Programı çeşitli şekillerde tanımlamak mümkündür. Örneğin, Fidan (1985, s. 20) programı, “hedefleri gerçekleştirmek üzere planlanan faaliyetlerin uygulamadaki görünümü” olarak tanımlamış ve programın öğelerini de amaçlar, öğretme durumları ve değerlendirme olarak sıralamıştır. Doğan (1982, s. 3) ise programı, “öğrencilerde beklenen öğrenciyi meydana getirebilmek için planlamış faaliyetlerin tamamı” olarak tanımlamakta; programın da öğrencide meydana gelen davranış değişikliğini, buna ulaşmak için öğrencinin geçireceği eğitim yaşantılarını ve amaca ne oranda ulaşıldığına ilişkin değerlendirme ölçütlerini kapsadığını belirtmektedir. Özçelik (1992, s. 4) programı, “öğretme-öğrenme sürecinde nelerin, niçin ve nasıl yer alacağını gösteren bir kılavuz” olarak tanımlamıştır.
Programı, bireyin ekonomik ve yeterli biçimde eğitilmesi amacıyla planların seçilmesi, düzenlenmesi ve kanıtlanmasıyla ilgili bir çalışma alanı olarak tanımlayan Saylan (1995, s. 12) program tasarısının öğelerini; amaçlar ve/veya hedefler, öğrenme fırsatları ve değerlendirme olarak sıralamaktadır. Saylan’a göre hedefler hem davranış hem de içerik elemanlarını içerdiğinden program tasarısının elemanları; amaçlar ve/veya hedefler, davranışlar, içerik, öğrenme fırsatları ve düzeni, değerlendirme olarak sıralanabilir.
24 • Program okul ortamında öğretilendir.
• Program konular dizisidir. • Program içeriktir.
• Program çalışmalar dizinidir. • Program materyaller dizinidir. • Program derslerin sıralanmasıdır. • Program davranışsal amaçlar dizinidir. • Program çalışılan konudur.
• Program, ders dışı etkinlikler, rehberlik, kişiler arası ilişkiler dahil, okul ortamında devam ede gelen her şeydir.
• Program okul tarafından belirlenen hem okul içinde hem de okul dışında öğretilenlerdir. • Program okul çalışanları tarafından planlanan her şeydir.
• Program okulda öğrenciler tarafından edinilen deneyimler dizinidir. • Program bireyin okullaşma sonunda deneyim kazandığı şeydir.
Çeşitli tanımlara bakıldığında programın hem sadece dersleri ele alan dar bir kapsamı olduğu hem de okul dışında ve içinde kazanılan öğrenme deneyimlerini içine alan oldukça geniş bir tanıma sahip olduğu görülebilir (Oliva, 1988, s. 6).
2.7. Eğitim Programı
Ülkelerin eğitim sistemlerinin temelini eğitim programları oluşturur. “Eğitim programı, belli bir öğrenim çağında, ya da belli bir alanda yetiştirilecek öğrencilerin, önceden belirlenmiş eğitim amaçlarına erişebilmeleri için gerçekleştirilen planlı eğitsel etkinliklerin tümüne denir” (Başaran, 2006, s. 331). Çünkü nasıl bir insan yetiştirileceği sorusunun yanıtı eğitim programlarında ifadesini bulur. Eğitim programları, her ülkenin milli politikası yönünde eğitim yaşantılarını planlayıp sistemli bir hale getirir. Eğitim sisteminde yapılan değişiklikler, programlarda yer aldığı ölçüde anlam kazanır. Çünkü program eğitimciye neyi, niçin ve nasıl öğreteceğini, yöneticiye hangi fiziki tesislere ve
25
materyallere ihtiyaç olacağını, denetleyiciye neyi, nasıl değerlendireceğini, öğrenene ise ne öğreneceğini ve kendisinden ne beklendiğini bildirir (Helvacı, 2012, s. 53).
