Süleymanşah ve Melissenos İttifakı

İmparatorluğun içinde bulunduğu karışık durumdan iyi bir şekilde faydalanan Süleymanşah, kısa sürede hâkimiyet sınırını Marmara ve Karadeniz yönlerinde genişletti. Bursa ve yörelerinin yanında, Kocaeli çevresini de ele geçirerek sınırlarını Üsküdar ve Kadıköy’e kadar ilerletti.157 Bu sırada gelişmeleri yakından takip eden ve merkeziyetçi bir anlayışa sahip olan Melikşah, Anadolu’da otoritesini sağlamak için Emîr Porsuk’u158 Kutalmışoğulları üzerine gönderdi.¹⁵⁹Emîr Porsuk ile yapılan savaşta

Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 322; Vasiliev, Bizans İmparatorluğu Tarihi, 447; Joseph Laurent, “Rum (Anadolu) Sultanlığının Menşei”, çev. Yaşar Yücel, TTK Belleten, C. LII, Sa. 202, 224; Freely, At Üstünde Fırtına, 37-38; Gregory, Bizans Tarihi, 249; Turan, Selçuklular Zamanında, 85; a.mlf, “Süleymanşah I”, 11: 201-219; Sevim, Anadolu’nun Fethi, 81-82; a.mlf, “Süleymanşah I”, 38: 103-105.

155Attaleiates, Tarih, 276-277; Laurent, “Rum (Anadolu) Sultanlığı”, 224.

156Bryennios, Tarihin Özü,147-148; Zonaras, Tarihlerin Özeti,153-154; Attaleiates, Tarih, 283-289; Alexiad, 31-34; Turan, Selçuklular Zamanında, 85; Sevim, Anadolu’nun Fethi,82; Laurent, “Rum (Anadolu) Sultanlığı”, 225; Cahen, Osmanlılardan Önce, 9.

157 Merçil, “Türkiye Selçukluları”, 504; Laurent, “Rum (Anadolu) Sultanlığı”, 224.

158Emîr Porsuk hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Porsuk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt, 34, İstanbul, 2007, 325-326.

159Attaleiates, Tarih, 262-263; Bryennios, Tarihin Özü, 147 v.dğr. Emîr Porsuk’un Anadolu’ya gönderilmesi ile ilgili Selçuklu tarihçileri arasında görüş ayrılığı vardır. Bu konu hakkında bkz. M. Halil Yinanç, Selçuklular Devri, 105; İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, (İstanbul: Osman Yalçın Matbaası, 1953), 75; Sevim-Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi,423; Turan, Selçuklular Zamanında, 87 v.dğr.

36

Kutalmışoğlu Mansur’un bertaraf edilmesi ile egemenlik tamamen Süleymanşah’a kalmış oldu.160

Anadolu’da Türklerin ilerleyişi devam ederken, imparatorlukta ardı arkası kesilmeyen isyanlar devam ediyordu. Rumeli’de Bryennios’un isyanın bastırılmasının ardından bu kez de Basilakios kendisini imparator ilan ederek Botaniates’e karşı isyanda bulundu. İmparator, bu isyanı da bastırması için Aleksios Komnenos kumandanlığında bir orduyu onun üzerine gönderdi ve neticede bu isyanda bastırıldı.161 Ancak kısa süre sonra imparatora karşı yeni bir isyan daha başladı. Bu kez tahta Konstantinos Dukas göz dikti. İmparator, ona çeşitli hediyeler göndererek isyanı bastırabildi.162

Anadolu’da ise, 1080 yılının sonlarında, Botaniates’e karşı Komnenos ailesi ile akrabalılığı bulunan Nikephoros Melissenos163 isyan etti.¹⁶⁴ İsyancı General Melissenos, Süleymanşah’a ittifak teklifinde bulundu ve onun onayını alınca da kendisini imparator ilan edip Batı Anadolu kentlerini -imparatorlara özgü mor renkli kıyafetini giydiği halde- dolaşmaya başladı. Melissenos’un yanında kalabalık Türk askerlerini gören Bizans halkı ona itaat ederek şehirlerinin kapılarını açtı. Melissenos da, yapılan anlaşma ile bu şehirleri müttefiki Süleymanşah’a vermeye başladı.165

