Açık Program

Demirel (2005) eğitim programını; öğrenene, okulda ve okul dışında planlı etkinlikler yoluyla sağlanan öğrenme yaşantıları düzeneği olarak tanımlarken, Ertürk (1982, s. 18) belli bir öğrenci grubunu belirli bir süre içinde yetiştirmeye yönelik düzenli eğitim durumlarının tümü olarak tanımlamakta, Varış da (1996, s. 14) “bir eğitim kurumunun çocuklar, gençler ve yetişkinler için sağladığı, Milli Eğitimin ve kurumun amaçlarının gerçekleştirilmesine dönük tüm faaliyetler” olarak tanımlamaktadır. Caswell ve Campbell (1935; akt: Saylan, 1995) de öğrenmenin derslerle sınırlı olmadığını, tüm okul çevresi tarafından etkilendiğini ve bu nedenle de öğrenene etki eden her şeyin eğitimde program geliştirme sürecinde düşünülmesi gerektiğini ve programın da öğretmen rehberliğinde, öğrencilerin geçirdiği tüm yaşantılar olarak tanımlanması gerektiğini ifade etmektedir. Marsh ve Willis (2007, s.

8-34

13) de eğitim programının tanımlarından birinin bireylerin okul rehberliğinde yaşadığı tüm deneyimler olabileceğini belirtmektedirler. Eğitim programları içinde yer alan bireylerin, programın amaçlarında ifade edilen nitelikleri kazanmaları beklenmektedir. Bu kazanım sürecinde en temel öğelerden birisi de okullardır. Okullar, belirli merkezlerde hazırlanmış olan programların temel uygulama alanlarıdır ve temelde programların işleyip işlemediği, ne ölçüde istenir sonuçlar yarattıkları okullardaki uygulamalar sonucunda ortaya çıkmaktadır.

Ryan (1993) eğitim ve eğitim kurumlarının bireylerin sadece belirli akademik disiplinleri öğrenecekleri yerler değil, aynı zamanda sosyalleşecekleri, belirli değerleri kazanabilecekleri ve karakter gelişimlerinin sağlanması gereken yerler olduğunu belirtmektedir. Hızal (1982, s. 3) da eğitim programının bütünsel yönüne dikkat çekmiş ve eğitim programını “Bireyin bedeni, zihni, duygusal ve toplumsal yönlerden gelişmesine yardım eden davranışların kazanılmasını sağlayan eğitsel yaşantıların tümü” olarak tanımlamıştır.

Eisner (1985; akt: Hewitt, 2006) eğitim programını açık program, dolaylı program, gereksiz program ve örtük program başlıkları altında dört grupta incelemiştir. Açık program, öğretmenlerin rehberliğinde öğretimi gerçekleştirilmesi gereken, matematik, fen gibi konuları kapsayan belgeleri içerirken; dolaylı program, sınıf ortamında öğretilen veya öğretmen ve öğrencilerin ilgisini çeken programdır. Bu program sınıf içindeki gerçek uygulamaları içerir. Gereksiz program cinsellik ya da alternatif yaşam tarzları gibi öğretilmeyen konuları işaret etmektedir. Örtük program ise, sınıf kuralları ile sınırlanabilen, açık programda belirtilmeyen fakat öğrencilere kazandırılan davranışları içermektedir. Yapılan bu tanımlar genel olarak değerlendirildiğinde; eğitim programlarının ve bu programların uygulama alanı olan okulların; açık olarak kazandırmayı amaçladığı davranışların dışında, bazı davranışları da kazandırdığı görülmektedir. Bu durum örtük program kavramı ile açıklanmaktadır.

2.1.2.2. Örtük Program

Eğitim bireyi çevreleyen toplumsal ve ekonomik koşullara, içinde yaşanan kültüre ve değer yargılarına, eğitbilimin gelişmişliğine bağlı olarak davranış değiştirme

35

sürecidir (Türkoğlu, 2005). Diğer bir tanıma göre ise eğitim; “bireyin davranışlarında, kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik yönde davranış değiştirme süreci” olarak ifade edilebilir (Ertürk, 1982). Eğitim kavramının tanımı ile birlikte, örtük programa ilişkin sorular ve sorunlar gündeme gelmektedir. “İstendik” derken “kimin” ya da “neyin” istediği kastedilmektedir? Eleştirel pedagoji açısından, bu sorunu eğitim felsefesi ile ilişkilendirmek bir bakıma “eğitim”i tarafsız bir girişim olarak gösterme çabasının bir sonucudur. Ancak eğitim hem ekonomik çıktıları açısından hem de okullarda yer alan bilgilerin seçimi açısından tarafsız değil, aksine son derece politik bir girişimdir (Apple, 1990, s. 1-10).