Atatürk’e göre; “Türkiye Cumhuriyetinin okulda vereceği eğitim ulusal eğitimdir. Ulusal eğitimde başarıya ulaşabilmek için izlenecek yol ve uygulanacak program;
a) Ulusumuzun-ülkemizin bugünkü durumuna, b) Toplumsal-bireysel yaşamımızın gereksinimlerine, c) Çağın gereklerine uygun olmalı,
Böylece değişme, gelişme, çağdaşlaşma doğrultusundaki ulusal-toplumsal ve bireysel istek ve beklentileri karşılamalıdır. Bu yaklaşımdan anlaşıldığı gibi Cumhuriyetimizin kurucusu Ulu Önder Atatürk kültürü Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli olarak belirlemektedir. Güzel sanatları sevmeyi ve ondan yükselmeyi de Türk ulusunun tarihi bir niteliği olarak görmektedir (Uçan, 1994, s. 98).
Bir eğitim programı planlanırken işe öncelikle programın nasıl olacağını tasarlamakla başlanmalıdır. Bu aynı şekilde bir mimarın bir yapıyı tasarlaması ve plan çizmesi sürecine benzer. Program geliştirme uzmanı da program geliştirme çalışmalarına başlamadan önce bu program tasarımını ortaya koymalıdır. Program tasarımları bir eğitim programını oluşturan temel ögelerden oluşmakta ve bu ögeler arasındaki ilişkiler açısından farklılıkları ortaya koymakla farklı tasarımlar ortaya çıkmaktadır. Bir programın temel ögeleri, hedef, içerik (konu alanı), öğrenme yaşantıları ve değerlendirmedir (Demirel, 2007, s. 47).
Eğitim Programı;
Konular listesidir. Ders içerikleridir
Çalışmaların programlanmasıdır. Öğretim materyalleri listesidir. Derslerin sıralanmasıdır. Hedef davranışlar grubudur.
Okul içinde ve dışında öğretilen herşeydir.
Okul personeli tarafından planlanan herşeydir (Demirel, 2007, s. 1).
Eğitim programı tanımının oldukça geniş olmasının en büyük nedenlerinden birisi yazarların felsefelerinin, görüşlerinin ve eğitim anlayışlarının farklı olması olarak
26
açıklanabilir. Kimileri eğitim programını sadece dersler olarak ele alırken kimileri de okul dışında ve içinde öğrenilen ve deneyim kazanılan her şey olarak ele almaktadır. Eğitim programı herhangi bir eğitim kurumunun amaçları doğrultusunda düzenlenmiş ve planlı olan eğitim etkinliklerinin tümü olarak tanımlanabilir (Erden, 1998, s. 3-4). Bir başka tanıma göre eğitim programı, “bir eğitim kurumunun bireyler için sağladığı ulusal eğitimin ve kurumun amaçlarının gerçekleşmesine yönelik tüm etkinlikleri içerir. Buna göre öğretim ders dışı etkinlikler, özel günlerin kutlanması, geziler, kısa kurslar, rehberlik ve sağlık gibi hizmetler ve etkinlikler bu tanımı kapsamaktadır” (Varış, 1996, s. 14).
Bir diğer tanımda ise eğitim programı yerine yetişek kavramı kullanılmakta ve öğrenci açısından bir öğrenme yaşantıları düzeni olduğu kadar eğitimci yönünden de eğitim durumlarının düzenlenmesi olarak tanımlanmaktadır (Ertürk, 1998, s. 95-96).
Demirel (2003, s. 4) ise, eğitim programını "öğrencide, okulda ve okul dışında planlanmış etkinlikler yoluyla sağlanan öğrenme yaşantıları düzeneği" olarak tanımlarken; programın öğelerini hedef, içerik, öğretme-öğrenme süreci ve değerlendirme olarak sıralamaktır Demirel (2004, s. 37).
