Robert R McCrea ve Paul T Costa’nın Beş Faktör Kuramı

kuramcılarındandır. 1978’de geliştirdikleri model ilk önce sadece nevrotiklik, (neuroticism), dışa dönüklük (extraversion) ve deneyime açıklık (openness to experience) kavramlarını kapsarken, daha sonra bu kavramlara uzlaşabilirlik (agreeableness) ve sorumluluk (conscientiousness) kavramlarını da ekleyerek beş faktörlü bir kişilik modeli geliştirmişlerdir (Sayın; Aslan, 2005: 280).

Beş faktör kişilik modeli, temel olarak, bireylerin kişilik kalıplarını tanımlamak için gündelik dilde kullanılan sıfatların faktör analizi sonucu geliştirilmiştir (Solmuş, 2008: 63-64). McCrae ve Costa tarafından, “faktör" adını verdikleri davranış değişkenlerinin büyük insan gruplarının çok yönlü ölçümü ve puanlaması sonucunda kişiliğin beş faktörden oluştuğu belirlenmiştir. Kişiliğin beş boyutta açıklanması çalışmaları 1960’lı yıllarda başlamış, 1980 ve 1990’larda hız kazanmıştır (Kaşlı, 2009: 26). Son yirmi yıl içinde kişiliğinin en belirgin yönlerini tanımlamak için kullanılabilen sıklıkla beş büyükler olarak adlandırılan beş faktör kişilik modeli üzerinde uzlaşma sağlanmıştır (Judge vd, 2002: 530). Bu beş faktörün genel özellikler aşağıda yer verilmiştir.

1-Dışadönüklük (Extraversion): Dışadönüklük boyutu aslında dış dünyaya açık olma ile ilgilidir. Dışa dönük kişilik özelliğine sahip olanlar, başkalarıyla beraber olmayı seven, sosyal, enerji dolu ve aktif, uyanıklık, heyecan ve mutluluk gibi özellikler içerir (Chapman vd, 2009: 579). Grup içinde konuşmayı severler,

kendilerini ifade eder ve dikkat çekerler. Başkalarına karşı sıcak ve sevecendirler (Erciş; Deniz, 2008: 304). Dışa dönüklük, zaman zaman pozitif duygusallık olarak adlandırılmaktadır (Zalewska, 2010:979). Olayların pozitif yönlerini ele alarak daha az stresli yaşam elde ederler (Mete, 2006: 47). Dışadönüklüğü düşük olan (içedönük) bireylerin ise genelde sessiz, çekingen, utangaç, sıkılgan bireyler olduğu görülür (Solmuş, 2008: 64).

2-Uyumluluk/Yumuşak başlılık / Uzlaşmacı (Agreablesness): McCrae ve Costa, uyumluluk kavramının uyumlu bireylerin diğerleriyle anlamlı ilişkiler kurma yeteneğine dayanan mutlulukla yakından ilişkili olduğunu iddia etmişlerdir (Dede, 2009: 60). Uyumlu bireyler, arkadaşça davranırlar, birlikte çalışmayı severler, kibardırlar, hoşgörü sınırları geniştir, güven vericidirler ve yumuşak kalplidirler. Bu özelliklere sahip bireyler, yönetici olarak astlarını iyi motive eder, onların ihtiyaçlarını gidermeye yönelik çalışır ve iyi iletişim kurarlar (Zel, 2001: 31). Bu boyutun olumsuz ucunda yer alan kişiler ise soğuk, kavgacı ve kaba olurlar. Başkalarına karşı düşmanca davranışlarda bulunur ve kayıtsızdırlar. Ben merkezlidirler. Kincidirler ve başkalarına karşı kıskançlık duyguları beslerler (Demirkan, 2006: 59).

3-Özdisiplinlilik/Özdenetimlilik/Sorumluluk(Conscientiousness): Teorik olarak özdenetimli kişilik özelliği, işyerindeki davranışların önemli bir belirleyicisi olabilir. Öz denetimliliği yüksek bireyler, genellikle uzun dönem planlar yaparlar. Bu nedenle beş faktör kişilik özelliklerinin performans ve iş tatmini üzerinde bağlantısının çok tutarlı olması şaşırtıcı değildir (King vd, 2005: 591). Özdenetimli bireyler, güvenilir, sorumluluk sahibi, organize olabilen, düzenli, çalışkan, başarı odaklı, azimli, amaçlı ve sistemli olarak tanımlanır. Buna ek olarak, özdenetimli bireylerin, tüm meslek gruplarının genelinde iş performansı ile pozitif ilişkili olduğu tespit edilmiştir (Liu and İpe, 2010: 245). Sorunlarla baş edebilmek için hazırlıklı, etik ilke ve değerlere belirgin bir biçimde bağlı, başlanan bir işi bitirebilme becerisine sahip olma ve eyleme geçmeden önce dikkatli bir biçimde düşünme eğilimindedirler. Sorumluluk boyutunun olumsuz ucunda bulunan dürtüsel insanlar ise dikkatsiz, dağınık, düzensiz ve kendilerini kontrolden uzak tutan insanlardır (Demirkan, 2006: 61). Organ and Lingl, özdentimli kişilik özelliğinin genel olarak iş

bağlılığı eğilimi göstermesi nedeniyle iş tatmini ile ilişkili olması gerektiğini ileri sürer (Judge vd, 2002: 531).

