Sıfat-Fiil Yan Cümleleri

Sıfat-fiil veya sıfat-fiil grubundan oluşan yan cümlelerdir. Sıfat-fiiller, fiil kök ya da gövdelerine getirilen -An, -()r, -Ar, -dIk, -mAz, -mIş, AcAk, -mAdIk, -AsI ekleriyle oluşturulur. Bu ekler cümlenin yöneticisi olan fiile gelerek onu başka bir cümlenin herhangi bir öğesine dönüştürür. Sıfat fiillerden kurulu yan cümleler sıfat görevinde kullanılır ve bir sıfatın yerine getirebileceği bütün görevleri yerine getirebilir. Ancak sıfat-fiil yan cümlesi ismin görevlerini de yerine getirir.

Sıfat-fiiller “Eylem köküyle ekleri, yeni bir biçimbirim -bir çeşit birleşkebirim (synthème)- oluşturup bazen ad, bazen sıfat, bazen de (Yunancada bir yan tümce eylemi olan) bir yüklemsi (prédicatoïde) görevini yüklenir. Sıfat görevini yüklenen bu fiilimsiler zaman bakımından geniş, gelecek ve geçmiş zamanı gösterebilirler. Üstelik iyelik ve ad çekim eklerini alabilirler. Yani çağdaş Türçenin biçimbilim (morphologie) kurallarına uygundurlar (Kornflit 1997:7, Akt. Sella, 2012: 1837). Bir birleşik yapı içinde –An, -AsI,

120

-mAz, -Ar, -DIk/-DUk, -AcAk, -mIş sıfat-fiil eki almış yapılar yan tümce oluştururlar.

Bunlar hem birlikte kullanıldıkları adın sıfatı olur, hem de adın yerine geçerek adlaşmış sıfat olarak kullanılırlar. Adlaşmış sıfat olduklarında isim işletme eklerini ve bazı çekim edatlarını alabilirler (Tosun ve Koç, 2014: 972). Sıfat-fiil eki, üzerine bir isim işletme eki aldığında sıfat-fiil eki olarak adlandırılmış ve o adla tanımlanıyor olmasına rağmen işlev itibariyle isim-fiil eki gibidir: “Sana benim gözümle bakmayanın (˂isim) mezarını kazacağım.” (Delice, 2012: 164). Sıfatı sıfat-fiil öbeğinden oluşan sıfat tamlamalarında isim yerine kullanılan birleşen eksiltilebilmektedir. Bu durumda sıfat-fiilli yan cümle zamir göreviyle kullanılarak temel cümlenin öznesini ve nesnesini oluşturabilmektedir:

“Gelen (˂belirsizlik zamiri/özne) gideni aratır.” (Delice, 2012: 164).

Sıfat-fiil öbeğinden oluşan sıfat-fiil tamlamalarında, sıfat–fiil ile nitelenen isim düşebilir.

Bu durumda sıfat-fiil artık nitelediği ismin göreviyle ismin alabileceği bütün ekleri ve edatları alır:

Gelen adam-ı tanıyor musun? Geleni-i tanıyor musun?

Gelen adam-dan yardım istemeliyim? Gelen-den yardım istemeliyim.

Gelen adam-ın yaşını sor! Gelen-in yaşını sor!

Gelen adam için ne düşünüyorsun? Gelen için ne düşünüyorsun?

Sıfat-fiil yan cümleleri Almancada genellikle iki farklı şekilde ifade edilir. Türkçede olduğu gibi Almancada da sıfat-filler (Partizipien), fiillerden türetilmiştir ve bir sıfat gibi kullanılırlar. Ancak Almancada bunların yerine özellikle sıfat-fiil öbekleri şeklinde kullanıldığında, başta Relativsatz olarak isimlendirilen niteleme yan cümlesi ve diğer yan cümle türleri kullanılabilmektedir. Bu yan cümle çeşitleri ilgili başlıklar altında kapsamlı verilmiştir.