Tyler eğitim programını; “eğitimin amaçlarına ulaşmak için, okul tarafından planlanan ve yönetilen öğrencilerin tüm öğrenmeleri” olarak tanımlarken, programın öğelerini ise; hedefler, öğrenme yaşantılarının seçimi, öğrenme yaşantılarının düzenlenmesi ve değerlendirme olarak belirlemektedir. Taba ise programı, çok geniş olarak tanımlamanın onu fonksiyonsuz yapacağı görüşünden hareketle bu kavramı “bir öğrenme planı” olarak açıklamakta ve programın öğelerini: amaçlar ve özel hedefler, içerik, öğrenme yaşantıları ve değerlendirme olarak belirtmektedir (Saylan, 1995, s. 6-36).
2.8. Öğretim Programı
Eğitim programı içinde ağırlık taşıyan kısım öğretim programıdır. “Öğretim programı, genellikle belli bilgi kategorilerinden oluşan ve bir kısım okullarda beceriye ve uygulamaya ağırlık tanıyan bilgi ve becerinin eğitim programlarının amaçları doğrultusunda ve planlı bir biçimde kazandırılmasına yönelik programdır” (Küçükahmet, 2003, s. 9). Senemoğlu (1997, s. 8) çalışmasında, öğretim programını bir derste öğrencilerin ulaşacağı hedefleri ve davranışları, davranışları kazandırmak üzere düzenlenecek eğitim durumlarını ve davranışların ne derecede kazandırıldığını ortaya koyabilecek sınama durumlarını kapsayan gelişmeye açık ve çok yönlü etkileşim içinde
27
olan öğeler bütünü olarak tanımlarken, öğretim programının üç temel öğesini; hedefler, eğitim durumları ve değerlendirme olarak sıralamaktadır.
Cox (2007, s. 12)’a göre, “etkili tasarlanmış bir öğretim programı; dengeli, bilgi yüklü, esnek, ilerleyici, öğrenci merkezli ve öğrenme odaklı olmalıdır”.
Bir öğretim programı geliştirmenin ilk aşaması öğretim programının ilke edindiği felsefeyi belirlemektir. Öğretim programı için seçilen felsefe, öğretim programının biçimini ve sınırlarını belirlemektedir. Ertürk (1982, s. 42), eğitim felsefesi için şunları söylemektedir: “Toplum, birey ve konu alanlarını ele alış tarzlarımızın temelindeki sayıtlılar felsefi niteliktedir. Ayrıca toplum, birey ve konu alanı ile bilgi ve değer hakkında inceleme yaparken ne arayıp neye önem vereceğimizi felsefi görüş ve tutumlarımız tayin eder”. Tarihten bu yana idealist, gerçekçi, yararcı gibi felsefelerle yola çıkılan öğretim programları, ilke edindikleri felsefelerle kendi sınırlarını çizmiştir. İçinde yaşanılan toplumun özellikleri, bilimde kat edilen yol veya dünyayı etkileyen önemli olaylar, eğitim felsefelerini de değiştirmiştir. Yaşam koşulları değiştikçe eğitim koşulları ve felsefeleri de değişim göstermiştir (Sönmez, 2003, s. 70).
Sönmez (2003, s. 10), bir öğretim programında aşağıdaki beş öğenin göz önünde bulundurulması gerekmektedir:
1. Kişide bulunması istenilen özellikler, yani amaçlar, 2. Amaçların göstergesi olan davranışlar,
3. İçerik düzenlemesi,
4. Davranışların öğrencilerin her birine kazandırılabilmesi için eğitim durumları,
5. Her davranışı, her bir öğrencinin kazanıp kazanmadığını, kazandıysa ne ölçüde kazandığını yoklayan sınama durumları. Bilen (2006, s. 4-9), amaçları belirlemeden önce ihtiyaç analizinin yapılması gerektiğini; ihtiyaç analizinden sonra öğrencilere kazandırılmak istenen amaç ve davranışları belirlemek gerektiğini belirtmektedir.
