OSMANLI MAHALLESİ

“Toplumun en sağlam çekirdeği” olarak nitelenen aile biriminin yaşam mekânı mahalle veya köydür. Köy, kırsal alanlarda yaşayan ailelerin ortak birimi iken mahalle ise şehre ait bir birimdir (Ortaylı, 2013: 15-18), (Kavruk, 2004: 4). Her ne kadar günümüz idare mevzuatının mahalleye yüklediği anlam farklılık gösterse de tarihsel süreçte mahalle, şehir ile birlikte anılan bir birim olmuştur. İnsanın doğup büyüdüğü mekân olarak devlet ve toplum açısından önem taşıyan mahalle (Alver, 2013: 22-23), içinde bulunulan toplum ve kültüre göre tarihsel süreçte farklı anlamlar ifade etmiştir (Bayramoğlu Alada, 2008: 15).

Türk-İslam kültürünün bir sentezi olan Osmanlı mahallesi, aynı caminin çevresinde bir araya gelen topluluk, cemaat olarak tasvir edilmiştir(Ergenç, 2013: 100). Mahalle isimlerinin sıklıkla o bölgede bulunan cami veya mescit isimlerini alması, cami ve mescitlerin mahallenin ana unsurları olduğu düşüncesini doğrulamaktadır (İlhan, 1991: 55). Bunun yanında mahalle isimlerinde sıklıkla mahallenin hafızasında yer edinmiş önemli kişilere ait adlar da kullanılmıştır (Duben ve Behar, 2014: 44).

Osmanlı ailesinin toplumsal yaşam alanı olan mahalle, aile ile etnik, dini, hukuki bağlar taşıyan bir birimdir. Mahalle içerisinde ailelerin ve özelde bireylerin vergi, asayiş, bayındırlık gibi konularda birtakım yükümlülüklere sahip olmaları geleneksel Osmanlı mahallesini tanımlayan unsurlardır (Ortaylı, 2013: 18). Bu yönüyle mahallede aktif rol üstlenen mahalleli, kefalet gibi uygulamalarla sorumluluk üstlenmiş, mahallenin lideri sıfatını taşıyan imam gibi

137 TOPLUMSAL VE SİYASAL BİLİM ARAŞTIRMALARI

şahsiyetler ile birlikte mahallenin güvenliğinin de esas koruyucuları konumuna gelmişlerdir (Demirtaş, 2017: 503).

Osmanlı mahallesinin başat ögesi mahalle imamıdır. İmam, padişah beratı ile göreve başlamakta olup, kadıyı mahalle düzeyinde temsil etmektedir. Mahallenin idaresi ile ilgili fonksiyonlar üstlenmekte, mahalleli ile ilgili nüfus ve vergi tahsil işlemlerini yürütmektedir. Mahalleye ikamet amacıyla gelen yeni birisi mahalleden bir kişi ile birlikte imamın da kefaletini alarak ikamet etme hakkına erişebilmektedir. Bu zincirleme ilişki zemininde bir araya gelen mahalleli, imamın önderliğiyle mahalle ölçeğinde ortaklaşa gerçekleştirilen bir güven mekânı oluşturmuştur(Ortaylı, 2012: 305-306).Tanzimat Dönemi’nde idare teşkilatında meydana gelen değişimler sonucunda bu zincire mahalle muhtarı da dâhil edilmiş ve muhtarın imama, imamın da muhtara kefil olması sağlanarak zincirin halkaları sağlamlaştırılmıştır (Demirtaş, 2017: 503).Mahallenin ortaklaşa sağlanan güvenliğini göz önünde bulunduran devlet, mahalledeki düzen karşıtı eylemler karşısında başta imam ve kadı gibi yerel yöneticiler olmak üzere mahalleliye gözetim görevi yüklemiştir (Altınay, 1987: 202).

