Rüstem Paşa Camii (İstanbul-Eminönü)

Katalog No : 4

Resim, Çizim No : 25-30, 11-14

İnşa Tarihi : 1561

İnşa Ettiren(Banisi) : Rüstem Paşa

Mimarı : Mimar Sinan

Malzeme ve Teknik : XVI. yüzyıl kırmızılı sır altı tekniği

Yatık dikdörtgen planlı, tek kubbeli ve tek minareli olan cami dar ve çukur bir alanda yapılmış olup, mimari uygunluk ve süslemedeki ahenk bakımından büyük bir ustalık ürünüdür. Mimari elemanların arasına simetrik olarak yerleştirilen panolar duvarlardaki hareketliliği sağlamıştır. Caminin geneline yayılan tezyinatı ile mabet Mimar Sinan’ın en görkemli yapılarından biri olma özelliğine sahiptir.

Çini programı: Camide çini süslemesine bol miktarda yer veren Mimar Sinan, yapıyı

bir çini müzesi haline getirilmiştir. Mimar Sinan yapıları içinde en zengin çinilere sahip olan camide, çini süsleme duvarlarda, fil ayaklarında, kubbe geçişlerinde, kemerlerde ve son cemaat yerinde kullanılmıştır. Camide kullanılan çinilerde gözlenen üslup farklılığının nedeni, hem İznik hem de Kütahya’da üretilen çinilerin kullanılmış olmasıdır⁶². Cami dıştan sade bir yapı izlenimi verirken asıl süslemesi son cemaat yerinde başlamaktadır. Son cemaat yerine geçirdiği tamirlerde İtalyan, Fransız ve Tekfur Sarayı çinileri ilave edilmiştir. Son cemaat yerinde pek çok kompozisyon bulunmakta olup bunların etrafı tek tip bordür ile çevrilidir. Cami dâhilinde zengin kompozisyonlar bir ahenk içinde sergilenmektedir. İç mekânda örtü sistemine kadar çini kaplamalıdır. Camide kemerli büyük pencerelerin altından geçen hat bütün binayı kesintisiz sarmaktadır. Bu hattın altı ve aslan göğüsleri de çini ile kaplıdır. Bu kısımlarda çini madalyonlarda hat yazılar bulunur. Yüzeyde yer alan panolar ayrı ayrı bordürlerle çevrilidir. Camide diğer camilerden farklı olarak yan duvarlar ve ikinci kat mahfillerde neredeyse mihrap duvarı kadar süslüdür. Mihrap nişi de renkli çiçekler ve

62 DEMİRSAR ARLI, Belgin - Ara ALTUN (2008), Anadolu Toprağının Hazinesi: Çini, Osmanlı Dönemi, Kale Grubu Yayınları, İstanbul, s.183

kademe kademe bordürlerle çevrelenmiştir. Mihrap nişinin her yüzü vazo içinden çıkan natüralist üsluplu çiçeklerle bezelidir. Mihrabın üstünde yer alan hat yazılı bordürde beyaz zeminde lacivert harfler kullanılmıştır. En üst kısmı da incecik dendanlarla taçlanmıştır. İki yanında yer alan zemin pencerelerin üstünde lacivert zeminli beyaz hat

yazılı panolar bulunur(Resim-25).

Resim 25: Rüstem Paşa Camii Son Cemaat Yeri Genel Görünüşü

Yapıda bulunan şemse uygulamalı çiniler; Son cemaat yeri ve cami içinde yer alan

panoların büyük bir kısmının etrafını dolaşan bordürlerde ve mihrapta olmak üzere iki farklı şemse uygulaması mevcuttur. Şemselerin bulunduğu bu çiniler, sıratlı tekniğinde hazırlanmış olup, XVI. yüzyıl İznik çinileridir.

a.Son cemaat yeri ve cami içinde yer alan şemseli kompozisyon uygulamaları

Bordürde yer alan şemse, salbeksiz olup lale ve pençlerden oluşan bir kompozisyon ile kuşatılmıştır. Lacivert zemine sahip bordürün içinde yer alan dilimli şemselerin en dışı beyaz olarak bırakılmış, sonra kırmızı ile sınırlanmıştır. Şemsenin zemini turkuaz renkli olup içi simetrik bulut motifline sahiptir. Beyaz renkli bulutlar kırmızı ile renklendirilmiştir(Resim-26, Çizim-11).

Resim 26: Rüstem Paşa Camii bordürdeki şemse motifi Çizim 11: Rüstem Paşa Camii bordürdeki şemse motifi

Camide muhtelif duvarlarda yer alan yüzey düzenlemesi şeklinde tasarlanmış yukarı doğru ilerleyen ulama tarzındaki pano XVI. yüzyıl çinisi olup dönem özelliklerini yansıtmaktadır.

Resim 27: Cami içinde muhtelif duvarlarda yer alan yüzey düzenlemesi Çizim 12: Cami içinde muhtelif duvarlarda yer alan yüzey düzenlemesi

Yüzey düzenlemesini oluşturan kompozisyon, aynı tip şemselerin almaşık düzende yerleştirilmesi ile oluşturulmuştur. Şemseyi etraflarında yer alan kobalt mavisi ve kırmızı renkli bulut kompozisyonları kuşatır. Kırmızı renkli ortabağdan çıkış yapan içe dönük hançerli yaprakların sırt kısmı düz bırakılmıştır. Bu yapraklar dıştan içe doğru, turkuaz, beyaz ve kobalt mavisi ile renklendirilmiştir. Şemsenin ortasında ortabağın

üzerinde yer alan küçük goncadan çıkan kırmızı renkli lale ve yapraklar yer alır. Lalenin tepe noktasında ve iki yaprağın birleşim yerinde küçük bir penç ve yaprak bulunur. Şemsenin salbekleri altta ortabağ, üstte küçük penç şeklindedir. Şemsede kobalt mavisi, turkuaz ve kırmızı renkleri hâkimdir(Resim-27, Çizim-12).

