Kadırga Sokullu Mehmet Paşa Camii (İstanbul)

Katalog No : 8

Resim, Çizim No : 37-48, 19-24

İnşa Tarihi : 1571–1572⁶⁹

İnşa Ettiren(Banisi) : Sokullu Mehmed Paşa⁷⁰

Mimarı : Mimar Sinan⁷¹

Malzeme ve Teknik : XVI. yüzyıl sıratlı tekniğinde çiniler

İstanbul, Kadırga yokuşuna inilirken sol tarafta kalan cami, Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi içinde yer alır. Cami, tek bir mekân olarak düşünülmüş olup, ibadet alanı altıgen planlı olup, tek kubbe ile örtülüdür. Klasik döneme ait iki çini pano arasında yer alan mermer mihrabın üzerinde, iki sıra alçı içlikler içine yerleştirilen revzenler mihrap duvarının tezyinatını tamamlar. Caminin kubbe bezemesindeki kalemişleri özgünlüğünü yitirmiş, duvar ve kubbe bezemesinden eser kalmamıştır. Fakat galeriler altında özgün alçı kabartmalar yenileme (1930) sırasında ortaya çıkarılmıştır⁷².

Çini programı: Sokullu Mehmet Paşa Camii’nde, XVI. yüzyıl sıraltı tekniği çinilerine

yer verilmiştir. Yapıda çini uygulamaları caminin son cemaat yerinde, içeride mihrap sofasında ve pencere alınlıklarında bulunmaktadır. Son cemaat yeri alt kat pencere alınlıklarında yer alan dikdörtgen panolarda lacivert zeminli sülüs yazılara yer verilmiştir. Kenar bordürleri rumi deseni ile taçlanır. Mermer mihrabın iki yanında yer alan çinilerin altında mermer taklidi çinilere yer verilmiştir. Mihrabın yanlarında yer alan panoların üstünde de lacivert zeminli, ortada düğüm oluşturan hat yazılı panolar mevcuttur. Mihrap üstünde de yazılı çini pano yer alır. Pencere üstlerinde ve altlarında çini panolara yer verilmiştir. Mihrabın üstünde bulunan pencerelerin etraflarında yer alan panolar natüralist üslubun güzel örneklerini sergilemektedir. Mermer mihrabın

69 DÖNMEZ, Naza Emine (2002), Osmanlı Dönemi Türk Çini Sanatı, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s 367

70

ÖNEY, Gönül (1976), Türk Çini Sanatı, Yapı ve Kredi Bankası Yayınları, İstanbul, s.84

diğer bir öğesi olan minber külahını da çini kaplayan mimar ayrı bir güzellik sunmaktadır. Camide yer alan çiniler oldukça iyi durumdadır.

Yapıda yer alan şemse uygulamalı çiniler: Mihrap sofasında iki adet, pencere

alınlıklarında dört adet olmak üzere yapıda toplam altı farklı çeşit şemse uygulaması mevcuttur. XVI. yüzyıla tarihlendirilen bu çiniler sıratlı tekniğinde olup, dönem özelliklerini yansıtmaktadır.

a.Mihrap sofasında yer alan şemse uygulamalı çiniler

Mihrabın yan duvarlarında yer alan, bordür şeklindeki ulama pano, bir tam üstte iki yarım, sonra yine bir tam şeklinde devam etmektedir. Beyaz zemin üzerine yerleştirilmiş olan kobalt mavisi dendanlı şemselerin salbekleri kırmızı renkli küçük tepelikler şeklindedir(Resim-33). Panoda yer alan karolar, 18,5 x 24,5 cm. ölçülerindedir.

Resim 37: Sokullu Mehmet Paşa Camii, mihrap yanı duvarlarındaki çiniler

Şemselerin içine yerleştirilen çiçek demeti natüralist üsluptadır. Orta bağdan çıkan hareketli dallar üzerinde ortada bir kırmızı karanfil, iki yanında kobalt mavisi renkte kırmızı benekli laleler yer alırken bunlar yine bir orta bağ ile bağlanmıştır. En dışında iki kırmızı gül goncası bulunan demette, sümbüllere de yer verilmiş ve bunlarda da kobalt mavisi kullanılmıştır. Bu panonun etrafı yaprak ve tepeliklerden oluşan bir

bordür ile kuşatılmıştır. Lacivert zeminli bu bordüründe dışına başka bir bordür kuşağı yerleştirilmiştir. Sırları oldukça parlak olup renklerde kalitelidir ve dönem özelliklerini yansıtır(Resim-38, Çizim-19).