Böylece Batı Anadolu’daki pek çok kent Türklerin eline geçti. Nihayetinde oda daha önce tahtta hak iddia eden diğer asilerin yaptığı gibi yapıp halktan destek almak ve karargâh kurmak amacıyla, yanında kalabalık Türk ordusu olduğu halde İznik’e geldi. Kente yerleşen Melissenos burada bir darphane bile kurdu.166 Bu sırada Süleymanşah da, geri kalan kuvvetleriyle Melissenos’a karşı olası bir saldırıyı önlemek için Eskişehir’deki karargâhında tetikte bekliyordu. İmparator Botaniates, isyanı haber alır almaz komutan Aleksios’a, Melissenos’a karşı yürümesini emretti. Aleksios, imparatorun emrini, Melissenos ile aralarında akrabalık bulunduğunu için başka birinin gitmesinin uygun olacağını belirterek geri çevirdi. Bunun üzerine Melissenos’a karşı

160Abu’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, I: 328-329; Sevim, Anadolu’nun Fethi, 84; Erdoğan Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, (İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2016), 81.

161Basilakios’un isyanı ile ilgili geniş bilgi için bkz.Alexiad, 34-41; Bryennios, 165-171; Zonaras, Tarihlerin Özeti, 155; Attaleiates, Tarih, 292-295; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 323; Warren Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, Stanford, Stanford University Press, 1997, 610.

162Attaleiates, Tarih, s. 301-303; Kesik, 1071 Malazgirt, 154-155.

163Melissenos, AleksiosKomnenos’un kız kardeşi Eudokia ile evli idi. Bkz.Alexiad, 81.

164Urfalı Mateos, vakayinamesinde 1078 yılında Melissenos’un imparator olduğunu belirtmiştir. Ancak 1078 yılında Bizans tahtına geçen kişi Nikephoros Botaniates’dir veMelissenos hiçbir zaman tahta oturmamıştır. Bkz. Urfalı Mateos, Vekayinâme, 154.

165Kayhan, “Kuruluşu Hakkında”, 21.

37

Hadım Ioannes ile Georgios Palaiologos ve yeğeni Kourtikes gönderildi. Hadım Ioannes’in planı ile ordu İznik üzerine sevk edildi. Şehir kuşatılırken, Süleymanşah ve ordusu tam vaktinde yardıma gelerek imparator kuvvetlerini kuşatmayı kaldırmak zorunda bıraktı. Hızla geri çekilen Bizans ordusunun arkasından giden Melissenos ve yanında bulunan Türk birlikleri, İzmit yakınlarında yapılan savaşta imparatorluk ordusunu yendi.¹⁶⁷ Süleymanşah’ın desteğiyle bu savaştan galip gelen ve başkente gitmek için artık önünde hiçbir engel kalmayan Melissenos, yanındaki Türk birlikleri ile birlikte hızla ilerleyerek Üsküdar’a kadar geldi ve karargâh kurdu.¹⁶⁸

Bütün bunlar olurken 1081 yılı başlarında, İmparator Botaniates yeğeni Nikephoros Synadenos’u veliaht tayin etti. Bu durum, sıradaki imparatorun kendi oğlu olacağını zanneden İmparatoriçe Maria’yı düş kırıklığına uğrattı ve onun Aleksios Komnenos ile işbirliği yapmasına neden oldu.169 Zaten tahta geçmek için uygun bir fırsat kollayan Aleksios Komnenos, kardeşi İsaakios ve Caesar İoannes Dukas’ın da desteğini alarak ordusunu topladı ve çoğunluğu yabancı, özellikle de Alman paralı askerlerinden oluşan birliğiyle Konstantinopolis’e girdi. Şehir, yabancı birlik tarafından yağmalandığı sırada, İmparator Botaniates tahtını bıraktı ve adet gereğince manastıra çekilip keşiş oldu.170Aleksios Komnenos, Ayasofya Kilisesi’nde imparatorluk tacını giyerek imparatorluğun en uzun ve en şanlı saltanat dönemini başlatmış oldu (4 Nisan 1081). Yeni İmparator I. Aleksios Komnenos (1081-1118), eniştesi Melissenos’u Trakya ve Balkanlardaki toprakların sahibi olmak sözüyle kandırarak ona caesarlık unvanı verdive bu tehlikeyi bertaraf etti.¹⁷¹

Netice itibariyle, imparatorlukta sürekli taht değişikliklerinin yaşandığı sırada, Süleymanşah’ın önce Botaneiates, sonrasında da Melissenos ile işbirliği yapması

