Mercidabık Savaşı’nın ardından Osmanlı hakimiyetine giren Çukurova bölgesinde, Adana, Tarsus ve Sis olmak üzere 3 sancak halinde idari düzenleme yoluna
88 R. Yinanç; a.g.e., s.83; Nureddin Ünen; “Mısır (Çerkes) Kölemenler ile Osmanlılar’ın Çukurova’daki
Mücadeleleri”; Görüşler, C.:6, Sa.:56-57, Adana, 1943, s.4.
89 İsmail Hakkı Uzunçarşılı; Osmanlı Tarihi, C.:2, Ankara, 1995, s.191-192; Y.Kurt; a.g.m., s.820;
N.Ünen; a.g.m., s.4.
gidilmiştir. Bu sancaklar, merkezi Şam olan ve 1517 yılında teşkil edilen Arab Vilayetine bağlı idiler91.
Ramazanoğlu ailesinden Mahmut Bey’in, Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferine kendi isteği ile katılması ve Ridaniye Savaşında vefat etmesi üzerine, Adana Sancakbeyliğine Halil Bey’in oğlu Kubad Bey getirilmiştir. Kubad Bey’in bu görevde yeterli başarı göstermemesi üzerine, azledilmiş ve Adana Sancakbeyliğine kardeşi Piri Mehmet Bey getirilmiştir92.
Ramazanoğulları Beyliği’ni idare edenlerin kendi istekleri ile Osmanlı hakimiyetine girmesi nedeniyle, Ramazanoğulları sülalesinden olanlara Adana Sancağı yurtluk-ocaklık olarak verildi. Ancak, yönetim yurtluk-ocaklık olarak Ramazanoğulları’na bırakılmakla birlikte, bölge diğer Osmanlı toprakları gibi nüfus ve arazi tahririne tabi tutuldu93.
Piri Mehmed Bey; Adana Sancakbeyi olarak bulunduğu sırada, 1526 yılında Bozok’ta ortaya çıkan Baba Zünnun ayaklanmasının bastırılmasında büyük gayretler göstermiştir94. Bu olayın ardından 1527 yılında Adana ve çevresinde Safevi kaynaklı ayaklanmalar ortaya çıkmıştır. Bu ayaklanmaların en önemlisi, Karaisalu Türkmenleri’nden olup Safevi daisi olan Mustafaoğlu Veli Halife ayaklanmasıdır. Bunun dışında Berendi’de Domuzoğlan ve Tarsus’a bağlı Ulaş yöresindeki Beyce (Yekce) Bey ayaklanmalarıdır. Bu ayaklanmalar Piri Mehmed Bey’in aldığı tedbirler ve gösterdiği gayretler sonucunda bastırılmıştır95.
Çukurova bölgesindeki bu isyanların bastırılmasının ardından İstanbul’a giden Piri Mehmed Paşa, burada bir süre ikamet etmiş ve Adana’yı vekilleri aracılığı ile idare etmiştir. Piri Mehmed Bey İstanbul’da iken 1529 yılında Üzeyir Sancağı Beği Ahmed Bey’in yeğeni Seydi etrafına topladığı 5000 kadar kişi ile isyan hareketine girişmiştir. Başına Kızılbaş tacı giyen Seydi, kendine tabi olan kuvvetlerle, önce amcası Ahmed Beyi katl etmiş, ardından da Berendi, Ayas ve Kars-ı Zülkadiriyye’yi işgal edip yağmalamıştır. İnciryemez adlı diğer bir Kızılbaş lideri ile birleşen Seydi’nin bu tür
91 Enver Çakar; XVI. Yüzyılda Haleb Sancağı (1516-1566), Elazığ-2003, s.25. 92 E. Kartekin; a.g.e., s.71; Y.Kurt; a.g.m., s.821; F. Sümer; a.g.m., s.56.
