KAMUDA PERFORMANS ESASLI BÜTÇELEME
2.4. KAMU SEKTÖRÜNDE ĠYĠ YÖNETĠM ĠLKELERĠ
Kamu sektöründe iyi yönetim; devlet yönetiminde temsil, katılım ve denetimin, etkin sivil toplumun, hukukun üstünlüğü’nün yerinden yönetimin, yönetimde açıklık ve hesap verme sorumluluğunun, kalite ve ahlakın, kurallar ve sınırlamaların rekabet ve piyasa ekonomisi ile uyumlu alternatif hizmet sunum yöntemlerinin ve nihayet dünyada
58 gerçekleĢen yeni temel teknolojilerdeki geliĢmelere uyumun mevcut olduğu düzeni ifade etmektedir.69
Bu çerçevede kamu sektöründe iyi yönetimi tesis etmenin baĢlıca ilkeleri aĢağıdaki baĢlıklar altında toplanabilir.
Katılımcılık Saydamlık
Hesap verme sorumluluğu Yerinden Yönetim
Siyasal etik Kalite
Liyakata dayalı insan kaynakları Hukukun üstünlüğü
2.4.1. Katılımcılık
Ġyi yönetimin bir ilkesi olarak katılımcılık halkın kendi hür iradesi ile mutabakata dayalı olarak temsilcilerini seçmesini ve siyasal karar alma sürecine katılımını ifade etmektedir. Katılımcılık kavram olarak aynı zamanda halkın temsili vekalet ile devredilen güç ve yetkilerin amaç dıĢı kullanımının denetimini öngörmektedir.
Halkın sesi ilkesi halkın siyasete aktif katılımının ve bu yöndeki çabalarının en geliĢmiĢ Ģekli olan etkin bir sivil toplumun varlığı anlamına gelmektedir. Bu çabalarla ilgili olarak temelde hedeflenen, vatandaĢ-devlet iliĢkilerinin güçlendirilerek aktif vatandaĢlık kavramının geliĢtirilmesidir.70
69 Aktan, CoĢkun Can, Æoban Hilmi, Performans Esaslı Bütçeleme Sistemi, Kamu Mali Yönetiminde Stratejik Planlama ve Performans Esaslı Bütçeleme, (Editör: CoĢkun Can Aktan) Ankara, Seçkin Yayınları, 2006, s. 13
70 Aktan, a.g.e
59 2.4.2. Saydamlık
Saydamlık anayasal, yasal ve kurumsal yapıların devletin içsel faaliyetleri ve nitelikleri ile ilgili olarak bilgi üretmesini ve toplumun gerek siyasal sistemin içindeki gerekse dıĢındaki aktörlere ulaĢabilme kapasitesinin yüksekliğini ifade etmektedir.
Saydamlık devletin, hedeflerini, bu hedeflere ulaĢmak için hayata geçirdiği politikaları, bu politikaların yarattığı sonuçları izlemek için gerekli olan bilgiyi düzenli, anlaĢılabilir, tutarlı ve güvenilir biçimde sunmasıdır. Saydamlık iki baĢlık altında değerlendirilebilmektedir.71
1. Mali Saydamlık: Kamu kaynaklarının kim tarafından, nasıl ve hangi amaçlarla kullanıldığı bilgilerinin var olması ve sunulmasıdır.
2. Performans Saydamlığı: Nihai mal ve hizmet sunumunda etkinliğin değerlendirilmesine yarayan veya bu değerlendirmeyi kolaylaĢtıran bilgilerin var olması ve sunulmasıdır.
Saydam bir sistem sayesinde yönetenlerin kamunun kaynaklarını hangi amaçlara yönelik olarak kullandığı konusunda gerekli bilgileri vatandaĢlara ulaĢtırması, yönetenlerin, yetkilerini kamu yararına ters ve kendi çıkarlarını gözeten bir Ģekilde kullanmasının önüne geçilecektir. Saydamlık kamusal kaynakların etkin ve verimli kullanılmasını sağladığı gibi, kamu yönetimine duyulan güveni de arttıracaktır.
