Süreç Kuramları

Süreç kuramlarının temelinde insan davranıĢlarının altında yatan güdüleri ve ihtiyaçları açıklamaktan ziyade, kiĢileri belli bir davranıĢa yönelten dıĢ etkileri açıklamaya dayanmaktadır. Böylelikle de, süreç teorilerinin değiĢkenleri, bireye dıĢarıdan verilen dıĢsal faktörlerden meydana gelmektedir. O halde dıĢsal faktörler kontrol altına alınabilirse istenilen sonuca ulaĢılabilir ve iĢgörenlerin motivasyon seviyelerini en üst seviyeye çıkarılması sağlanabilir.

Süreç kuramları iĢgörenlerin iĢ yerinde nasıl ve neden diğerlerinden farklı bir hareket tarzı seçiminde bulunduğu süreci ile ilgili düĢünceyi önemser. Süreç kuramları davranıĢları etkileyen eylemleri algılama sürecini anlamak üzerine odaklanmıĢtır.

Süreç kuramlarının çıkıĢ noktası çalıĢanların hangi amaçlarla ve nasıl motive edildikleridir. Süreç teorileri adı altında toplanan motivasyon teorilerinin ağırlık noktası, kiĢilerin hangi amaçlar tarafından ve nasıl motive edildikleri ile ilgilidir. Yani önemli nokta motivasyon sürecidir. BaĢka bir deyiĢle, belirli bir davranıĢı gösteren kiĢinin, bu davranıĢı tekrarlaması veya tekrarlamaması nasıl sağlanabilir, sorusu süreç teorilerinin

54

cevaplamaya çalıĢtığı temel sorudur. Süreç teorilerine göre ihtiyaçlar kiĢiyi davranıĢa sevk eden faktörlerden sadece birisidir. Bu içsel faktöre ek olarak pek çok dıĢsal faktör de kiĢi davranıĢı ve motivasyonu üzerinde rol oynamaktadır(Koçel, 2003:644). Süreç kuramlarına göre, ihtiyaçlardan, baĢka, kiĢinin motivasyonuna etki eden birçok faktör vardır. Süreç teorilerine göre ihtiyaçlar, kiĢiyi davranıĢa sevk eden faktörlerden yalnızca biridir. Bu içsel faktörlere ek olarak pek çok dıĢsal faktör de davranıĢ ve motivasyon üzerinde rol oynamaktadır.

Süreç kuramları iĢgörenlerin ihtiyaçlarını karĢılayacak davranıĢları nasıl seçtiğini ve baĢarılı olup olmadıklarını nasıl keĢfettiklerini öğrenmeyi amaçlar. Ġnsan davranıĢlarını etkileyen kavramları açıklar, ödüllerin iĢgörenler üzerine ve iĢ durumlarına etkisine odaklanır. Ġçerik teorileri, davranıĢları bilinçaltından canlandıran ve motive eden tatmin edilmemiĢ ihtiyaçlar gibi içsel faktörler üzerinde dururken, süreç teorileri insanların çevrelerini nasıl algıladıklarını ve sürekli olarak nasıl tepki verdiklerini ele alır(Barutçugil, 2004:377).

Ġçeriksel motivasyon teorilerinin karĢıtı olan süreç kuramları, bu davranıĢların nasıl istenen yöne sevk edilebileceğini açıklamaya çalıĢır. Bu kuramlar eylemin altındaki belirli psikolojik süreçler üzerinde yoğunlaĢır. Süreç kuramları bireyin motive edilmesi sürecindeki adımlar üzerinde odaklanır, insanların harekete geçmeden önceki düĢünce süreçlerini inceler. (Cesur, 1998:24) Süreç kuramları, insan davranıĢının nasıl baĢladığı, nasıl yönetildiği, nasıl sürdürüldüğü ve nasıl durdurulduğu sürecini açıklamayı amaçlar. Bir baĢka ifade ile, motivasyonun nasıl harekete dönüĢtüğünü ortaya koyarak, motivasyon sürecini oluĢturan değiĢkenlerin birbirlerini nasıl etkilediklerini ve birbirleriyle olan iliĢkilerini açıklamaya çalıĢır. Bu kuramların, motivasyonun oluĢumunu bir süreç halinde açıklamaları nedeniyle bunların dinamik modeller olduğunu söylemek mümkündür.

55

Literatür incelendiğinde adı öne çıkan en önemli süreç kuramlarını söyle sıralamak mümkündür:

BekleyiĢ kuramları; Vroom ve Lawler – Porter modeli. EĢitlik (Adalet) kuramı.

DavranıĢ Ģartlandırma (PekiĢtirme) kuramı. Amaç kuramı.

ġimdi saydığımız süreç kuramları ile ilgili daha ayrıntılı Ģekilde açıklayalım.

