Sağlık Statüsünün Sosyal Belirleyicileri

Bireyin içinde yaşadığı toplumda kontrolünde olan ve olmayan sosyal bir yapının içinde yaşamını sürdürmektedir. Bireyin doğduğu ilk andan yaşam çizgisi boyunca fiziksel olarak barındığı coğrafi bir bölge ve o bölgenin sunduğu imkanlar doğrultusunda yaşamaktadır. Her bireyin fiziksel olarak yaşadığı çevre, sahip olduğu sosyo-kültürel alışkanlıklar, yaşadığı çevrenin güvenliği, sağlık hizmetlerine erişim imkanı, aldığı eğitimin düzeyi onun sağlık statüsü üzerinde olumlu ve olumsuz bir etkiye sahiptir. Bu başlık altında sağlık statüsü üzerinde en çok etkiye sahip sosyal belirleyicilere yer verilmektedir.

3.1.1. Çevre ve Sağlık İlişkisi

Hızlı sanayileşme ve ekolojik dengenin bozulması bireylerin yaşadığı çevrenin kalitesini düşürmektedir. Ekonomik gelişme ile birlikte; tüketimin ve endüstriyel faaliyetlerin yoğunluğu, verimli arazilerin tahrip edilmesi, nüfusun ve kentleşme oranının artış göstermesi, yenilenemeyen enerji kaynaklarının kullanımının artmasına bağlı sera gazı salınımlarının artması ve tüm yaşamsal faaliyetlerin sonucu doğal kaynakların hor kullanılması, çevrenin tahrip olmasına yol açmaktadır. Çevre kalitesinin bu denli bozulmasının kısa ve uzun dönemde yaşam

kalitesinin düşmesine ve insan sağlığı üzerinde ciddi sorunlara neden olmaktadır. (Assadzade, Bastan ve Shahhverdı., 2014; Gangadharan, Valenzula, 2000: 4).

Sağlık ve çevre ilişkisi daha çok sürdürülebilir kalkınma kavramına atıfta bulunur. Sürdürülebilir kalkınma, ekosistemlerin taşıma kapasitesi içerisinde yaşarken yaşam kalitesinin iyileştirilmesi olarak ifade edilir. Taşıma kapasitesi ise, kaynakların nasıl, kaç kişi tarafından kullandığına ve israf edildiğine bağlı olarak bölgeden bölgeye değişmektedir. Ülkeler tarafından bu taşıma kapasitesi ihlal edildiğinde ekonomik büyüme hedeflerine ulaşmanın mümkün olmayacağı söylenebilir (Litsios, 1994: 194). Diğer taraftan, sürdürülebilir kalkınma kavramı çevreyi koruma girişimlerinin yanında, gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını karşılayabilme yeteneğine engel teşkil etmeden, şimdiki neslin ihtiyaçlarını karşılayabilme gücünü temsil eder. Burada bahsi geçen ihtiyaçlardan kasıt sadece yeme, içme ve barınma değil aynı zamanda daha iyi sağlık hizmetlerine erişim, sosyal güvenlik, daha temiz bir çevre ya da teknolojik aletlerden oluşan mallara duyulan ihtiyaç olabilmektedir (Çelik, 2019: 149-150).

Narayan ve Narayan, (2008), ekonomik büyümenin çevresel bozulma pahasına devam edeceğini ve bu sürecin ölümle sonuçlanmasının yanında, kirliliğe bağlı sağlık hastalıkları riskini arttıracağına dikkat çekmektedirler. Çalışmada özellikle çocukların ve yaşlıların hava kirliliğinden en fazla etkilenenler arasında olmasının endişe yarattığı ve bu durumun politika uygulaması gerektirdiğinin önemi vurgulanmak-tadır. Yahaya vd. (2016), gelişmekte olan ülkelerde ekonomik

74

faaliyetlerin genişlemesiyle birlikte, gelişmekte olan ülkelerde sağlık bütçeleri üzerinde daha fazla baskı yaratarak, çevreyi bozduğu sonucuna varmaktadır.