28 2.9. Programının Öğeleri
2.9.1. Amaçlar (Hedefler)
Eğitim etkinlikleri planlı ve belirli bir zaman dilimi ile sınırlı olmak zorundadır. Sınırlı zaman dilimi içerisinde planlı eğitim etkinlikleriyle öğrencilere kazandırılabilecek - özellikler de sınırlı ve planlı olmalıdır. Bu nedenle, öğrencilere her özellik değil önemli olan özelliklerin kazandırılması gerekmektedir. Bu gerekçeyle öğrencilere kazandırılması istenen özellikler öncelikli olarak belirlenmelidir. Hedef kavramı ile ilgili olarak bilim adamları tarafından yapılan tanımlar incelendiğinde: Ertürk (1998, s. 24) hedefi, yetiştirilen bireyde bulunması uygun görülen eğitim yoluyla kazandırılabilir nitelikteki özellikler olarak belirtmektedir. Tekin (1991, s. 11) hedefi daha genel anlamda ele almakta ve toplumun yetiştirdiği bireyde bulunmasını öngördüğü özellikler olarak belirterek hedefleri toplumsal yapının özellikleri içerisinde görmektedir. Sönmez (2004, s. 21) ise, hedefi kişide gözlenmesi kararlaştırılan istendik özellikler olarak belirtmekte ve özellikleri bilgi, beceri, değer, ilgi, tutum, güdülenmişlik, kişilik vb. olarak ele almakta ve temel kavram olarak istendik sözcüğünü vurgulamaktadır. Program geliştirmenin ilk aşamasının hedef-davranışların belirlenmesi olduğu, program geliştirme alanında uzman bireylerin üzerinde uzlaştığı konulardan birisidir. Programın diğer öğeleri olan içerik, öğrenme öğretme süreçleri ve değerlendirme işlemleri programın hedeflerine uygun olarak düzenlenmektedir. Sönmez (2004, s. 22-25), hedeflerin belirlenmesinde toplumsal gerçek, konu alanı, kişi ve doğanın göz önüne alınması gerektiğini belirtmektedir.
Programın temel öğeleri olan eğitim durumları ve değerlendirme hedeflere uygun olarak belirlenmekte ve düzenlenmektedir. Başka bir deyişle, hedefler, “eğitim durumlarının ve sınama durumlarının hazırlanmasına yol göstermekte ve değerlendirme etkinliklerinde ölçütler takımı oluşturmaktadır” (Senemoğlu, 1997, s. 403).
Hangi düzeyde ifade edilirse edilsin, hedeflerin belirli nitelikleri taşıması gerekmektedir. Bu nitelikleri şu şekilde özetlemek mümkündür.
Hedefler,
• toplumun koşullarına ve gereksinmelerine yanıt vermelidir. • insanların temel gereksinmelerini karşılayacak yönde olmalıdır. • demokratik ideallere uymalıdır.
29 • kendi içinde çelişki halinde bulunmamalıdır.
• istenen davranış değişikliğini açıklayan bir yönde dile getirilmelidir. • belli bir programla gerçekleştirilebilecek şekilde gerçekçi olmalıdır. • gelişmeye dönük ve süreklilik içinde olmalıdır.
• öğretmene yönelik değil öğrenciye yönelik olmalıdır. • davranışa dönüştürülebilecek nitelikte olmalıdır.
• "bilgisi, becerisi, gücü, yeteneği, oluş, hoşgörülülük" gibi sözcüklerden biri ile bitmelidir.
• öğrenme özelliğini belirtecek nitelikte olmalıdır.
• genel ve aynı zamanda sınırlı olmalıdır. Bir hedef tek bir öğrenme ürününü kapsamalıdır. • hangi konu içeriğiyle ilgili olarak gerçekleştirileceği belirtilmelidir.
• birbirlerini destekler nitelikte olmalıdır. Bir ders için belirlenen hedefler, kendi içinde mantıksal açıdan tutarlı olmalıdır.
• bilişsel, duyuşsal ve devinişsel alanda bir aşamalılık göstermeli birbirlerini tamamlamalı ve desteklemelidir.
