Ago Paşa’nın Hatıratı , yazarın değişik konulardaki hicivlerini içine alan ve birinci baskısında yirmi bir, ikinci baskısında yirmi dokuz parça yazıdan meydana gelen ve Kirpi’nin Dedikleri’nden sonra en önemli mizah-hiciv eseridir. 1922 yılında yayımlanan kitapta,215 Refik Halid millî meseleler karşısındaki hassasiyetiyle unutulan örf ve âdetlere dikkat çekmek istemiştir.216 Kitabın bi-rinci ve ikinci baskılarıyla mahiyeti hakkında Ahmet Özalp şu çok önemli değerlendirmelerde bulunmaktadır: “Ago Paşa’nın Hatıratı’nın ilk baskısı 1922 yılında yapılır (Sabah Matbaası, İstanbul 1338). Bu baskıda 1920-1921-1922 yıllarında lanan toplam yirmi bir yazı yer alır. Tümünün altında yayım-landıkları tarihlerin verildiği bu yazıların başlıkları şunlardır:
Ago Paşa’nın Hatıratı; Hülya Bu Ya; Meyvelere Dair; Yemek-lere Dair; İşrete, İkbale Dair; Asmaya Çardağa Dair; Para-sızlığa Dair; Suya, Sabuna Dair; Dargınlığa Barışıklığa Dair;
Korkuya Dair; Misafirliğe, Misafirlere Dair; Tesadüfe Dair;
Konfora Dair; Yine Konfor; Neler Olmak İstiyorum; Hiç Patlı-can Meselesi; İş Başındakiler; Kadıköyü’nü Takdir; Bir Muhali-fin İntiharı. Kitabın ikinci baskısı, yazarın yurda dönüşünden bir yıl sonra 1939’da yapılır.217 Bu baskıda kitaba çoğu öncekilerle aynı dönemde yayımlanmış on iki yazı eklenir. Bunların da bir Kimi temel konularda uygulamalarını benimsememesine, hatta daha sürgün günlerinde bu uygulamaları desteklemesine karşın, siyasal ik-tidarın totaliter yapısını onaylaması olanaksızdır. Düşündüklerini yaz-mayan, gördüğü yanlışları, aksaklıkları istediği gibi eleştiremeyen Re-fik Halid, artık eski ReRe-fik Halid değildir!” Ayrıntılı bilgi için bk. N. A.
Özalp, 2011, s. 24.
215 K. Kayalı, 1994, s. 58; O. Okay, 2001, s. 482; Bk. “Refik Halid Karay ”, Yeni Türk Ansiklopedisi, s. 1716.
216 M. N. Yardım, 2002, s. 53.
217 Refik Halid Karay , Ago Paşa’nın Hatıratı , İstanbul , Semih Lütfi Kita-bevi, 1939.
bölümünün altında yayımlanış tarihleri belirtilir. Eklenen yazı-lar şunyazı-lardır: Hanımyazı-lar ile Gezintiler; Gözyaşı Ticareti; Küçük Hanımefendi ile Sohbetler; Acı Bir Bahar Hatırası; Âşıkane Bir Macera; Bir Yaz Günü Hülyası; Bir Eski Türkü İçin; Yeni Bir Abide; Sivrisinekler Kulağımıza Ne Der; Gıpta Ettiğim Biri; Ek-mek Hatıraları; Deniz ve Kadın. İkinci baskıda, ilk baskıdaki iki yazı Asmaya ve Çardağa Dair ile Bir Muhalifin İntiharı yazıları çıkarılır. Konfora Dair İki Yazı da birleştirilerek tek yazı hâline getirilir. Böylece ikinci baskıda otuz iki yerine yirmi dokuz yazı yer alır. İlk baskıda yer alan diğer yazıları karşılaştırmalı ola-rak okuduğumuzda, tıpkı Kirpi’nin Dedikleri’nde olduğu gibi ince bir elemeden geçirilerek ayıklandığını görüyoruz. Bu yapıtta da uygulanan yöntem aynıdır: Kimi paragraflar, cümleler tümden çıkarılır, kimi cümlelerden sakıncalı sözcükler atılır ya da beğe-nilmeyen sözcüklerin yerine yenileri konulur.”218
Kitaba adını veren Ago Paşa, II. Abdülhamid, II. Meşrutiyet ve mütareke dönemlerini yaşamış bir papağandır. Zaman zaman gaflar yapsa da, siyasal yaşamı belirleyen her gelişmeye “Yaşa-sın” diyerek sahibine para ve saygınlık kazandırmıştır. 1920’lere gelindiğinde artık iyice yaşlanmış, şevki kırılmıştır.219
Papağan üç devri de mizahi açıdan ele alarak gerçeklik teme-linde siyasi gelişmelerin eksik ve gülünç yanlarını anlatmaktadır.220 Bu eser de çeşitli gazete ve dergilerde yayımlanmış yazılarının bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur.221 Yazarın zekâsının keskin-liği, millî meseleler karşısındaki dikkati özellikle unutulan örf ve âdetler hakkındaki düşünceleri son derece ilginçtir. Bu noktadan hareketle Refik Halid’in gelenekçi bir yazar olduğu söylenebilir.
