Reşat Nuri Güntekin tarafından kaleme alınan metin ‘Tolum Hayatı’ teması altındadır. Alt tema ise medeniyettir. Göstergebilimsel inceleme yöntemi, anlatıları değişik biçimlerde ele alarak anlatıdaki genel yapılar ortaya çıkarır. Göstergebilimsel
7 Bkz. Ekler s.128-130.
çözümlemede ilk düzey olan söylem çözümlemesinden, ikinci düzey olan anlatı çözümlemesinden, üçüncü düzey olan anlamsal-mantıksal çözümlemeden bahsedilerek metin ele alınacaktır. Derin düzeyden sonra görseller incelenerek metin ile uyumu sorgulanacaktır. Metnin türü gezi yazısıdır. Gezi yazısı türündeki metin göstergebilimsel incelemeyle yansıtılacaktır.
3.7.1. Söylem Çözümlemesi (Söylemsel Düzey)
Söylemsel düzeyde yapılacak çözümleme metnin yüzeysel boyutunu açıklamaya yönelik olacaktır. Söylemsel düzeyde izleksel roller belirlenerek derin anlama ulaşmak için temeller atılacak, metin hakkında bilgi sahibi olabilmek için bu çözümlemede anlatıcı, zaman, kahramanlar, uzam (yer), kahramanların eylemlerinin tanımlanması gibi unsurlara yer verilecektir.
Göstergebilimsel çözümlemelerde metin incelenmeden önce anlatı düzlemi çeşitli açılardan kesitlerine ayrılacaktır. Kesitlere ayırırken metnin türüne göre çeşitli yollar kullanılır.
Gezi yazısında kahraman başından geçenleri anlatır. Gezilen yerler hakkında bilginin edinildiği bu tür yazılarda ben öyküsel anlatıcı hâkim olmakla birlikte iç odaklayım mevcuttur. Metin incelenmek üzere giriş kesiti, gelişme kesiti ve son durumda sonuç kesiti şeklinde parçalanabilir. Giriş (ilk) kesitinde; Niğde iline yaklaşırken bir yolcunun bir yeri işaret ederek Faruk Nafiz’in hanı olduğunu söylemesi anlatılıyor (1-5). Anlatıcı, ağaç kümeleri arasındaki hanı gösteren adam ile oradaki başka biri arasında geçen sohbetin içeriğini okuyucuya yansıtmaktadır. Sohbette hanın sahibinin Faruk Nafiz olduğu iddia edilmektedir (6-10). Gelişme bölümünde;
anlatıcı yaptığı yolculuk hakkında bilgiler verip otorayın cilalı çelik raylar üstünde yağ gibi kaydığına vurgu yapmaktadır (11-17). Otorayın kullanım amaçlarına ve şaşırtıcı özelliklerine değinen anlatıcı, insanların yaptıkları yolculuklarda geçen bazı ilginç olayları ifade etmektedir (18-22). Ayrıca bu bölümde anlatıcı gezdiği yerleri okuyucuya betimlerken hissettiği duyguları dile getirmektedir (23-28). Metnin sonuç
bölümü; Faruk Nafiz’in dizesiyle bağlanırken anlatıcı, yeni icatların edebiyattaki hüzün ve karamsarlığın kaybolmasına etki ettiğini anlatmaktadır (29-30).
Kahramanların Belirlenmesi: Metinde, anlatıcının otoray yolculuğu sırasındaki yaşadıkları ve düşündükleri anlatılmaktadır. Metnin ana kahramanı anlatıcıdır.
Metinde geçen diğer kahramanlar; Niğdeli, otoraydaki diğer yolcu, makinist, yolcular şeklindedir. Kahramanların ayırt edici özellikleri ve eylemleri belirlenerek izleksel rolleri tespit edilebilir.
Tablo 8. Otoray Yolculuğu: İzleksel Roller
Kişi Kadrosu Kişilerin Ayırt Edici özellikleri
Anlatıcı: Yaklaşıyorduk, iyi seçemediğim, görürüz, itirafa mecburum, uçarak geçiyorum, kahve içiyordum, Kayseri’de olacağım, usandığım bir zamana, ovalara bakıyordum, bilmem.
Niğdeli: İşaret etti, dedi, biliyordu, kabul etmiyor, anlattığına inanıyordu, elinden alıyor, mal ediyordu.
Otoraydaki
diğer yolcu: Diye öteki mal sahibinin hakkını da kurtardığı.
Makinist: Anlattığına göre.
Diğer yolcular:
Adını takmışlar, eğlenmeye gidiyorlar, hareket ediyor, birleşiyorlar, dönüyorlarmış.
Uzamların Belirlenmesi: Hikâye, anlatıcının otorayda yaptığı yolculukta geçmektedir. Asıl uzam otoraydır. Otorayın uğradığı yerler diğer uzamlar olarak tespit edilebilir. Gezi yazısı metnindeki diğer uzamlar: Niğde, Kayseri, yol, Ulukışla, Adana olarak belirlenebilir.
Zamanların Belirlenmesi: yolculuk sırasında geçmektedir. Bu sebeple metinde birçok uzam bulunmaktadır. Metin bir gezi yazsısı olduğu için geçmiş zaman ifadeleri geniş yer tutmaktadır. ‘İstiklal Muharebesi senelerinde’ ifadesinde geçmiş zamana bir gönderme yapılmıştır. Diğer zaman unsurları ise şunlardır: Üç gün, bugün, akşamın beş buçuğunda, bisikletin ilk icadı zamanlarında, yolculuktan usandığım bir zaman, akşam, vaktiyle.
