Okullar, öğrencilere bilgi dünyasının kapısını açan özel yerlerdir. Verimli ve etkili bir öğretme ve öğrenme ortamının oluşturulabilmesinde uygun mekanın önemi göz ardı edilemez. Öğrencilerin zamanlarının çoğunu geçirdikleri okulların, öğrencilerin öğrenmesini artıracak ve sağlığını koruyacak şekilde, biyoharmolojik nitelikleri yansıtması gerekir.
Yaklaşık 70 yıllık yatılı bölge okulu tarihinde imar ve inşaat mevzuatı, inşa yöntem ve usulleri, yerel malzeme şartları, ihale yöntemleri gibi daha pek çok konuda ciddi değişiklikler yaşanmıştır. Milli Eğitim Bakanlığımızın okul inşasında tip proje tercih edilmesi, bu projelerin inşa edileceği yerdeki rakım, depremsellik (sismoloji), derece gün bölge, yerel malzeme nitelik ve reolojik özellikler, yüklenicilerin konuya karşı duyarsızlığı gibi sorunlar istenilen sonuçların alınmasına engel oluşturmaktadır.
Buna örnek olarak 2001-2002 yılında eğitim ve öğretim hizmetine alınan Elazığ 75.Yıl İMKB Yatılı Bölge Ortaokulunun 2012 yılında büyük onarım ve güçlendirme kapsamına alınması, Elazığ-Arıcak Yatılı İlköğretim Bölge Okulunun da yaklaşık 5 şiddetinde bir deprem sonucunda kullanılmaz hale gelmesi gösterilebilir.
Diğer taraftan kullanıcı kimliği ve kullanım amacı farklı olan okulların kısa vadeli tadilat ve onarımlar neticesinde Yatılı Bölge Ortaokullarına dönüştürülmesiyle ISO, YABUD, WHO ve İKS esasları ile biyoharmolojinin kuramsal esaslarına uygun olmayan eğitim binası ve/veya mekanların oluşmasına neden olmuştur.
Bu araştırmanın konusu ortaöğretim çağında evlerinden uzakta, YBO’larda, okumak zorunda kalan çocukların eğitim ve öğretim faaliyetinin yanı sıra iaşe ve ibatelerin karşılandığı eğitim yapılarının biyoharmolojik özelliklerinin incelenmesidir. Kullanıcı kimliğine tam uymayan ve kullanım amacı yetersiz ortamlardaki eğitimin verim ve etkiliğini olumsuz yönde etkilenebilmektedir.
Bu tez kapsamında cevabı aranılan problem cümlelerinden ana problem cümlesi; “Elazığ yatılı bölge ortaokulların biyoharmolojik özellikleri etkili öğrenim ve
Bu kapsamdaki alt problem cümleleri ise şunlardır:
Okulların planlama, projelendirme ve uygulama düzeyi BUD esaslarıyla uyumlu mudur?
Okulların mekansal niteliklerinin yansıma düzeyi BUD esaslarıyla uyumlu mudur?
Okulların huzur kriterleri ve konfor şartları YABUD değerleriyle uyumlu mudur?
Okullar BUD esaslarına göre bir sertifika alabilecek nitelikte midir?
Okulların mevcut fiziksel özellikleri TS 11605 EN ISO 14644-1 ve TS EN ISO 13788 esaslarıyla uyumlu mudur?
Bu okullar kısa ve orta vadede özellikle WHO, ISO 7730 ve ASHRAE 55 verilerine uygun hale getirilebilir mi?
Okulların mevcut özellikleri öğrencinin eğitim ve öğretimine olumsuz etkisi var mıdır?
Okulların mevcut fiziksel özellikleri okulun kullanıcı kimliği ve kullanım amacına uygun mudur?
Öğrencilerin okulları hakkındaki kullanıcı memnuniyetleri ne düzeydedir?
1.7. Amaç
Bu doktora tez çalışmasıyla, Elazığ yatılı bölge ortaokulların biyoharmolojik özelliklerin belirlenen birtakım ölçütlere göre incelenmesi ve mevcut durumun öğrenci sağlığı ve etkili öğrenme açısından uygunluğunun ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Bu amaca ulaşabilmek için cevaplandırılan hususlar şunlardır;
Okullar planlama, projelendirme ve uygulama kriterleri (PPU) açısından hangi sertifika sınıfına sahiptir ve temel eksiklikleri nelerdir?
Okullar mekansal niteliklerin yansıma düzeyi kriterleri (MNYD) açısından hangi sertifika sınıfına sahiptir ve temel eksiklikleri nelerdir?
Okulların huzur kriterleri ve konfor şartları yaşam alanı biyoharmolojik uygunluk değerleriyle uyumlu mudur?