Bu noktada sorulması gereken soru, kolektif kültürün nasıl ve niçin belirli yönleri, okullarda nesnel ve gerçek bilgi olarak aktarılır? Daha somut olarak açıklamak gerekirse, bir toplumda resmi bilgi, nasıl ve hangi baskın bilgilerden oluşmaktadır? Baskın bilgiler seçilmiş bilgilerin ideolojik olarak yapılandırılmış halini nasıl sunmaktadır? Okullar nasıl bu sınırlı ve kısmi standartlara dayalı bilgiyi sorgulamadan, gerçekler olarak meşru kılar: Özellikle “her gün yapılan temel ritüeller, öğrencilerin bu ideolojileri öğrenmelerine nasıl katkı sağlar?” sorusu örtük programa işaret etmektedir (Apple, 1990, s. 11-14).

Bu sorular, okul yaşamının en azından üç bölümünde sorulmalıdır: İlk olarak, her gün yapılan temel ritüeller, öğrencilerin bu ideolojileri öğrenmelerine nasıl katkı sağlar? İkinci olarak, geçmişte ve şimdi eğitim programları bilgilerinin belirli biçimleri, bu düzenlemeleri nasıl yansıtır? Son olarak da, bu ideolojiler, eğitimcilerin kendi etkinliklerine anlam vermesi, rehberlik etmesi ve düzenlemesi için yararlı bakış açıkları geliştirmelerine nasıl yansır? (Apple, 1990, s. 14).

Bu sorulardan ilki, okullarda örtük program uygulamaları ile ilgilidir. Okullarda örtük program, yıllar boyunca okulların her gün gerçekleştirdiği, değişmeyen işler ve kurumsal beklentiler ile başa çıkmak için yaşamlarına basit bir şekilde giren eğilimler, değerler ve normların sözsüz bir şekilde öğretilmesidir (Apple, 1990, s. 14).

Wexler (1976), okulların ideolojik olarak nasıl hizmet ettiklerini anlamak için, “bilgi işleme” süreçlerine yakından bakmak gerektiğini belirtmektedir. Bu süreci

36

anlamak için, okullarda seçilen ve organize edilen semboller kadar, öğrencilerin seçimi ve organizasyonu süreci ekonomik ve sosyal olarak katmanlı bir biçimde incelenmelidir ve tüm bu süreçler, gücü kimin elde bulundurduğunu içermektedir. Bu durumu yakından incelemek için, okullaşmanın var olan ekonomik kaynakların ve gücün daha eşit olarak dağıtılmasına katkı sağlayıp sağlamadığını incelemek gerekir. Apple’a (1990, s. 15) göre bu sorunun çözümü için, iki önemli noktaya odaklanmalıyız. Bunlardan birincisi, okulda öğrenme-öğretme için oluşturulan, her gün gerçekleştirilen düzenlemelerin bu sonuçları nasıl ürettiğidir. İkincisi, bu kurumları bugün var oldukları yere getiren, tarihsel kökenleri ve çatışmaları özellikle felsefi bakış açısı ile incelenmelidir.