Saydamlık için;72
Görev yetki ve sorumlulukların açık olarak tanımlanması
Bilgilerin belli standartlar çerçevesinde düzenli olarak yayımlanmak suretiyle kamuya açık ve ulaĢılabilir olması
Kaynak dağıtım ve kullanım sürecinde bütçe hazırlanma, uygulama ve raporlama süreçlerinin açık olması
71 Polat, Necip, Saydamlık, Hesap Verme Sorumluluğu ve Denetim, Performans Esaslı Bütçeleme Sistemi, Kamu Mali Yönetiminde Stratejik Planlama ve Performans Esaslı Bütçeleme, (Editör: CoĢkun Can Aktan) Ankara, Seçkin Yayınları, 2006, s. 41
72 Atiyas, Ġzak ve ġerif Sayın, Devletin Mali ve Performans Saydamlığı, Kamu Maliyesinde Saydamlık, TESEV Yayınları, Ġstanbul, 2001, s.31
60 Denetim ve istatistiksel veri yayınlama sisteminin kalitesi ve açıklığı açısından bağımsız güvencelerinin olması gerekmektedir.
2.4.3. Hesap Verme Sorumluluğu
Hesap verme sorumluluğu kısaca bir kimsenin yaptıklarından dolayı baĢka bir otoriteye açıklamada bulunması olarak tanımlanabilir. Hesap verme sorumluluğu her türlü kamu kaynağının elde edilmesi ve kullanılmasında görevli ve yetkili olanların, kaynakların etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uygun olarak elde edilmesinden, kullanılmasından, muhasebeleĢtirilmesinden, raporlanmasından ve kötüye kullanılmaması için gerekli önlemlerin alınmasından sorumlu ve yetkili kılınmıĢ mercilere hesap vermek zorunda olmasıdır.
Hesap verme sorumluluğunun 3 boyutu bulunmaktadır. 73 Siyasal hesap verme: Yürütmenin parlamentoya karĢı sorumluluğu
Yönetsel hesap verme sorumluluğu: kamu yöneticilerinin bağlı oldukları makama karĢı sorumluluğu
VatandaĢa hesap verme sorumluluğu: Hem parlamentonun hem de bütünüyle devlet kurumlarının vatandaĢına karĢı sorumluluğu
2.4.4. Yerinden Yönetim
Ġlkesel olarak bir hizmet yerel olarak sunulabiliyorsa yerelde sunulmasının esas alınmasıdır. VatandaĢa sunulacak kurumsal hizmetlerin, merkezi yönetim tarafından tek elden yürütülmesi değil, hizmet talep edenlere daha yakın olan yerel yönetimler tarafından yerine getirilmesidir.
Yerinden yönetimin pratikte gerçekleĢtirilmesinde iki uygulamadan söz edilebilir: Birincisi yetki geniĢliğidir. Yetki geniĢliği, merkezdeki kuruluĢların, merkezden uzakta bulunan bir örgüte, merkezi idare tarafından belirlenmiĢ alanlarda hizmet sunma yetkisini kendi adlarına kullanmak üzere devretmesini ifade etmektedir.
Merkezden yönetim ilkesi katıksız bir Ģekilde uygulandığında tüm yetki ve sorumlulukların merkezde toplanması sonucu, kamu hizmetlerinin taĢrada etkin bir
73 Atiyas, a.g.e.
61 Ģekilde yürütülemeyeceği açıktır. Ġkincisi ise gerçek anlamda bir yerinden yönetim uygulamasıdır. Bu Ģekliyle yerinden yönetim hizmetlerin merkezi yönetim dıĢında yerel yönetim birimleri bünyesinde sunulmasıdır.74
2.4.5. Siyasal Etik
Kamusal alanda olmazsa olmaz ilkelerden biri de etik değerlerdir. Siyasal etik siyasal yozlaĢmalardan arındırılmıĢ bir devlet yönetimini ifade eder. Siyasal yozlaĢma genel olarak kamu gücünün özel çıkar sağlamak amacıyla kötüye kullanımı olarak tanımlanmaktadır. VatandaĢlar, kamu görevlilerinin kendilerine dürüst bir Ģekilde kamu hizmeti sunmasını ve kaynaklarını adil bir Ģekilde kullanmalarını bekler. Kamu görevlilerinin dürüst ve güvenilir olabilmeleri, saydamlık içinde yer alan doğru, tutarlı ve sürekli bilgi akıĢını gerekli kılar. Siyasal etik anlayıĢı, saydamlık, hesap verme sorumluluğu dıĢında katılımcılık ve sivil toplum, hukukun üstünlüğü gibi ilkelerin de uygulanabilmesi için gerekli bir koĢuldur. Sivil toplum siyasal etik için anahtar bir rol oynamaktadır. Sivil toplumun denetimi siyasal yozlaĢmanın önündeki en önemli etkendir.75
Tarafsız olamayan, uluslararası saydamlık kriterleri içinde hareket etmeyen, hukuk devleti olma bilincini benimsememiĢ, etkin hizmet sunma yetisinden mahrum bir siyasal yönetim biçiminin etik değerlere sahip olması beklenemez.