Cami içinde muhtelif duvarlarda ve fil ayaklarının tezyinatında kullanılan, yukarı doğru ilerleyen ulama tarzındaki yüzey düzenlemesinde, iri hatayi, penç ve lalelerin arasında yer alan şemseler kobalt mavisi ile renklendirilmiştir.

Resim 28: Cami içinde muhtelif duvarlarda yer alan şemse uygulaması Çizim 13: Cami içinde muhtelif duvarlarda yer alan şemse uygulaması

Şemselerin içinde küçük lale ve yapraklar yer alır. Alt kısımda salbeki yok iken üst kısımda küçük salbeki vardır. Şemsenin zemin rengi ile sınırları aynı olup etrafı rumi şeklinde dendanlıdır. XVI. yüzyıla tarihlendirilen kompozisyonda kobalt mavisi, kırmızı ve turkuaz kullanılmıştır(Resim-28, Çizim-13).

b. Mihrapta yer alan şemse uygulamalı kompozisyonlar

Mihrabı süsleyen bu çiniler mihrabın iç yüzeyine yerleştirilmiş olup beş bölümden oluşmaktadır. Her bölüm birbirinin tekrarı olarak tasarlanan mihrapta süpürgelik seviyesinde ulama tarzı desen yer almaktadır. Ulama kısmın hemen üstünde başlayan kompozisyon bir vazo ile vazodan çıkan şemse ve köşebentlerle son bulmaktadır.

Resim 29: Rüstem Paşa Camii Mihrap Genel Görünüşü

Bu panoda hâkim renkler kobalt mavisi, turkuaz ve kırmızıdır. Beyaz zeminli bir niş içinde yer alan kompozisyonda, vazolu şemsenin etrafını, hurdelenmiş rumi ve hatayilerden oluşan simetrik bir desen kuşatır. Şemsenin salbek görevini üstlenmiş olan vazonun içi dendanlı rumilerden oluşan simetrik kompozisyon ile doldurulmuştur (Resim-30, Çizim-14).

Vazonun zemini kobalt mavisi olup sınırları ve kulpları kırmızı renklendirilmiştir. Rumiler ve tepeliklerde beyaz ve turkuaz kullanılırken hurdelerde kırmızı tercih edilmiştir. Panonun ortasında yer alıp vazodan çıkan, kırmızı dendanlı sınırlara sahip olan şemsenin de zemini kobalt mavisidir. Vazodan çıkan turkuaz dallar şemseye bağlanarak şemse içinde simetrik bir bahardalı kompozisyonu oluşturur. Bahar dalının küçük yaprakları ve dallarda turkuaz kullanılmış, çiçekler beyaz renkli bırakılıp ortaları ve goncalar kırmızı ile renklendirilmiştir. Şemsenin hemen üzerinde yer alan kobalt mavisi renginde bir ortabağdan çıkan salbek tepelik şeklinde olup kırmızı sınırlara sahiptir. Zemini kobalt mavisi olan salbeğin iç tezyininde turkuaz ve beyaz bulutlar simetrik olarak tasarlanmıştır. Salbek kırmızı ve kobalt mavisinin hâkim olduğu tepelikle son bulur.

Resim 30: Rüstem Paşa Camii mihrapta yer alan şemseli pano Çizim 14: Rüstem Paşa Camii mihrapta yer alan şemseli pano

Karşılaştırma: Bir çini müzesi görünümündeki Mimar Sinan’ın önemli eserlerinden

olan cami XVI. yüzyılın en güzel çinileri ile kaplıdır. Camide çini kullanımı son cemaat yerinde başlayıp iç kısımda daha yoğun bir şekilde devam etmiştir. Bütün duvarlar, destekler ve mihrapta yer alan çiniler çok farklı motiflerin bir araya gelerek oluşturduğu kompozisyonlardan meydana gelmiştir. Kobalt mavisi, turkuaz ve kırmızı renklerin hâkim olduğu çinilerde dört farklı şemse uygulaması bulunmaktadır. Bu şemselerden ilki mihrabı süsleyen vazodan çıkan salbekli şemsenin beş kez tekrarıyla meydana gelmiştir. Şemsenin içi simetrik bir şekilde bahar dalı kompozisyonu ile döşenmiştir.

Şemsenin üzerinde yer alan salbek, rumi desenine sahiptir. Camide yer alan diğer şemse ise hatayi grubu çiçeklerden oluşan lacivert zemine yerleştirilmiş turkuaz renkli ve salbeksizdir. Bulut motifine sahip bu şemse Antalya Kuyucu Murat Camii’nde bordürde yer alan şemsenin kompozisyonu ile benzerlik göstermektedir. Camide iki adette tek yönlü ulama tarzında hazırlanan şemse uygulamaları vardır. Bu şemselerden sınırsız olan şemsenin benzerlerine III. Murat Has Odada ve Çifte Kasırlarda rastlanmaktadır.