Örtük program, okulda ve diğer öğrenme ortamlarında söylenmeyen ve kabul edilmemiş konuların işlenmesi ile öğrencilerin belirli bir yönde sosyalleştirilmesi olarak tanımlanabilir. Bu sürecin sonucunda, insanlar bu ideolojinin farkında olmayan ve bu ideolojiye eleştirel bakmayan bireyler haline gelirler. Paykoç’a göre (1995, s. 53) örtük program, “okulda bilinçli ve açık olarak uygulanan programların, kararların, ilkelerin dışında kalan okul ortamı ve yaşamı”dır. Ornstein ve Hunkins (1993) ise, örtük programı, “öğrencilerin öğrenme yaşantıları sürecinde yazılı olarak ortaya konulmayan fakat kazanmaları istenilen veya beklenilen bilgiler, tutumlar, davranışlar ve düşünceler” olarak tanımlamaktadır. Örtük program; toplantılar, kıyafet düzenlemeleri, öğrenciyi izleme ve diğer bütün kültürel etkinlikler yoluyla okulun öğrencilere dolaylı olarak öğrettiği her şeyi kapsamaktadır (Burniske, 2000; akt: Korkmaz, 2006, s. 4). Korkmaz’a göre (2006, s. 4) örtük programın toplumun değerlerinin yeni nesillere kazandırılarak toplumsal devamlılığın sağlanmasında rolü vardır. Örtük program, okuldaki kesin gözüyle bakılan kurallar, ritüeller ve düzenlemeler aracılığı ile gerçekleşen planlanmamış deneyimlerdir. Eğitim sözlüğünde (Demirel, 2005, s. 100) ise örtük program, görünmeyen eğitim programı olarak tanımlanmaktadır. Bu tanıma göre, örtük program, bir okuldaki öğrenmelerin neler olduğunu belirleyen, tüm etkenlerin sonuçlarını ortaya koyan programdır. Yüksel’e (2004c, s. 11) göre, okulun düzeninin, kurallarının, fiziksel ve psikolojik çevresinin, okuldaki yönetici ve öğretmenlerin resmi olmayan veya üstü kapalı bir şekilde öğrencilere verdikleri mesajlar örtük programı oluşturmaktadır. Örtük program aracılığı ile öğrencilerin toplumsal hayata ve devletin

37

ideolojisine bağlılıklarını sağlayacak duygu, tutum, değer, alışkanlık ve beceriler kazanmaları sağlanmaktadır.

Örtük programa ilişkin, tanımlar incelendiğinde, farklı araştırmacıların farklı bakış açılarından yola çıkarak tanımlamalar yaptıkları görülmektedir. Dreeben (1968), öğretmenin sınıfta, otorite olarak gücünü kullanması ve sınıfın sosyal yapısı aracılığı ile öğrenilenler üzerine odaklanırken, Kohlberg (1983) örtük programı ahlak eğitimi ve ahlaki değerlerin öğretmen aracılığı ile öğrencilere kazandırılması ile ilişkilendirmektedir. Jackson(1968), açık program aracılığı ile okulda kazandırılması planlanan birincil hedefler ile öğrencilerin okul çevresinden aldıkları davranışlar arasındaki farka ve ikincil sonuçlarına odaklanmaktadır. Henry, öğrenci ve öğretmen arasındaki ilişkiye, bu ilişkiyi yönlendiren kurallara ve bu kurallar aracılığı ile itaat etmenin öğretilmesini ele almaktadır (Adelman ve Taylor, 2005). Goodman, Friedenberg, Reimer ve Illich gibi eleştirel yazarlar ise örtük programı, sınıf yapısının ve belirli sosyal normların kazandırılmasında okulun işlevi ile ilişkilendirmektedirler. Vallace örtük programı okul aracılığı ile bilimsel dayanağı olmayan, ancak eğitimsel açıdan anlamlı farkların yaratılması olarak tanımlamaktadır. Bu tanım, öğretmen beklentilerinin bir sonucu oluşan “Pygmalion etkisinden”, sadece güzel havalarda resim yapılması gerektiği inancına kadar birçok şeyi kapsamaktadır (Vallace, 1983, s. 11). Snyder (1971, s. 4) örtük programı, öğrenme sürecindeki örtük görevler ile ilişkilendirmektedir. Bu örtük görevler, öğretenin varsayımları ve değerleri, öğrencilerin beklentileri ve öğretmen ile öğrenenin içinde bulundukları sosyal koşullara bağlı olarak şekillenmektedir. Margolis, Soldatenko, Acker ve Gair (2001, s. 2) ise eğitim programının kimileri için açık olarak belirtilmişse de, kimileri için örtük anlamlar içerebildiğini belirtmektedir. Örneğin, sadece öğrencilerin, kendilerine örtük olarak bazı davranışların ya da değerlerin kazandırılmaya çalışıldığını fark etmeleri yeterli değildir. Bununla birlikte, sosyologların, öğretmenlerin ve bürokratların da bunun farkına varmaları, kazandırılmaya çalışılan davranışların ve değerlerin işlevlerinden haberdar olmaları gerekmektedir. Böyle bir ortaklığa varılmaz ise, örtük bir program belirli bir kesim tarafından fark edilmiş olsa bile örtük olarak kalmaya devam eder. Dolayısıyla sadece nelerin örtük program sürecinde bir işlevi olduğunu keşfetmek önemli bir adım, diğer kişiler ile bu keşfi paylaşmak ve belirli bir farkındalık yaratmak ise diğer adımdır.

38