Resim 38: Sokullu Mehmet Paşa Camii, mihrap yanı duvarı çinilerindeki şemse motifi Çizim 19: Sokullu Mehmet Paşa Camii, mihrap yanı duvarı çinilerindeki şemse motifi

Mihrap tacının iki yanında yer alan şemse uygulamalı panolar birbirinin aynıdır. Daire şeklindeki lacivert zeminli panolarda beyaz renkli harfler ortada düğümlenerek geometrik bir ağ ile yıldız şeklini alır. Harf ortalarında kırmızı ve yeşil renklerine yer verilmiştir. Köşelerde yer alan şemse formları dört köşeye yerleştirilerek ince dallar üzerinde bulunan yaprak ve çiçeklerden oluşan kompozisyonlarla desen tamamlanır. Şemse içinde bulunan kompozisyondaki ayırma rumiler beyaz, ortaları yeşil, en dış kısımları lacivert ile renklendirilmiştir. Bu şemsenin salbekleri tepelik şeklinde olup kırmızı renklidir(Resim-40, Çizim-20).

Resim 39: Sokullu Mehmet Paşa Camii, mihrabın üst kısmında yer alan yazılı pano

Resim 40: Camii, mihrabın üst kısmındaki panoda yer alan şemse form motifi Çizim 20: Camii, mihrabın üst kısmındaki panoda yer alan şemse form motifi

b.Pencere alınlıklarında yer alan şemse uygulamalı çiniler:

Cami içinde mahfil altlarında yer alan bu panolar on iki adet olup iki tanesi dışındakiler pencere üstü alınlığı olarak tasarlanmıştır. Her pencere üzerinde aynı kompozisyon tekrar ederken ufak renk değişikliklerine yer verilmiştir. Beyaz zeminli bu panolar dikdörtgen olarak tasarlanmış olup tam orta kısmına rumi kompozisyona sahip güzel bir şemse yerleştirilmiştir. Aynı kompozisyonlu yarım şemseler diğer şemse ile aynı hizada, panonun sağ ve sol başına oturtulmuştur. Dendanlı şemsenin zemini muhteşem mavi rengi ile göz doldururken, aynı güzellikteki beyaz rumili ve kırmızı hurdeli,

simetrik kompozisyon ile şemse bezenmiştir. Şemsenin kenarları tepelik formuna benzeyen açık mavi renkli dendanlı yapraklar oya gibi işlenmiş olup ortalarına kırmızı noktalar boncuk gibi kondurulmuştur(Resim-42, Çizim-21).

Resim 41: Sokullu Mehmet Paşa Camii, sağ mahfilde yer alan pencere alınlığı

Resim 42: Kadırga Sokullu Mehmet Paşa Camii, alınlık şemse motifi Çizim 21: Kadırga Sokullu Mehmet Paşa Camii, alınlık şemse motifi

Bu alınlık cami girişinde sağ mahfilde olup iki adettir. İki yanda ve orta kısımda yer alan şemselerin arasında kalan beyaz zeminli alanda hatayi ve pençlerden oluşan

hançerli yapraklar üzerine yerleştirilen orta kısımdan simetrik kompozisyon ile pano tamamlanmaktadır. Kompozisyonda yer alan kırmızı bahar dalları çiçeklerin arasına serpiştirilmiştir(Resim-44, Çizim-22).

Resim 43: Sokullu Mehmet Paşa Camii, cami girişi sağ mahfili pencere alınlığı

Resim 44: Sokullu Mehmet Paşa Camii, pencere alınlığı şemse motifi Çizim 22: Sokullu Mehmet Paşa Camii, pencere alınlığı şemse motifi

Bu pencere alınlığı da cami içinde yer alan diğer pencere alınlıkları ile aynı kompozisyona sahip olsa da kompozisyonunu merkezini oluşturan şemse de farklılıklar gözlenir. İlk bakışta sadece renk değişikliği göze çarpsa da rumi kompozisyonda da

değişiklikler mevcuttur. Diğer şemseden farklı olarak zemini kırmızı ile renklendirilen şemse de turkuaz hurdeli rumiler yine beyaz renklidir. Bu narin şemsenin salbekleri kırmızı renkli, gittikçe küçülen tepeliklerden meydana gelmektedir.