Çevrenin tahrip edilmesi ve verimli toprakların yok olmasının bir diğer sonucu da, bireylerin besin zincirinin de etkilenmesine yol açmaktadır. Sağlıklı ve uzun yaşamın yolu, sağlıklı ve dengeli beslenmeden geçmektedir. Erden ve Koyuncu (2014), insanların tükettiği besinlerin genetiğinin değiştirilmesi, genetiği değiştirilmiş besinlerin giderek besin zincirinde büyük oranda yer edinmesinin ve insan metabolizmasında birikmesi sonucu kişilerin sağlığını riske atacağına yer verilmiştir.

World Health Organization. (2016), hava kirliliğine maruz kalma ve buna bağlı hastalık yüküne ilişkin küresel değerlendirmesinde, hava kirleticilerine maruz kalmak insan sağlığını etkileyerek mortalite ve morbiditenin artmasına neden olduğuna yer vermektedir. Söz konusu raporda, hava kirliliği en büyük çevresel risk faktörü olduğuna değinilmektedir. Hava kirliliğine yol açan kaynaklar aynı zamanda iklim kirleticileri (CO2 veya siyah karbon gibi) ürettiği için sürdürülebilir kalkınmanın açık bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle hava kirliliğinin üstesinden gelecek ve sağlığı koruyacak politikaların izlenmesi ve değerlendirilmesine dikkat çekilmektedir.

3.1.2. Eğitim Durumu

Eğitim ve sağlık düzeylerinin, yaşam standardının örtük bileşenleridir (Mushkin, 1962: 131). Eğitim, doğumdan itibaren yaşam boyu süren bir süreçtir. Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri açısından eğitimsel kazanımdaki artış önemli bir sosyal hedeftir. Literatürde, eğitim ve sağlık statüsü arasında bir ilişki olduğuna dair çalışmalar mevcuttur (Kalichman ve Rompa, 2000; Omachi, Sarkar, Yelin, Blanc ve Katz, 2013). Aralarındaki bu ilişkinin en tutarlı ve güçlü bulgulardan biri, annelerin eğitim düzeyi ile çocuk ölümleri arasındaki güçlü ilişkinin olduğudur. Çalışmaların sonuçları, annenin eğitimindeki 1 yıllık artışın, 5 yaşından küçük çocuklarda mortalitede % 7–9 oranında bir azalma olduğunu göstermektedir. Ayrıca, eğitim düzeyi arttıkça kadınlarda doğurganlıktaki azalmaya bağlı olarak da çocuk ve anne ölüm oranlarının azaldığı söylenebilir (Bhutta, 2014: 1204-1205).

Eğitim düzeyi yüksek bireylerin, eğitim düzeyi düşük bireylere göre daha düşük düzeylerde morbidite(hastalık), mortalite(ölüm) göstergesine sahiptir. Ross ve Wu (1995) çalışmalarında, eğitimle sağlık statüsü arasında pozitif bir ilişki olduğu sonucuna varmışlardır. Eğitim düzeyi yüksek kişilerin; işsiz kalma olasılığının düşük olduğu, yüksek gelire ve düşük ekonomik sıkıntılara sahip olduğu, fiziksel aktiviteye önem verdikleri, sağlıkları üzerinde daha fazla kontrol duygusuna sahip oldukları ve sosyal desteklerinin yüksek oldukları kanıtlarına rastlamışlardır. Yüksek eğitim düzeyinin iş ve ekonomik koşullar, sosyal-psikolojik kaynaklar ve sağlık yaşam tarzı yoluyla dolaylı olarak sağlığı iyileştirdiği sonucuna ulaşmışlardır.