1.5.2.2.1. BekleyiĢ Kuramları

Bu kuramlar motivasyonun iĢgörenlerin(bireylerin) görevleri yerine getirme yetenekleri ve arzulanan ödülleri alma konusundaki beklentilerine bağlı olduğunu öne sürmektedir. BekleyiĢ kuramları, ihtiyaçların ve ödüllerin türleri ile değil, bireylerin ödülleri almak için geliĢtirdikleri düĢünce süreciyle ilgilenir. Bu teori, bireyin gösterdiği çabayla elde edilen bireysel yüksek performans ile bağlantılı sonuçlarının arzulanabilirliği arasındaki iliĢkilere dayanır(Barutçugil, 2004:378).

Eğer iĢgörenler yüksek gayret sarf ederek ve yüksek performans gösteriyor, buna karĢın beklediği sonuçları alamıyorsa motivasyonu düĢer. Sonuçların iĢgörenler açısından çekiciliği yüksek ise gayret göstermek ve performans elde etmek için motivasyonu yüksek olacaktır. Eğer çaba ve iyi performans için ortaya konan ödüller ve arzulanan sonuçlar iĢgören için bir değer ifade etmiyorsa motivasyon da düĢük olacaktır. Burada önemli bir nokta, sonuçların çekiciliğinin çalıĢanlar arasında farklı algılanabilmesidir.

ĠĢletme yöneticileri iĢgörenlerin becerileri ve yetenekleri ile iĢ gerekleri arasında uyum sağlamak için çaba göstermelidir. Motivasyonu artırmak için, yöneticiler, bireylerin ihtiyaçlarını açıklığa kavuĢturmalı, organizasyonun sağlayacağı sonuçları tanımlamalı ve çalıĢanların bu sonuçları elde etmek için gerek duydukları desteğe ve yeteneğe sahip olduklarından emin olmalıdırlar.

56

1.5.2.2.1.1. Vroom’un BekleyiĢ Kuramı

Victor Vroom tarafından ortaya atılan kuramda motivasyonu etkileyen üç temel faktör (değer, araçsallık, beklenti) olduğu savunulmaktadır. Vroom’un bekleyiĢ kuramı motivasyonu sağlayan biliĢsel durumlara odaklanarak ödüllerin davranıĢı nasıl yönlendirdiğini açıklamaya çalıĢır. Vroom, bir insanın iki amaçtan birini istemesi, birini diğerine tercih etmesi ya da ikisini birden istemesi olayları için çeĢitli terimler kullanmıĢtır. Tüm bu terimler belirli amaçlara karĢı duygusal yönelmeleri gösterir. Vroom'da iki ya da daha çok amaca karĢı duyulan isteklerin güçleri arasındaki iliĢki için valance(değer) terimini kullanmıĢtır.

Kuram temelde kiĢinin davranıĢının kendisine ödül ya da arzu ettiği bir çıktı olarak döneceğine inanması durumunda motive olacağını söyler. DavranıĢın sonucunda herhangi bir ödül elde etmemesi durumundaysa kiĢi o davranıĢı göstermeye motive olmaz. Vroom'a göre motivasyon üç tür biliĢsel durumun matematiksel bir fonksiyonudur. Bu fonksiyon aĢağıdaki gibi formüle edilebilir(Önen ve Tüzün, 2005:56).

Motivasyon = Beklenti x ∑ (Valens X Araçsallık)

ĠĢ tatminine neden olan unsurlar kadar, iĢ tatmininin sonuçları üzerinde de durulmuĢ ve tatmin - performans iliĢkisi aynı paralelde aranmıĢtır. Vroom'a göre, bireyin bir sonuç için istekli olması ve göstereceği çaba ile sonuca ulaĢacağı beklentisi, onu, o sonucu elde etmeye, yani yüksek performans göstermeye itecektir. Böylece, tatmin sağlanacaktır. Yüksek düzeyde tatmin ise, yeni bir çıktı elde etmek için bireyin daha istekli olarak çalıĢmasını sağlayacaktır(Cesur, 1998:25). Vroom’un bekleyiĢ kuramı kiĢinin çabası, kiĢinin performansı ve yüksek performansla iliĢkili olarak ortaya çıkacak getirilerin ne kadar istendiği ile olan iliĢki temeline oturmaktadır. Vroom'un modeline göre, motivasyon sonucu sarf edilen gayret iĢgörenin yeteneği ve çevresel faktörlerle birleĢerek performansı oluĢturmakta ve bu performans sonucunda her birinin kendine özgü değeri olan getiriler ortaya çıkmaktadır. Bu süreç içerisindeki anahtar ise bireylerin

57 VALENS (DEĞER) BĠRĠNCĠ DÜZEY SONUÇ GAYRET PERFORMANS

motivasyon kaynaklı davranıĢlar sergilemeden önce oluĢturdukları beklenti duygularıdır.