167Bryennios, bu savaştaki Türkleri Hacer oğulları (Agarénoslar) diye isimlendirmiştir. Bkz. Bryennios, Tarihin Özü, 179. “Agarénoslar” kelimesi Alexiad’da da geçer. “Rum inancına göre, Türkler, Tevrat’ta (Yaratılış, XVI 1) adı geçen (Abram/ İbrahim’in karısı Sara’nın Mısırlı câriyesi) Agar/Hacer’in soyundan gelmedir.”bkz. Alexiad, 68; Niketas Khoniates, eserinin bir yerinde Türklerden Hacer oğulları diye bahseder. “Hizmetçi Hacer’in oğullarının biz hür insanları köleleştirmeleri, senin kutsal kavmini mahvü harap etmeleri gibi anlamsız bir durum daha ne kadar sürecek.” bkz. Niketas Khoniates, Historia, çev. Fikret Işıltan, (Ankara: TTK Yay. 1995), 80.

168Bryennios, Tarihin Özü, 175 v.dğr.; Alexiad, 81 v.dğr.

169Alexiad, 63-64.

170Alexiad, 91-94.

171Bryennios, Tarihin Özü, 177 v.dğr. ; Alexiad, 81 v.dğr; Zonaras, Tarihlerin Özeti, 157-161; Azîmî, Azîmî Tarihi-Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (H.430-538=1038/39-1143-44), metin, çev. notlar ve açıklamalar, Ali Sevim, 2. Baskı, (Ankara: TTK Yayınları, 2006); 26;Abu’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, I: 329; Yinanç, Selçuklular Devri,109; Turan, Selçuklular Zamanında, 90-95; Ali Sevim-Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi – Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, (Ankara: TTK Yayınları, 1989), 102; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 323-324; Gregory, Bizans Tarihi, 249-251; Freely, At Üstünde Fırtına, 39.

38

Türkler için Anadolu’nun fethini kolaylaştırdı. Rumlar, kendi emelleri uğruna Bizans toprakları içinde bir Türk devletinin kurulmasına sebep oldu.172 Bu sayede Batı Anadolu’da pek çok kenti ve kaleyi ele geçirmiş olan Süleymanşah, Melissenos’un kendilerine muhafaza etmesi için bıraktığı İznik’i terk etmeyerek ve burayı başşehir yaparak Türkiye Selçuklu Devleti’ni kurdu (1080/81).¹⁷³

Süleymanşah’ın Anadolu’da pek çok kente hâkim olmasına rağmen başşehir olarak İznik’i seçmesinde, bu kentin savunma gücü etkili olmuş olabilir. Bunun yanında İznik, imparatorluğun merkezi Konstantinopolis’e giden yolları denetim altında tutabildiği gibi iç bölgelerdeki Türklerle de kolayca iletişim sağlanabilecek bir konumdaydı ve bundan dolayı yeni kurulan devlet için en uygun başşehirdi.174

172Cahen, Osmanlılardan Önce,10; Sevim, Anadolu’nun Fethi, 84-85.

173Güray Kırpık-Hasan Akyol, “Kutalmışoğlu Süleymanşah”, Ed. Refik Turan, Selçuklu Tarihi El Kitabı, (Ankara: Grafiker Yayınları, 2012), 285; Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, 81;Laurent, “Rum (Anadolu) Sultanlığı”, 225-226. Türkiye Selçuklu Devleti’nin ilk olarak Konya’da kurulduğunu kabul eden görüşler de vardır. “Kutalmışoğlu Süleyman, 1074’de Büyük Selçukluların hâkimiyetini tanıyarak Orta Anadolu’nun hükümdarı oldu ve Konya’yı kendisine başkent yaptı”. Bkz. İbn Bîbî, el-Evamirü’l-alaiyye, 12; M. Halil Yinanç, bazı manzum Selçuklu Şehnamelerine dayanarak ilk Selçuklu payitahtının Konya olduğunu savunur. Yinanç, Selçuklular Devri, 109. Yine Bizans tarihçilerinden Vasiliev’de, doğu kaynaklarının ilk başkent olarak Konya’yı, batı kaynaklarının ise İznik’i gösterdiğine değinerek, Süleymanşah’ın 1081 yılından sonra, Orta Anadolu’nun en zengin ve en güzel şehri olan Konya’yı (İkonium) alarak Rum veya Anadolu sultanlığını kurduğunu belirtmiştir. Vasiliev, Bizans İmparatorluğu Tarihi, 453, 148. dipnot.

39

BÖLÜM 2: I. HAÇLI SEFERİ’NİN BAŞLAMASI VE

İMPARATORLUĞUN İZNİK’İ GERİ ALMASI