Araba Kapısı (Topkapı Sarayı)

Katalog No : 24

Resim, Çizim No : 131-135, 77-79

İnşa Tarihi : 1588¹¹⁸

İnşa Ettiren : III. Murat

Mimarı : Mimar Sinan

Malzeme ve Teknik : XVII. yüzyıl sıraltı tekniğinde çiniler

Harem-i Hümayun kısmının kapılarından en önemlisi olan Araba Kapısı, günümüzde Harem’e giriş için kullanılmaktadır. Mermer söğelerine bağlı demirden yapılmış kanatları olan kapının, etrafında yer alan duvarlar çini ile kaplıdır¹¹⁹. Bu kapı ile Harem’in asıl giriş kapısı arasında üzeri açık ince uzun bir avlu yer alır(Karaağalar Taşlığı). Avlunun karşısına gelen küçük bir holden sonra Harem’in asıl giriş kapısı bulunmaktadır.

Çini programı: Araba kapısının etrafındaki duvarlar boydan boya XVII. yüzyıl çinileri

ile süslenmiştir. Kobalt mavisi, turkuaz ve yeşilin hâkim olduğu panolarda, natüralist üslupta çiçekler ile hatayi grubu çiçeklerden oluşan kompozisyonların yanında rumi desenli kompozisyonlar da kullanılmıştır.

Yapıda yer alan şemse uygulamalı çiniler: Yapıda, üç farklı şemse uygulaması vardır.

Uygulamaların yer aldığı çiniler XVII. yüzyıl sıratlı tekniğinde hazırlanmışlardır. Şemselerden meydana gelen yüzey düzenlemesi şeklindeki panonun etrafı bordür ile sınırlanmıştır. Araba kapısının sağ duvarında yer alan panoda şemse içerisinde iki farklı kompozisyon tekrar etmektedir. Kobalt mavisi ve turkuazın hâkim olduğu panoda zeminin beyazlığından da faydalanılmıştır.

Ulama tarzında hazırlanan düzenlemeyi oluşturan şemselerden ilkinin alt kısmında, ortabağdan, üstte goncadan oluşturulan salbekleri mevcuttur. Alt kısımda yer alan ortabağdan çıkış yapan şemse, dilimli ve sivri, turkuaz yapraklarla sınırlandırılmıştır.

Simetrik olan desen, yapraklardan çıkış yapan lale ve yaprakları, zambak ve yaprakları ile karanfil ve yapraklarından oluşmaktadır. Şemsenin zemini kobalt mavisi olup beyaz çiçekler kırmızı ile renklendirilmiştir(Resim-132, Çizim-77).

Resim 131: Araba Kapısı, sağ duvarda yer alan şemseli pano

Resim 132: Araba Kapısı, sağ duvardaki panodan şemse motifi 1 Çizim 77: Araba Kapısı, sağ duvardaki panodan şemse motifi 1

Yüzey düzenlemesini oluşturan diğer şemse, ¼ olarak tasarlanmış olup yine bir ortabağdan çıkış yaparak gonca ile son bulmaktadır. Bu ortabağ ve gonca şemsenin salbeki görevini üstlenmiştir. Şemse sivri ve dilimli, turkuaz renkli yapraklarla sınırlanmaktadır. Şemsenin zemini kobalt mavisi olup üzerinde yer alan rumiler beyaz renkli ve kırmızı hurdelidir(Resim-133, Çizim-78).

Resim 133: Araba Kapısı, sağ duvardaki panodan şemse motifi 2 Çizim 78: Araba Kapısı, sağ duvardaki panodan şemse motifi 2

Araba kapısının solunda yer alan dikdörtgen panoda, bir vazo, vazodan çıkan şemse ve bunların etrafında helezonik dallar üzerinde hatayi gurubu motiflerin köşebentle taçlanmasından oluşmaktadır. Küçük salbekleri bulunan şemse ¼ olarak tasarlanmıştır. İşlemeli rumilerle oluşturulan desen girift bir kompozisyona sahiptir. Şemsenin etrafı biri beyaz diğeri turkuaz olmak üzere çift sıra dendanlarla sınırlanmıştır. Zemini kobalt mavisi olan şemsenin rumileri beyaz renkli, kırmızı hurdelidir(Resim-135, Çizim-79).