Mahallelinin güvenliğe olan bakış açısı yalnızca fiziksel güvenlikten ibaret değildi. Can ve mal varlığının korunmasının yanında toplumsal ahlakın korunması da mahalleli için büyük önem taşıyan bir husustu. Mahalle baskını gibi olaylarda somutlaşan bu durum, mahallenin gözetim işlevinin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Mahalleye dışarıdan gelen bir kimsenin davranışları izlenir, mahallenin gözü olağan dışı bir durum görürse ahali ve mahallenin

138

önde gelenleri durumdan haberdar edilirdi(Boyar ve Fleet, 2017: 134). Mahallenin kahvesinde bir araya gelen imam, muhtar, mahalle bekçisi, mahallenin delikanlıları ve cemaat şüpheli haneye doğru yola düşer, mahallenin toplumsal ahlakını korumada üzerlerine düşen sorumluluğun getirdiği şevkle baskın gerçekleştirilirdi (Abdülaziz Bey, 1995: 339-340).

Kefalet ve mahalle baskını gibi uygulamalarda da görüldüğü üzere mahalledeki düzenin korunmasında ortak hareket eden mahallelinin bu durumu dolaylı idarenin var olduğu yönetim düzeninde disiplin toplumu meydana gelmiş ve ortak sorumluluk anlayışı neticesinde mahalle idare edilmiştir. Bu açıdan Osmanlı mahallesi, ortak sorumluluk anlayışının geçerli olduğu bir disiplin toplumunun yansıması olarak görülebilir.

3.GÜVENLİK

Güvenlik, üzerinde uzlaşı sağlamanın güç olduğu kavramlardan birisidir. Sosyal bilimlerde yaygın bir durum olduğu üzere güvenlik kavramının farklı bakış açıları doğrultusunda sayısız tanımı bulunmakta; devlet-toplum ilişkileri, iç-dış güvenlik, ulusal-uluslararası gibi temalar üzerinden güvenlik tanımları çeşitlendirilmektedir. Sadece bakış açısı değil, yaşanılan dönem dahi güvenliğe olan yaklaşımı etkileyebilmektedir. Güç ve stratejinin önem kazandığı savaş dönemlerinde güvenlik tanımı, bu doğrultudan hareketle yapılmaktadır (Booth, 2012: 212).

Güvenlik kavramının içinde barındırdığı bu çok yönlülük nedeniyle kapsayıcılığının daraltılması zorunlu olarak ortaya

139 TOPLUMSAL VE SİYASAL BİLİM ARAŞTIRMALARI

çıkmaktadır. Bu doğrultuda “belirli bir yer ile ilgili olan, mahalli, mevzii, lokal” şeklinde tanımlanan “yerel” kelimesinin (TDK) “güvenlik” çerçevesi içerisine alınması, mahalle bekçilerinin yürüttükleri hizmetin mekânsal zemine kavuşturulması noktasında yardımcı olabilir.

Bu noktada iç ve dış güvenlik şeklindeki yaygın ayrım akıllara gelmektedir. Esasında iç güvenlik, geleneksel devletin değişimiyle ortaya çıkan bir husustur. Öncesinde askeri grupların ülke genelinde güvenlikten sorumlu iken Sanayi Devrimi’nin akabinde Avrupa’da meydana gelen olaylar zinciri, askeri-sivil güvenlik birimi ayrımını başlatmış ve bu durum ise 20. yüzyıl ile birlikte iç ve dış güvenlik olarak kavramsal hâle getirilmiştir (Özgür ve Erciyes, 2017: 84). Ülke sınırları içerisindeki durumu tanımlayan iç güvenlik (Yılmaz, 2012: 20), bu noktada yerel güvenlik kavramından ayrılmakta; dolayısıyla mahalle bekçiliği iç güvenlik birimi olmakla birlikte bekçinin mahalleyle olan ilişkisi göz önüne alınacak olduğunda yerel aidiyet daha ağır basmaktadır.

Güvenlik kavramına ilişkin yapılan bu girişin ardından, Osmanlı Dönemi’nde mahalle biriminin güvenlik konusuyla ilişkisinin anlamlandırılabilmesi için üç temel kavrama başvurulmuştur. Osmanlı mahallesinde güvenlik hususunun incelenmesi bu üç kavram üzerinden devam etmektedir.

140

4. DOLAYLI İDARE-DİSİPLİN TOPLUMU - ORTAK