1.8. Önem
Toplumsal gelişimde bireysel gelişim önemlidir. Bireysel gelişimde en önemli faktörlerden biriside temel eğitimdir. Etkili ve verimli bir eğitim de ise eğitimin verildiği fiziki ortam şartları ile başarılı ve sağlıklı bir toplumun var edilebilmesinde yüksek standartlı bir eğitim oldukça önemlidir. Her öğrencinin ihtiyaç, ilgi ve yeteneklerinin farkına vardırılması, eğitimin temel amaçları arasındadır. Bu amaca ulaşabilmek için eğitim kurumlarının bu anlayışlar doğrultusunda mevcut durumlarının belirlenmesi ve biyoharmolojik eğitim yapısı olması açısından yapılabileceklerin ortaya konulması yararlı olacaktır.
Eğitim kurumlarında mekanlar iki temel nedenden dolayı özellikle kamuda özel ilgi alanı olmaktadır. Okullar, diğer binalara nispeten fiziksel eksikliklerin olduğu bir yer olarak görülmektedir. Çünkü maliyet konusundaki yetersizlikler, eğitim kurumlarının iyi bir şekilde işletilmesini engellemektedir. Diğer neden ise; çocukların yetişkinlere oranla çevre kirliliklerine karşı daha duyarlı olmalarıdır. Ayrıca çocukların, ev dışında en fazla vakitlerini geçirdikleri yerler, okullardır. Okulda öğrencilerin öğrenme ve performansını etkileyecek olumsuz çevre koşulları, öğrenciler ve toplum için hem anlık hem de hayat boyu sürecek olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir.
Küresel olarak okul binaları, yenilikçi inşaat sektörünün en geniş hareket alanlarından birini temsil etmekte ve önemli çevresel sonuçlar doğurmaktadır. Aynı zamanda toplumumuzda estetik deneyimi ve hayat kalitesini şekillendirmede önemli bir role sahiptir. İyi tasarlanmış ve iyi işleyen bir okula girmek hoşnut edici deneyimlerden biridir. Okul binaları ve tasarımları, dışarıda olabilecek her türlü olumsuzluktan öğrenciyi koruyucu bir duyguyu sağlamak için öğrenciler tarafından mesken tutulmuş bir yer olarak görülebilir. Bu nedenle, en yüksek seviyede esnekliği sağlayabilmek amacıyla canlı mekanlar olarak tasarlanmalı ve böylelikle öğrenme alanlarının karışımına, bireysel, takım, küçük gruplar, geniş grupların çeşitlilik gösteren ihtiyaçlarına kolayca uyum sağlayabilmelidir.
Fiziksel ortamın uygunluğu, bu özelliklerin, programın içeriği ve amaçlarıyla tutarlı olması ve öğrenmeye etki eden tüm öğelerle işbirliği sağlayacak biçimde düzenlenmesi anlamına gelir. Fiziki ortam, etkili öğretme ve öğrenme sürecinin önemli bir parçasıdır. Bu bakımdan fiziksel ortamla ilgili olan her değişken, eğitime destek
veya engel olabilir. Sadece mekanda var olanlar değil, bunların düzenlenişi, görüntüsü, estetiksel durumu da eğitsel açıdan insan üzerinde önemlidir ve etkileyici olmaktadır. Fiziksel çevrenin öğrenmenin bir iskeletini oluşturduğunu ve öğrenmeyi ilerletmeye katkıda bulunabileceği gibi öğrenmeyi engelleyebilmektir (Karaküçük, 2008).
Bugün, birçok okul bozulan çevre koşulları, eskimiş tasarımlar, kullanıcıların değişen talepleri ve demografik özellikleri gibi sorunlarla karşılaşmaktadır. Bütün bu aksaklıklar öğretme ve öğrenme kalitesini bozmaktadır. Aynı zamanda personel ve öğrencilerin sağlık ve güvenlik problemleri yaşamalarına sebep olmaktadır. Bina tasarımı ve düzen koşulları, öğretmenin motivasyonunu ve öğrenci başarısı ile ilişkilendirilmektedir. Fiziki mekan ve çevre şartlarını oluşturan oda, mobilya, aydınlatma, ısı, ses, gürültü vb. unsurların çalışanların sağlığını, fizyolojik ve psikolojik durumunu etkilediği bilinmektedir. Dolayısıyla okullarda, mekanın rahatlık ve güven sağlayıcı ortamlara dönüştürülmesine yeterli önem verilmelidir (Kocabaş, 2010).