3.7.2. Anlatı Çözümlemesi (Anlatısal Düzey)
Bu bölümde söylemsel düzeyde incelenilen kahramanların yaptıklarına bakılması gereklidir. İşlevlerden yola çıkılarak eyleyenler şemasına ulaşılacaktır. Greimas tarafından bulunan gönderici, nesne, alıcı, yardımcı, özne, engelleyici eyleyenlerini bulduktan sonra iletişim, isteyim ile güç eksenlerine ulaşılmaya çalışılacaktır.
Metinde anlatıcının otorayda yaptığı yolculuk ve yaşadıkları anlatılmaktadır.
Kahraman yaşadığı şeyleri, izlenimlerini, duygu ve düşüncelerini ifade etmektedir.
Özne (Ö) anlatıcıdır. Anlatıcının (Ö) isteyim ekseninde ulaşmak istediği nesne (N) otoraydır. Anlatıcı otoray yolculuğu yapmaktadır. İletişim ekseni ele alınacak olursa anlatıcıyı (Ö) bu nesneye yönelten göndericinin (G) seyahat etme isteğidir. Alıcı eyleyeninin yolcu ve anlatıcı olduğu belirlenmiştir. Güç ekseni düzleminde özneyi (Ö) engelleyenlerin (E) arkada bıraktığı yeri bir daha görme şüphesi ve öndeki uzağa yetişememe korkusu olduğu görülmektedir. Anlatıcıya (Ö) yardımcı olanlar (Y) onun hızlı ve konforlu bir yolculuk yapmasını sağlayan cilalı çelik raylardır. Bu denklem eyleyenler şemasında şöyle gösterilebilir:
Şekil 17. Otoray Yolculuğu: Eyleyenler Şeması
Anlatı izlencesi bir durum değişimidir. Başlangıç ve bitiş durumları; eyletim, edinç, edim, yaptırım aşamalarına bakılarak tespit edilir. Gezi yazısı türündeki metinde eyletim, anlatıcının otoray yolculuğuna çıkma isteğiyle başlamaktadır. Anlatıcıyı buna yönlendiren seyahat etme isteğidir. Edinç aşamasında anlatıcı ihtiyacı olan değişimleri edinerek (kiplikler), seyahat için ihtiyaç duyduğu şartları yerine getirerek yola çıkmıştır. Edim aşamasında özne, eylemini gerçekleştirerek gezisini
yolculuğunu tamamlaması ifade edilmektedir. Başlangıçta otoraydan ve seyahatten ayrı olan özne, süreç sonunda nesnesine kavuşmuş ve ödüllendirilmiştir. Bu durum değişimi anlatı izlencesinde şu şekilde ifade edilebilir:
(ÖN) → (ÖN)
Otoray Yolculuğu metninde anlatıcı başlangıçta otoraydan uzaktır, yani nesnesinden ayrıdır (ÖN). Daha sonra otoray ile seyahat edip birliktelik durumuna geçmiştir.
Durum dönüşümü bu şekilde belirtilebilir (ÖN).
3.7.3. Mantıksal-Anlamsal Düzeyin ve Derin Yapının Çözümlenmesi
Bu düzeyde derin anlamlar ortaya çıkarılacak, anlam eksenleri tespit edilecektir.
Dörtgen üzerine yerleştirilen dizimler göstergebilimsel dörtgene yansıtılacak ve metinlerin üretici aşaması incelenecektir. Böylece A.J. Greimas’ın karşıtlık, çelişiklik ile içerme ilişkilerinin bulunduğu mantıksal örneği belirlenecektir.
Metinde otorayda yapılan yolculuk anlatılmaktadır. Anlatıcı, otoraya binerek yolculuk sırasında yaşadığı anılarını okuyucuyla paylaşmaktadır. Metinde otoraydaki seyahatin ‘başlangıç’ ve ‘bitiş’ i anlatılırken bu süreçteki olaylar ve hissiyatlar dile getirilmektedir. Derin yapıda çağın en önemli buluşlarından olan otorayın insan hayatını kolaylaştıran yönleri ifade edilirken aynı zamanda bu icatların edebiyattaki romantik hüzün ve karamsarlığın yok oluşuna sebep olduklarına da dikkat çekilmektedir. Yüzeysel ve anlatısal boyutlarda asıl kastedilen insanın hissettikleridir. Anlatıcı sadece gezdiği yerleri betimlemekle kalmamış, yolculuk esnasında hissettiklerini de anlatmıştır. Anlatıcının zihninden geçenler metnin derin yapısının maksadını da ortaya koymaktadır. Soyut anlamda insan uçsuz bucaksız mesafeler arasında kaybolmaktadır. Ayrıca gezi yazısındaki metinde Faruk Nafiz’e de atıf yapılarak onun şiirine dikkat çekilmektedir. Metin ‘başlangıç’ ve ‘bitiş’
ilişkilerine dayanır. Metnin temel yapısı ders kitabındaki ‘Toplum Hayatı’ teması ile ilişkilidir. Göstergebilimsel dörtgende aşağıdaki gibi ifade edilir:
Şekil 18. Otoray Yolculuğu: Göstergebilimsel Dörtgen
3.7.4. Görsellerin Uyumunun İncelenmesi
Görseller metni bütünlemektedir. Otoray yolculuğunun başlangıcından bitişine anlatıcının bahsettiği konular resmedilmektedir. Görseller okuyucunun konuyu zihninde canlandırmasına yardım etmektedir. Yazılı metnin giriş, gelişme ve sonucunu tüm görseller ifade ettiğinden yazılı metinle görsellerin uyumlu olduğu söylenebilir.