218 N. A. Özalp, 2011, s. 25-26.
219 A.g.e, s. 34-35.
220 K. Kayalı, 1994, s. 56-57.
221 Refik Halid Karay , Ago Paşa’nın Hatıratı , İstanbul , Semih Lütfi
Kita-Kitapta siyasi kargaşalıklar, halkın yaşadığı ikilemler, millî değer-lere karşı ilgisizlik ve şuursuz Batı hayranlığı gibi konular da ele alınmakta eski ve yeni toplum hayatı geniş bir mukayese çerçe-vesi içinde gözler önüne serilmektedir.222
Ay Peşinde
Ay Peşinde , yazarın değişik konulardaki hiciv ve düşünce-lerini konu alan birinci baskısında (Sabah Matbaası, İstanbul 1338/1922) yirmi dört; ikinci baskısında (Semih Lütfi Kitabevi, İstanbul, 1939) otuz üç parça yazıdan oluşan bir kitaptır.223 Bu eserdeki yazılar da diğerleri gibi tarihsel bir belge niteliği taşı-maktadırlar. Eseri oluşturan yazıların önemlilerinin büyük bir bö-lümü yazarın Peyam-ı Sabah ve Aydede dergisinde yazdığı fık-ralardan oluşmaktadır.224
Yazar bu eserinde de öncelikle İttihat ve Terakki Fırkası ol-mak üzere, kimi zaman da Millî Mücadele önderlerini koca bir imparatorluğun mahvına neden olmak, ülkeyi büyük bir bilinmez-liğe itmek ve gereksiz yere savaşıma devam etmek gibi nedenlerle eleştirmektedir. Bu nedenledir ki yazarın diğer mizah-hiciv türün-deki eserleri gibi 1939 yılında yayımlanan ikinci baskısında birçok cümle ve paragraf sakıncalı bulunularak yazılardan çıkarılmıştır.225 Eser, Refik Halid Karay tarafından Türk edebiyatına kazandırı-lan önemli bir hiciv yapıtıdır.226
222 O. N. Ekiz, 1984, s. 166.
223 Bk. “Refik Halid Karay ”, İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, c. 4, İstanbul, Tercüman Kültür Yayını, 1985, s. 2028; Bk. “Refik Halid Ka-ray”, Yeni Türk Ansiklopedisi, s. 1716; N. A. Özalp, 2011, s. 41.
224 Örneğin bk. Peyam-ı Sabah , “Ay Peşinde ”, Nu 11273, 08 Nisan 1921;
Aydede , “Velinimetim, Sebeb-i Hayatım Bağışı Ömrüm Cemiyet”, Nu 52, 29 Haziran 1922.
225 N. A. Özalp, 2011, s. 42-46.
226 Refik Halid Karay , Ay Peşinde , İstanbul , Semih Lütfi Kitabevi, 1939.