Resim 134: Araba Kapısı, sol duvardaki şemseli pano

Resim 135: Araba Kapısı, sol duvardaki panodan şemse motifi Çizim 79: Araba Kapısı, sol duvardaki panodan şemse motifi

Karşılaştırma: Topkapı Sarayı Harem-i Hümayun kapılarından en önemlisi olan Araba

Kapısı, XVII. yüzyıl çinileri ile kaplanmıştır. Duvarları süsleyen yüzey düzenlemesi natüralist üsluplu çiçeklerle döşenmiş şemseler ile rumi desenli şemselerin almaşık dizilmesi ile oluşturulmuştur. Zemini kobalt mavisi şemselerden oluşan yüzey düzenlemesinin birebir aynısı Topkapı Sarayı Karaağalar Taşlığı’nda yer almaktadır. Diğer bir şemse uygulaması ise vazodan çıkan salbekli, rumi kompozisyonlu bir düzenleme olup, turkuaz ve kobalt mavisi ile renklendirilmiştir. Aynı şemse uygulamasına Topkapı Sarayı yapılarından olan Valide Sultan Dairesi ile Çifte Kasırlar’da da rastlanmaktadır.

2.2.25. Sultan I. Ahmet Has Oda (I.Ahmet Kitaplığı – Topkapı Sarayı)

Katalog No : 25

Resim, Çizim No : 136-137, 80

İnşa Tarihi : 1608

İnşa Ettiren : I.Ahmet

Mimarı : Sedefkâr Mehmet Ağa

Malzeme ve Teknik : XVII. yüzyıl sıratlı tekniğinde İznik çinileri

Bir cephesi III. Murat Köşkü’ne, diğer cephesi ise daha sonraları III. Ahmet tarafından inşa ettirilen Yemiş Odasına bitişiktir. Günümüzde yapıya III. Murat Köşkü’nden girilmektedir. Nispeten küçük ve alçak olan yapı kare planlı ve kubbeli olarak tasarlanmıştır¹²⁰. Kubbeyi süsleyen kalem işleri diğer yapı kubbelerine göre son derece sadedir. Odada yer alan dolap kapakları sedef kakmadır. Alt sıra pencerelerin etrafı üst hizasına kadar mermerle kaplanmıştır. Pencere aralarındaki mermerlerin usta bir işçilikle oyulması ile oluşturulmuş nişlerin içi çini kaplıdır. Giriş kapısı ile aynı cephede, solda kitabeli çeşme yer alır. Girişin solundaki cepheden Yemiş Odası’na geçilir.

Çini Programı: XVII. yüzyıla tarihlendirilen çiniler, has odanın duvarlarını

süslemektedir. Kırmızı, mavi, yeşil ve firuze renkli çinilerde, karanfil, lale, sümbül, serpme çiçek, yapraklar, vazodan çıkan çiçekli sarmaşık motiflerinden oluşan kompozisyonlar kullanılmıştır. Panoların etrafını lacivert zeminli beyaz sülüs hatla yazılı ayet kuşağı dolanır. Kubbeye geçişi sağlayan dört üçgen köşede yeşil ve mavi rengin hâkim olduğu çinilerde Kuran’dan ayetler yer alır.

Yapıda yer alan şemse uygulamalı çiniler: Yapıda tek çeşit şemse uygulamalı çini

vardır. Bezemede yer alan karolar, 25 x 25 cm. ölçülerindedir. Uygulama XVII. yüzyıla tarihlendirilmiş sıratlı tekniğindeki İznik çinileridir. I. Ahmet has odasının giriş koridorunda yer alan yüzey düzenlemesinde, sümbül, lale ve pençlerden oluşan kompozisyon salbekli şemseleri kuşatmaktadır. Dendanlı, salbekli şemsenin en dışı

120 ARLI DEMİRSAR, Belgin, ALTUN, Ara (2008), Anadolu Toprağının Hazinesi: Çini, Osmanlı

kırmızı ile sınırlandırılmıştır. Zemini kobalt mavisi olup, beyaz rumilerin birleşiminden oluşan kısım turkuaz renklidir. Şemsenin ortasında yer alan orta bağ kırmızı ile renklendirilmiştir(Resim-137, Çizim-80).

Resim 136: I.Ahmet Has Oda, koridor genel görünüşü

Resim 137: I.Ahmet Has Oda, koridor duvarından şemse motifi Çizim 80: I.Ahmet Has Oda, koridor duvarından şemse motifi

Karşılaştırma: Topkapı Sarayı yapılarından olan I. Ahmet Kitaplığı XVII. yüzyıl

çinileri ile süslüdür. Yapının giriş koridorunda yer alan yüzey düzenlemesinde şemseler karoların kenarlarında yer almış olup, şemse iki karonun birleştirilmesi ile oluşur. Ancak düzenleme oluşturulurken karoların yerleştirilmesinde gereken özen gösterilmediğinden kompozisyon muntazam değildir. Dolayısı ile şemse bütünlüğünden bahsetmek söz konusu olamaz.