaladı ve onun kızıyla evlendi. Çağrı Bey’in kızlarından birini de Ebu Kalicar'ın oğlu Ebu Mansur ile evlendirdi. Musa Yabgu'nun oğlu Hasan 1047'de Bizans ucunda pusuya düşerek şehit olmuştu. Ertesi yıl Tuğrul Bey’in anne bir kardeşi İbrahim Yınal Pasinler ovasında Bizans ordusunu yenip Hasan'ın öcünü aldı ve zengin bir ganimetle geri döndü. 443'te (1051) İsfahan'ı ülkesine katan Tuğrul Bey 446 (1054) yılında Azerbaycan ve Arran emirlerini kendine tabi kıldıktan sonra Bizans topraklarına girerek Malazgirt Kalesini kuşattı Ancak kışın yaklaşması üzerine kuşatmayı kaldırıp Azerbaycan'a döndü. Kuşatma esnasında Selçuklu akmaları Bayburt üzerinden Trabzon'a kadar ulaştı.58
57Агаджанов, С.Г. A.g.e. c.56.( Agacanov, S.G. s.56.)
58 Faruk Sümer, A.g.m. s.369.
24
Selçuklular’ın bu ilerleyişi sırasında küçük mahalli hanedanlar dışında, bölgedeki en önemli muhatabı Büveyhoğulları idi.