76

3.1.3. Sosyal Güvence ve Sağlık Hizmetlerine Erişim

Daha etkin sosyal koruma sistemlerine sahip ülkelerde, sağlık statüsü sonuçlarının olumlu eğilime sahiptir. Sosyal koruma, aşağıdakiler dahil olmak üzere çok çeşitli hizmetleri ve faydaları kapsayabilir: temel gelir güvenliği; yiyecek ve diğer temel ihtiyaçlar gibi gelire dayalı olmayan yardımlara ilişkin haklar; sağlık ve eğitim gibi hizmetler; işten korunma ve doğum izni, ücretli izin, çocuk bakımı ve sağlık sigortası gibi faydalar. Sağlık Güvencesi ya da Sağlık Hizmetleri Güvencesi, bireylerin sağlık hizmetine ihtiyaç duyduğu anda, farklı yollarla (kişi tarafından doğrudan ödeme, belli bir prim karşılığı özel kuruluş ya da devlet güvencesinde olan sosyal sigorta güvencesi, ya da sosyal devlet kapsamında uygulanan prime dayalı olmayan sosyal güvenlik gibi) sağlanmasının, mutlak garantisini olarak tanımlanabilir (Sargutan, 2005: 413-414; Henderson, 2005: 142). Sosyal güvenlik, bireyin yaşam düzeyinin idame ettirmesi için, hastalık, iş kazası, analık, sakatlık, yaşlılık, ölüm ve işsizlikten doğan her türlü ekonomik ve sosyal kayıplarını giderecek bir önlem alma amacı taşımaktadır (Güvercin, 2004: 89). Bireyin herhangi bir sosyal güvenlik hizmetine sahip olması, kendisi için oluşacak ödeme riskini ve katlanılacak sağlık hizmeti maliyetini azaltmaktadır. Bu bakımdan düşünüldüğünde sağlıkta kapsamlı ve etkin bir sosyal güvenlik hizmetine sahip olmak sağlık hizmetlerine olan talebi arttıracaktır (Henderson, 2005: 142).

Sağlık güvenliği ihtiyacının da temelinde olan bir diğer konu ise sağlık hizmetlerine erişimdir. Sağlık hizmetlerine erişim; toplumun ve bireylerin sağlık durumları iyi iken ya da sağlık durumları

bozulduğunda iyileşme ihtiyacı ortaya çıktığında veya sağlık hizmetine talep edilmeden temel sağlık hizmetlerinin ücret karşılığı olmaksızın eşit, adil, nitelikli bir şekilde hiçbir erişim sorunu ile karşılaşmadan sunulması şeklinde ifade edilir (Kurt, 2007: 70). Sağlık statüsü bireylerin, sağlık sistemine erişim yeteneğinden etkilenir. Gelir, eğitim ve sağlık sigortası kapsamı gibi faktörler de sağlık hizmetine erişimi doğrudan etkileyebilir. Bunun yanı sıra, sağlık hizmetlerine erişim; sağlık hizmeti arzından kaynaklanan, yerel ve kültürel farklılıklardan, kasıtlı ya da kasıtsız ayrımcılıktan (ırk, din vb.), sağlık hizmetlerine ilişkin önyargı, inanç ve tutumlardaki farklılıklardan da etkilenmek-tedir. Sağlık hizmetlerine erişimin önün geçilmesi, yetersiz hizmet alan bölgelerin bu hizmete erişmesi ve eşitsizliğin giderilmesi politika yapıcılarının etkin çalışmaları ile desteklenmelidir (Zuvekas ve Taliaferro, 2003; Afşar, 2019). Bazı toplumlarda sağlık kurumlarının etkinliği toplumun sağlık statüsünü yükseltirken, diğer toplumlarda (Kawachi, Kennedy ve Glass, 1999; Khan ve Bhardwaj, 1994; Mohseni ve Lindstrom, 2007). Toplumun ve bireylerin, ihtiyaç duyduğu sağlık bakım hizmetleri için güvenlik kapsamını genişletilmesi ve sağlık hizmetine erişim sorunun çözülmesi, sağlık hizmeti maliyetinin ülkenin karşılayabileceği bir maliyetle daha iyi bir sağlık sistemi elde etmek politika yapıcılarının bir görevidir.