2.4.6. Kalite
Toplam kalite yönetimi mal ve hizmet kalitesini daha geniĢ anlamda organizasyon kalitesini sürekli olarak iyileĢtirmek için organizasyonda yapılan tüm çabaları ifade eder. Ġyi bir kamu yönetimi için tüm kamu kurum ve kuruluĢlarında toplam kalite yönetiminin tesis edilmesi önemlidir.
Kalite kavramını bir sistem içinde değerlendiren organizasyon açısından gerekli kalite standartlarını oluĢturan en önemli sistem toplam kalite yönetimidir. Temelde müĢteri odaklılık prensibiyle çalıĢmaktadır. Toplam kalite yönetimi ilke ve
74 Aktan, Æoban, a.g.e., s. 19
75 Aktan, Æoban, ,a.g.e.
62 prensiplerinin kamu yönetimi sistemi içinde temel bir felsefe olarak kabul edilmesi son derece önem taĢımaktadır.
2.4.7. Liyakata Dayalı Ġnsan Kaynakları Yönetimi
Liyakat kavramı özünde erdem ve etik kavramlarını barındıran bir kavramdır.
Siyasal etik ilkesiyle doğrudan bağlantılıdır. Kamuda görevlilerinin bilgi ve tecrübeye dayalı bir Ģekilde seçilmesi esas alınmalıdır. Kamu yönetim sisteminde liyakata dayalı sistemin varlığı vatandaĢların hukuk devleti olma inancını güçlendirmektedir.
Kamu yönetim sistemi içindeki tüm alanlarda anlaĢılabilir, iyi tanımlanmıĢ iĢ tanımları ve performans göstergelerinin olması gerekmektedir. Bunların kanun, tüzük, yönetmelik gibi yasal dokümanlarda yer alması gerekmektedir. Kamu yönetiminin kalitesinin arttırılması, vatandaĢların beklentilerine uygun kamu hizmet sunumu ancak liyakata dayalı insan kaynakları politikasıyla desteklenebilir.
2.4.8. Hukukun Üstünlüğü
Hukuk devleti, devletin hukuka dayanması, varlığını hukuka bağlaması kısacası devletin üzerinde hukukun egemen olmasıdır. Bu ilke devletin hukuk çerçevesine alınmasını, hukuka bağlanmasını ve yönetimde keyfiliğin yerine kuralların egemen olmasını gerektirir.76
Hukuk devleti polis devletinin aksine devletin her türlü faaliyetinde hukuk kurallarına bağlılığını öngören, yönetilenlere hukuki güvenceler sağlayan anlayıĢtır.
Hukukun üstünlüğü üç anlama sahiptir. Ġlk olarak hukukun üstünlüğü devletin gücünün düzenleyicisidir. Ġkinci olarak hukukun üstünlüğü kanun önünde eĢitlik anlamındadır, son olarak da hukukun üstünlüğü yargı kuralları ve yönetim usullerinin belirleyicisi konumundadır. 77
Ġyi yönetim, vatandaĢla devlet arasında karĢılıklı etkileĢimi zorunlu kılmakta ve katılım, saydamlık, hesap verebilirlik ve benzeri ilkeleri uygulama alanına taĢımaktadır.
Bu ilkeler ıĢığında iyi yönetimin kurumsallaĢabilmesi için hukuksal kurallar
76 KöktaĢ, M. Emin, Toplumsal Değerler, Hukuk Devleti ve Demokrasi, Türk Ġdare Dergisi, yıl 73, sayı 430. (Mart 2001), s. 71–88
77 Aktan, Æoban, a.g.e.
63 bulunmalıdır. Hukuk kuralları iyi yönetim sistemi içinde tüm kurumlar arasındaki hukuki konulara net, açık, objektif düzenlemeler getirmektedir. Sonuç olarak hukukun üstünlüğü diğer birçok yönetim ilkesinin baĢarısını ve uygulanma biçimini doğrudan etkilemektedir.
Türkiye’de kamu yönetimi reformu sürecinde katılımcılık, saydamlık, hesapverebilirlik, etik, liyakata dayalı insan kaynakları yönetimi, kalite ve hukukun üstünlüğü gibi iyi yönetim ilkeleri esas alınarak yasal düzenlemeler gerçekleĢtirilmiĢtir.
Kamu yönetim reformu sürecinde en önemli baĢlıklardan biri mali yönetim reformudur.
2.5. TÜRKĠYE’DE KAMU MALĠ YÖNETĠM REFORMU VE PERFORMANS