Ulusal Türk Yapı Standartları’nda, kullanım amacına göre değişkenlik gösteren şartnameler doğrultusunda uygulanan ve genel olarak yapı inşasında dikkat edilen statik, sismik, mimari gibi birçok özelliğin yanı sıra yapının kullanıcı-mekan-çevre ilişkisinin de tespit edilmesi sayısız yararlara neden olabilecektir. Bu ilişki, kullanıcıların mekandan beklentilerinin özümsenmesine yol açar. Bu da kişilerin kendilerini psikolojik, biyolojik, sosyal ve kültürel anlamda rahat ve huzurda hissetmelerini sağlar. Ayrıca, yapıyı yalnızca fiziksel sınırlayıcılar ve yapı kütleleri ile biçimlendirmeye çalışan bir anlayıştan uzaklaşmayı, bunun yerine sosyal ilişkilerin şekillendiği kültürel, sağlık ve kimlik yönüne değinen, amacına ve kullanıcısına uygun yapılar (hastane, okul, konut, kamu binası vb.) yapılmasını teşvik eder. Bu durum toplu kullanım alanlarında dikkat edilmesi gereken özelliklerin başında gelmekle birlikte, yukarıda tanımlanan eğitim yapıları için ayrı bir önem arz etmektedir. Bu nedenle eğitim yapıları kişilerin sağlık durumlarını tehdit etmeyecek biyoharmolojik ve huzur kriterleri özelliklere sahip olmalıdır.
Huzur kriterlerinden biri olan konfor şartları ise insanın içerisinde bulunduğu koşullar altında fiziksel yönden en az düzeyde enerji harcaması, en üst düzeyde memnuniyet duyması olarak tanımlanabilir. Özellikle kapalı ortamlardaki canlı sağlığının korunması ve buradaki yaşam alanlarının kalitesinin arttırılması huzur kriterleri açısından oldukça zordur. Eğitim yapılarının biyoharmolojik ve huzur
kriterlerine sahip olmaları için farklı tasarım, proje ve uygulama esaslarını gerektirmektedir. Her yapı malzemesi bu binalarda kullanılamaz. Bir eğitim yapısının huzur kriterleri açısından yeterli olabilmesi için iç hava kalitesinin yanı sıra ısıl, görsel ve işitsel konfor şartları bakımından da bazı kriterleri sağlamalıdır.
Bu doktora tezi kapsamında;
Dersliklerin fiziksel özellikleri (kullanıcı sayısı, m2
, m3) nasıldır? Dersliklerin konfor şartları (ısıl, görsel ve işitsel) nasıldır?
Dersliklerin iç hava kalitesi (CO, CO2, O2, havadaki partikül-parçacık, bağıl nem, çiğ noktası sıcaklığı, elektromanyetik alan) nasıldır?
Elde edilen bulgulara göre okulların İlköğretim Kurumları Standartlarına uygun mudur? gibi daha pek çok hususa cevap aranılmıştır.
Yetişkinler çevreye hayranlık duyarlar, çevreyi hatırlarlar ve çevre hakkında da fikir yürütürler. Çocuklar ise çevreyi içlerine çekerler ve içselleştirirler. Çevresinde gördüğü şeyleri bir çocuk sadece hatırlamakla kalmaz aynı zamanda bu onun ruhunun bir parçası olur. Çevresinde gördüğü ve duyduğu dünya içerisinde kendini somutlaştırır. Dolayısıyla eğitim kurumlarındaki mekanların, zamanlarının büyük bir bölümünü burada geçiren öğrenciler için ne derece önemli olduğu anlaşılabilir.
Bu çalışmada, Elazığ ilinden mevcut altı YBO eğitim yapılarının biyoharmolojik özellikleri deneysel olarak incelenmiş, teknik gözlem çalışmalarında bulunulmuş ve elde edilen veriler biyoharmolojinin kuramsal esaslarıyla karşılaştırılarak değerlendirilmesi yapılmış, BUD, YABUD, ISO, ASHRAE, WHO ve İKS verileriyle karşılaştırılarak mevcut durumları hakkında bir karara varılmıştır. Deneysel çalışmayla elde edilen bulgular neticesinde, eğitim yapılarının sahip oldukları fiziksel özelliklerinin bir kez daha gözden geçirilmesi ve bu konuda yeni çalışmaların yapılmasının etkili ve verimli eğitim-öğretim çalışmaları açısından yararlı olacağı düşünülmektedir. Ayrıca, insan sağlığını etkileyebilecek renk, aydınlık, akustik, hijyen, çiğ noktası sıcaklığı, ısıl şartlar, nem ve rutubet gibi parametrelerin eğitim yapıları kapsamında olumlu veya olumsuz yönleri ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Bu deneysel çalışma ile elde edilecek sonuçlar, özellikle:
Elazığ yatılı bölge okullarının biyoharmolojik özellikler ortaya çıkarılarak diğer illerdeki benzer okullar üzerinde düşünme, tartışma ve araştırma olanakları yaratacağı,
Okulların biyoharmolojik özelliklerinin iyileştirilmesinde özellikle İl Milli Eğitim Müdürleri ve ilgili okul yöneticilerine yardımcı olacağı,
Gelecekte benzer amaçlı yeni okulların planlama, projelendirme ve uygulama süreçinde MEB ilgili birimlerine katkı sağlayacağı,
Yatılı Bölge Ortaokulların yeniden yapılandırma çalışmalarına ışık tutabileceği ümit edilmektedir.