Ancak yukarıda verilen sıfat-fiil öbeklerinde, nitelenen ismin düşmesi durumunda sıfatın isim gibi alabileceği ekler Almancada önem arz eder. Zira Almancada sıfatlar isimler gibi çekimlenirler. Bu çekim fiilden türetilen sıfatlar (sıfat-fiiller) için de geçerlidir:

Nom. der alte Mann yaşlı adam

Akk. den alten Mann yaşlı adamı

Dat. dem alten Mann yaşlı adama

Gen. des alten Mannes yaşlı adamın

121

Yukarıda Almanca ismin önünde yer alan alt (yaşlı) sıfatının sıfat çekimine tabi olarak ismin hallerine göre çekildiğini, yani değişerek önüne ekler aldığını görüyoruz. Bu sıfatın yerine fiilden türetilen bir sıfat (sıfat-fiil) geldiğinde de aynı şekilde çekilir. Önündeki isim düştüğünde de sıfatın bizzat kendisi isim göreviyle aynı çekime tabi olur ve Almancada isimler büyük harfle başladığı için, sıfat artık isme dönüştüğünden büyük harfle başlar:

Nom. der kommende Mann gelen adam

Akk. den kommenden Mann gelen adamı

Dat. dem kommenden Mann gelen adama

Gen. des kommenden Mannes gelen adamın

Nom. der Kommende gelen

Akk. den Kommenden geleni

Dat. dem Kommenden gelene

Gen. des Kommenden gelenin

Temel cümleye bağlanacak yan cümlenin başında bir özne bulunursa, sıfat-fiil eki –An bağlanacak yan cümlenin başında nesne varsa sıfat-fiil eki –dIk kullanılır. Almancada ise her iki şekilde de Relativsatz kullanılır.

TC: Hasta ameliyat edildi. Der Kranke wurde operiert YC: Hasta kaza geçirdi. Der Kranke hatte Unfall.

BC: Kaza geçiren hasta ameliyat edildi.

Der Kranke, der Unfall hatte, wurde operiert.

TC: Yüzüğümü buldum. Ich habe meinen Ring gefunden.

YC: Yüzüğümü kaybetmiştim. Ich hatte meinen Ring verloren.

BC: Kaybettiğim yüzüğümü buldum.

Ich habe meinen Ring, den ich verloren hatte, gefunden.

Sıfat-fiil yan cümleleri, sıfat-fiilin yönetim alanındaki ismi niteler. Bu isim aynı zamanda bir üst cümleye aittir.

tanıdık adam der bekannte Mann

gelen adam der kommende Mann

soyulmuş elma der geschälte Apfel satılacak araba der zu kaufende Wagen

122

Nitelenen isim yan cümledeki sıfat-fiilin öznesi ise, sıfat-fiil –An, -mIş, –AcAk ekiyle, ya da –mIş olan, -AcAk olan şeklindeki sıfat fiil gruplarıyla oluşturulur. Bu sıfat-fiil yan cümlesi Almancadaki Partizip yapısıyla ya da bunun yerine kullanılacak Relativsatz ile karşılanır:

parkta uyuyan yaşlı adam der im Park schlafende alte Mann der alte Mann, der im Park schläft parkta uyuyacak yaşlı adam der im Park schlafende alte Mann

der alte Mann, der im Park schlafen wird parkta uyumuş olan adam der alte Mann, der im Park geschlafen hat

Nitelenen öğe yan cümledeki sıfat-fiilin tümleci ise, sıfat-fiil –dIk, –AcAk veya –AcAk olduğu, -mIş olduğu şeklinde oluşturulur.

Yaşlı adamın parkta uyuduğunu biliyorum.

Ich weiß, dass der alte Mann im Park schläft.

Yaşlı adamın parkta uyuyacağını biliyorum.

Ich weiß, dass der alte Mann im Park schlafen wird.

Yaşlı adamın parkta uyumuş olduğunu biliyorum.

Ich weiß, dass der alte Mann im Park geschlafen hat.