• gözlenebilir ve ölçülebilir olmalıdır.
• ulaşılabilir ve değişmeye açık olmalıdır (Demirel 2003, s. 109-110, Varış 1996, s. 97, Ertürk 1998, s. 53, Sönmez 2004, s. 28-30, Saylan 1995, s. 53)
2.9.2. İçerik
Bir öğretim programında belirlenen amaçlara ulaşabilmek için “Ne öğretelim?” sorusuna verilen yanıt, içeriği oluşturmaktadır. İçerik belirlerken kavram çerçeveleri, temel konular önceden belirlenmelidir. Her sınıf için hangi konunun ne zaman ve hangi sırayla verileceği önceden kararlaştırılmalıdır.
İçerik olguların ve olayların ezberlenmek üzere, ansiklopedik bir şekilde bir araya getirilmesi değil, yaşama alanlarının anlam taşıyan bölümlerinin aktif bir çabayla düzenlenmesidir. Bu sebeple, belli bir disiplinle anlam taşıyan bölümleri saptayan, aktif çaba göstererek düzenleyen bilim adamlarının çalışmaları ile ilişki kurmakta yarar vardır
30
(Varış, 1994, s. 114). Bilimde ve sanatta sürekli biçimde yeniliklerin olmasına karşın içeriğin sarsılmaz biçimde aynı kalması bilimsel bakımdan açıklanamaz bir durum olarak görünmektedir. Öğretim programı içerikleri devingen ve gelişime açık olarak düzenlenmelidir (Varış, 1978, s. 153).
Eğitim programlarının hazırlanmasında öncelikle hedefler belirlenmekte, daha sonra ise belirlenen hedefleri gerçekleştirmeye dönük içerik düzenlemesine geçilmektedir. Bu bağlamda içerik, bir anlamda öğrenciyi hedeflere götüren araç olma görevini üstlenmektedir (Sözer 1998, s. 64). “İçeriğin, olguların ve olayların ezberlenmek üzere, ansiklopedik bir şekilde bir araya getirilmesi değil, yaşama alanlarının anlam taşıyan bölümlerinin aktif bir çabayla düzenlenmesi” olduğunu vurgulamaktadır. Programın içerik boyutunda daha önceden belirlenmiş olan hedeflere ulaşmak amacıyla “ne öğretelim” sorusuna yanıt aranır. Bu açıdan bakıldığında programın içerik boyutunda daha önceden belirlenmiş olan hedefler doğrultusunda öğrencilere verilecek olan bilgilerin düzenlenmesi söz konusudur (Demirel 2003, s. 120).
Bir programının içeriği, hedeflerde öngörülen yeterlikleri kazandırmak üzere, öğrencilere sunulan yaşantılardan oluşmaktadır. Bu yaşantılar, genellikle hedeflere yönelik ve konu alanlarına dayalı olarak düzenlenmektedir. Belki de bu yüzden, içeriğin düzenlenmesi denildiğinde, çoğunlukla konuların sıralanması işi akla gelmektedir. Oysa, gerçek durum farklıdır. İçerik öğrenmenin ve böylelikle hedeflere ulaşmanın yalnızca bir aracıdır.
İçerik düzenlenirken kazandırılmak istenilen hedef davranışlar göz önüne alınmalıdır. Bu iş yapılırken basitten karmaşığa, kolaydan zora, somuttan soyuta, yakın çevre ve zamandan uzağa, birbirinin önkoşulu ve çağdaş bilgi ve beceriyle donanık olacak şekilde içerik yazılmalıdır (Sönmez, 2001, s. 122).