4-Nevrotiklik/Duygusal Denge (Neuroticism/Emotional Stability): Nevrotiklik, negatif duygusallık olarak adlandırılmaktadır (Zalewska, 2010: 979). Kişinin sinirli olup olmaması, kendine güven derecesi, kuruntulu olması, mahçup olması gibi özellikler bu boyutun kapsamındadır (Aktaş, 2006: 10; Mete, 2006: 51). Nevrotiklik yada negatif duygulanım deneyimi eğilimi, depresyon, endişe ve öfkenin yanı sıra duygusal istikrarsızlık gibi özellikleri içerir (Chapman vd, 2009: 579); İş araştırmalarında, daha çok tetikte ve karar almada düşünmeden hareket eden bireyler olarak görülebilmektedir (Di Fabio; Palazzeschi, 2009: 136-137). Ayrıca düşük sinirliliğe veya yüksek duygusal tutarlılığa sahip kişiler sakin, kendinden emin ve genellikle kontrollüdür. Buradan hareketle, nevrotiklik düzeyi yüksek insanlar, düşük olan insanlara göre günlük olaylar karşısında daha sık stres yaşarlar (Aktaş, 2006: 10; Mete, 2006: 51). Costa ve McCrae’ye göre nevrotik kişiler, hayatla başa çıkmakta ve kendi dürtülerini kontrol etmekte daha çok zorlanmaktadırlar (Bardavit, 2007: 20). Nevrotiklik tanımını belirten bileşenlerden biri endişedir. Bu nedenle nörotizm ve işle ilişkili endişe arasında önemli derecede birbirine bağlılık beklenebilir (Zalewska, 2010: 979

5-Deneyime Açıklık (Openness/Openness to Experience): Deneyime açıklık boyutu, araştırmacılar arasında üzerinde en az fikir birliğine varılan boyuttur. Norman, bu boyutu kültür olarak adlandırırken, Hogan, Peabody ve Goldberg zekâ olarak adlandırmıştır. Costa ve diğerleri ise bu boyutu deneyime açıklık olarak adlandırmıştır (Tomrukçu, 2008: 33). Bu özellikleri taşıyanlar genelde sanatsal, hayal gücü kuvvetli, algılaması güçlü ve yaratıcı eğilimleri yüksek özellikleri kapsar. Ayrıca deneyime açıklık, orijinal deneyimler, fikirler, insanlar ve aktivitelere ilgi duyan bir boyuttur (King vd, 2005: 592; Chapman vd, 2009: 579). Deneyime açıklık boyutu, özellikle değişim yaşayan örgütlerde yaratıcılıkları ile oldukça fonksiyonel fayda sağlarlar. Açıklık boyutu düşük olan kişiler, daha gelenekseldir ve yeni bir şeydense bilineni tercih ederler (Aktaş, 2006: 10; Yürür, 2009: 27).

Tablo-1: Beş Faktör Kişilik Özelliğinin Temel Faktörleri

Genel

Özellikleri Faktör Adı

Genel Özellikleri

mesafeli, ciddi, dikkat çekmeyen, yalnızlığı seven, kararlarını başkalarına dayandırmayan İçe dönük DIŞA DÖNÜKLÜK Dışa Dönük Canlı, girişken, sosyal, hareketli, coşkulu, rahat, doğal,

iyimser İnsanlara güvenmeyen, işbirliğinden çok yarışmaya eğilimli, bağımsız, mücadeleci, uyanık, tepkisel, şüpheci, kendini düşünen Dik başlı UZLAŞMACI/ YUMUŞAKBAŞLILIK /GEÇİMLİLİK Yumuşak başlı Çatışmadan kaçınan, hassas, merhametli, geçimli, sakin, insanlara güvenen, işbirliğine yatkın Esnek, plansız, çabuk

karar veren, fevri, kurallara çok bağlı

olmayan Düşük öz denetim ÖZDENETİMLİLİK /SORUMLULUK Yüksek özdenetim Düzenli, planlı, amaçlı, kararlı, temkinli, tedbirli, sorunluluk sahibi Kendine güvenli, Engellerle başa çıkmada etkili, sakin,

uyumlu, telaşsız, Tutarlı duyguysal durum DUYGUSAL TUTARSIZLIK Değişken duygusal durum Hassas, duygusal, endişeli, gergin, dirençsiz, fevri Muhafazakar, yeniliğe dirençli, ince düşünmeyen, ilgi alanları sınırlı, geleneksel Somut pratik GELİŞİME AÇIKLIK Deneyime açıklık Analitik düşünen, duyarlı, ilgili, alanları

geniş, yeniliğe açık, yaratıcı,

Kaynak: DEMİRKAN, Selcen, “Özel Sektördeki Yöneticilerin ve Çalışanların Bağlanma Stilleri, Kontrol Odağı, İş Doyumu ve Beş Faktör Kişilik Özelliklerinin Araştırılması”, Yayınlanmamış

Yüksek Lisans Tezi, S.64, 2006.

Tablo-1’de beş faktör kişilik özelliğin temel özelliklerine yer verilmiştir. Kişilik ölçeklerinde düşük veya yüksek puan alanların genel özellikleri kısaca açıklanmıştır.

Geşmişten günümüze kadar kişilik özelliklerini açıklayan pek çok kuram bulunmaktadır. Ancak son 20 yılda kişiliğin temel olarak 5 faktörden oluştuğu görüşü hâkim olmaya başlamış ve birçok araştırmacı tarafından fikir birliğine varılmıştır. Kişilik özelliklerinin beş faktör sınıflandırılması psikoloji, sosyoloji, pedagoji ve yönetim alanında yaygın olarak kullanılmaktadır.