Resim 45: Sokullu Mehmet Paşa Camii, sağ mahfil pencere alınlığı bordürü

Resim 46: Sokullu Mehmet Paşa Camii, pencere alınlık bordür şemse motifi Çizim 23: Sokullu Mehmet Paşa Camii, pencere alınlık bordür şemse motifi

Bu alınlıkları taçlandıran bordür, lacivert zemine sahip olup panonun içi ile bütünlük sağlayan şemselerden oluşan bir kompozisyon sergiler. Şemseler uzun ve kısa kenarlarda yerini alırken, köşelere hatayiler yerleştirilmiştir. İri penç ve goncalarla yapraklardan oluşan kompozisyon şemselerin arasında dolaşmaktadır. Dilimli şemselerin zemini turkuaz renkli olup, salbekleri küçük beyaz zeminli kırmızı noktalıdır. Şemsenin içinde yer alan simetrik, ince, zarif rumi kompozisyonda beyaz rumilerin hurdeleri kırmızı renklidir. Panoyu taçlandıran bordür beyaz zemin üzerinde birbiri ile bağlantılı iki farklı tepelik formuna benzer dilimli yapraklardan oluşmuştur. Lacivert zeminli olan bordür kırmızı beneklidir. Sıraltı tekniği ile hazırlanan bu

Mihrap duvarının sağ ve sol kısımlarında mahfil pencerelerinin altında yer alan sülüs yazılı alınlıkta lacivert zemin üzerinde beyaz harflerle istiflenmiştir. Konumuz olan şemse bu panoda bordür kısmında yer almaktadır. Yaprak, penç ve şemse ile oluşturulan bordür yazı panoyu kuşatır. Diğer alınlıklardaki bordürün aynısı ile dikdörtgen pano taçlanır. Bu panonun bordürün temelini oluşturan şemse salbeksizdir. Beyaz zemin üzerinde bir penç bir şemse şeklinde düzenlenen kompozisyonda lacivert dallar şemsenin altından geçerek (S)’ler çizer. Şemse ve pençlerin arasında yer alan iri dilimli yaprakların içleri çiçeklenmiştir. Şemsenin zemini kırmızı renkte olup, lacivert hurdelere sahip beyaz renkli rumilerden oluşan kompozisyon ile döşenmiştir. Bu panoda renkler ve sır oldukça kalitelidir(Resim-48, Çizim-24).

Resim 47: Sokullu Mehmet Paşa Camii, mahfilde bulunanyazılı pano

Resim 48: Sokullu Mehmet Paşa Camii, yazılı pano bordürü şemse motifi Çizim 24: Sokullu Mehmet Paşa Camii, yazılı pano bordürü şemse motifi

Camide kullanılan çiniler XVI. yüzyıl sıraltı tekniğinde olup renk ve kompozisyonlar dönem özelliklerini yansıtmaktadır.

Karşılaştırma: Mimar Sinan’ın eseri olan cami 1571 yılında yapılmış olup, XVI.

yüzyıl çinileri ile süslüdür. Yapıda altı farklı şemse uygulaması yer alırken şemselerden beş tanesi rumi deseni ile bir tanesi natüralist üsluplu kompozisyona sahiptir. Natüralist üsluplu olan şemse mihrap duvarının yanında yer alır ve yüzey düzenlemesi şeklindedir. Mihrabın hemen üzerinde bulunan sülüs yazılı panonun köşe dolgularında yer alan şemse uygulaması rumi kompozisyonuna sahip olup aynı şemse Beylerbeyi Camii’nde farklı renklendirme ile kullanılmıştır. Diğer rumi kompozisyona sahip şemseler sadece bu yapıda yer almaktadır. Natüralist üsluplu şemsenin kompozisyonu sadece bu yapıda yer alırken benzer kompozisyonları Beylerbeyi Camii ile Hırka-i Saadet Dairesi’nde görülmektedir. Diğer iki rumili kompozisyon ise bordür çinisidir. Birbirinin aynı olan şemseler, renklendirme farkından dolayı sanki başka bir desen izlenimi vermektedir. Bu şemse uygulaması III. Murat Has Odası’nda, III. Ahmet Kütüphanesi’nde ve karışık olarak Çifte Kasırlar’da görülmektedir. Şemselerde renklendirme farklılıkları mevcuttur.