2.9.3. Öğrenme ve Öğretme (Eğitim Durumu)
Programda hedefler ve içeriğin belirlenmesinden sonra eğitim durumları düzenlenmektedir. Eğitim durumları bir anlamda programın öğrenciye yansıyan boyutu olarak görülebilir. Eğitim durumu, program geliştirmenin süreç boyutunu oluşturmaktadır. Öğrencilerde istenilen davranış değişikliklerinin gerçekleşebilmesi için eğitim durumlarının etkili bir biçimde düzenlenmesi gerekir. Programın bu boyutunun, öğretmen için öğretme, öğrenci için de öğrenme fırsatları anlamını taşıdığını söylemek mümkündür
31
(Demirel 200, s. 135). Ders içeriğine uygun yöntem ve teknikler, ders araç-gereçleri, ders içi ve ders dışı etkinlikler, bu etkinliklerin nasıl gerçekleştirileceği, derslik, atölye, laboratuar, kütüphane vb. yerler eğitim durumlarının kapsamına girmektedir (Büyükkaragöz 1997, s. 23). Eğitim durumlarında “nasıl” sorusuna yanıt aranır. Programda belirlenen hedeflerin öğrencilere en etkili ve en kısa sürede nasıl öğretileceği bu boyutta ele alınır. Hedef-davranışların öğrencilere kazandırılmasında hangi yöntem ve tekniklerin kullanılacağı, ders içerisinde hangi etkinliklerin gerçekleştirileceği, öğrenmeyi kolaylaştırma ve çabuklaştırma için hangi araç-gereçlerin kullanılacağı eğitim durumlarında belirlenir. Eğitim durumlarının düzenlenmesinde dikkat edilmesi gereken noktaları Saylan (1995, s. 53-54) şöyle açıklamaktadır: Eğitim durumları; programın hedef ve içerik boyutlarını kapsayacak şekilde, öğrencinin ilgi ve ihtiyaçlarına uygun, öğrenciyi tatmin edici ve öğrenciyi ileri seviyelere götürecek şekilde, ekonomik, istenmeyen davranışların ortaya çıkmasını önleyen, bir anda birçok hedefin gerçekleşebilmesine olanak sağlayan, mevcut koşullara ve olanaklara uygun, birbiriyle tutarlı ve kaynaşık olmalıdır. Eğitim durumlarında, hedef davranışları öğrenciye kazandırmak için gerekli uyarıcılar düzenlenip işe koşulmaktadır (Sönmez 2004, s. 127). Bu noktadan hareketle, eğitim durumları ne derece etkili düzenlenirse, gerçekleşen eğitimin kalitesinin de o düzeyde artacağını söylemek mümkündür.
2.9.4. Değerlendirme
Değerlendirme programın son öğesi olarak kabul edilmektedir. Program, eğitim durumları sonunda öğrenmenin gerçekleşip gerçekleşmediğini belirlemek için belirli ölçütleri ortaya koymalı ve işlem yolları önermelidir. Değerlendirme öğesi bir anlamda öğrenme düzeyinin göstergesi olarak kabul edilebilir. Postner (1995)’e göre değerlendirme; birey ya da bir grup birey tarafından obje, kişi ya da bir takım işlemlerin değeri hakkında karar verme işidir. Değerlendirme, programın kabul edilip edilmeyeceği, değiştirilip değiştirilmeyeceği ya da ortadan kaldırılıp kaldırılmayacağı konularında karar verebilmek için gerekli olan bilgiyi toplamak amacı ile yapılan işlem ya da işlemler topluluğudur (Ornstein ve Hunkins, 1988).
Değerlendirme bireyin davranışlarında oluşması beklenen istendik davranış değişmelerinin, belirlenen ölçütler çerçevesinde oluşup oluşmadığını ortaya çıkarma süreci olduğunu vurgulamaktadır (Bilen, 1996, s. 8).
32
Öğrencilerin başarısını ölçmek amacıyla hazırlanan ölçme araçları, öğrencilerin bilişsel, duyuşsal ve devinişsel özellik ve becerilerini ölçebilmeli ve ölçme araçları geçerlik, güvenirlik, kullanışlılık, objektiflik, kapsamlılık ve ayırt edicilik özelliklerine sahip olacak nitelikte hazırlanıp uygulanmalıdır (Özçelik 1982, s. 121- 144).