1.9. Sınırlılıklar
Bu doktora tezi, aşağıda belirtilen sınırlılıklar çerçevesinde yürütülmüştür. Doktora tez konusu ile ilgili ulaşabilen Türkçe ve İngilizce kaynakların genel
olarak taranması,
Biyoharmolojik özelliklere ilişkin verilerin Kış (Güz) ve Yaz (Bahar) olarak alınması,
Deneysel verilerden elde edilen bilgiler ışığında memnuniyet anketinin geliştirilip uygulanması,
Yatılı bölge okulu olarak Elazığ ili ile sınırlı tutulması, Araştırma ve deneysel çalışma iki yıl ile sınırlı tutulmuştur.
1.10. Simge ve Tanımlar
ASHRAE: American Society of Heating, Refrigerating,
and Air-Conditioning Engineers
BREEAM: Building Research Establishment Environmental
Assessment Method
BUD: Biyoharmolojik Uygunluk Değerlendirmesi
CASBEE: Comprehensive Assessment for Building Environmental Efficiency CO: Karbonmonoksit. Birimi ppm’dir.
CO2: Karbondioksit. Birimi ppm’dir. dB: Ses Düzeyi (Desibel)
dBA: Gürültü Düzeyi (DesibelA)
DP: Değerlendirme Puanı HBS: Hasta Bina Sendromu
HBSC: Health Behaviour in School aged Children
(Okul Yaşındaki Çocuklarla Sağlık Davranışı)
HVAC: Heat Vakumm Air Condition
IISBE: International Initiative for Sustainable Built Environment ISO: International Organization for Standardization
İKS: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Kurumları Standartları (05/11/2009 Tarih ve 2009/83 Sayılı Genelge)
İKS (Standart Alan: 3): T.C. Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Kurumları Standartları, Destek Hizmetler (Güvenlik, Sağlık,
Beslenme ve Temizlik)
LEED: Leadership in Energy and Environmental Design MNYD: Mekansal Niteliklerin Yansıma Düzeyi
MVOCs: Mikrobiyal Uçucu Organik Bileşenler O2: Oksijen. Birimi %’dir.
OECD: Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü ÖK: Önem Katsayısı
PISA: Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı PPU: Planlama Projelendirme ve Uygulama
TS 11605 EN ISO 14644-1: Standard for Airborne Particulate Cleanliness
Classes in Cleanrooms and Clean Zones
VAC: Vakumm Air Condition
VOCs: Volatile Organic Compounds (Uçucu Organik Bileşenler) WHO: World Health Organization
YABUD: Yaşam Alanları Biyoharmolojik Uygunluk Değeri YBO: Yatılı Bölge Ortaokulu
YİBO: Yatılı İlköğretim Bölge Okulu
YP: Yorulma Performansı
Bağıl Nem: Havanın bünyesinde su buharı halinde tuttuğu mutlak nemin,
bulunduğu sıcaklık ve basınç koşullarında tutabildiği azami su miktarına olan oranıdır. Birimi %RH’dir.
Çiğ Noktası: Suyun buhar halinden tekrar sıvı haline dönüştüğü sıcaklık
derecesidir. Çiğ noktası dereceleri insanların sıcaklığı nasıl hissettiklerini göstermek için kullanılmaktadır. Birimi oC DP’dir.
Gürültü Düzeyi: Gürültü, düzensiz frekanslı seslerdir. Birimi dB(A)’dır.
Havadaki Parçacık (0,3-1,0-5,0): Gözle görülmesi oldukça zor olan ve hava ile
taşınan parçacık konsantrasyonlardır. Birimi μm’dir.
Manyetik Alan: Manyetik alan vektörel bir büyüklüktür. Yani herhangi bir noktada yönü ve kuvveti ile tanımlanır. Elektrik yüklerinin yer değiştirmesi sonucu oluşur ve elektrik akımın var olduğu her yerde manyetik alan mevcuttur. Birimi μT’dir.
Sıcaklık: Bir cismin sıcaklığının ya da soğukluğunun bir ölçüsüdür. Bir sistemin
İKİNCİ BÖLÜM