93 Y.Kurt; a.g.m., s.821. Çukurova bölgesinde yapılan ilk tahrir 1519 tarihlidir. Yılmaz Kurt; “1572
tarihli Adana Mufassal Tahrir Defterine Göre Adana’nın Sosyo-Ekonomik Tarihi Üzerine Bir Araştırma”, Belleten, C.LIV, Sa.:209, Ankara, 1990, s.179.
94 İ.H. Uzunçarşılı; Osmanlı Tarihi, C.:3, s.346.
davranışları üzerine Piri Mehmed Bey derhal geri dönerek bunların üzerine yürümüştür. İnciryemez ve Seydi başkanlığındaki bu isyancıları sert bir şekilde bastıran Piri Mehmed Bey, bölgede huzur ve güveni tesis etmiştir.Bu olaylar ile birlikte Piri Mehmed Bey’in Osmanlı merkezindeki itibarı daha da artmıştır96.
Adana ve çevresinde gösterdiği bu başarılar üzerine Piri Mehmed Bey, Paşa ünvanı verilerek 1544 yılında Şam Beylerbeyi olmuştur97. 1545 yılında tekrar Adana Sancakbeyi olarak atanmasının ardından bir süre Karaman Beylerbeyi olarak görev yapmıştır98. Bunun ardından 1549 yılında ikinci defa Şam Beylerbeyi olarak atanan Piri Mehmed Paşa’nın yerine Adana Sancakbeyliğine İbrahim Bey isimli bir kişi atanmıştır99.
İbrahim Bey’in kısa bir süre görev yapmasının ardından Adana Sancakbeyliği’ne Ali Bey isimli bir kişi atanmıştır. Ali Bey; sancakbeyliği sırasında Varsak Türkmenleri’nin eşkıyalığını önleyememiş ve Çukurova bölgesinde huzur bozulmuştur. Bunun üzerine Piri Mehmed Paşa’nın Çukurova bölgesindeki etkinliği göz önüne alınarak 1.600.000 akçe has ile üçüncü defa olarak Adana Sancakbeyliği’ne atanmıştır100.
Piri Mehmed Paşa’nın bu dönemdeki Sancakbeyliği sırasında Çukurova bölgesinde Pir Ahmet ve Bende adlı kişiler kurmuş oldukları çetelerle etrafa zarar vermişlerse de Zülkadiriyye Beylerbeyi tarafından tenkil edilmişlerdir. 1556 yılında Adana ve Tarsus çevresinde ortaya çıkan Arap Hacısı adlı eşkıya gurubu etrafa birçok zarar vermişse de Piri Mehmed Paşa tarafından ortadan kaldırılmıştır101.
96 Yaşar Yücel; Osmanlı Klasik Döneminin Üç Hükümdarı Fatih-Yavuz-Kanuni, Ankara, 1991,
s.176; İ.H. Uzunçarşılı; a.g.e., s.347-348; Y.Kurt; a.g.m., s.821. Bu isyanlarla ilgili olarak şu esere bakılabilir. Mustafa Akdağ; Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celali İsyanları”, Ankara, 1995, s.119.
97 Osmanlı resmi belgelerinde Piri Mehmed Bey (Paşa)’e “cenab-ı emaret-meab” diye hitab edilmekteydi.
Y.Kurt; a.g.m., s.821.
98 Mehmet Süreyya; Sicil-i Osmanî, C.:4, İstanbul, 1996, s.1335.
99 İbrahim Bey eski Eski Haleb Sancakbeyi idi. 16 Şubat 1549 tarihinde Haleb’in müstakil bir
Beylerbeyilik haline getirilmesiyle Haleb’e başka birinin beylerbeyi olarak atanması üzerine İbrahim Bey Adana Sancakbeyliği’ne atanmıştır. E.Çakar; a.g.e., s.27, 70.
100 Y.Kurt; a.g.m., s.821. Piri Mehmed Paşa’nın Şam Beylerbeyiliği’nden Adana Sancakbeyliği’ne tekrar
atanmasının tarihi olarak 5 Mayıs 1551 (28 R.ahir 958) tarihi tespit edilmiştir. Enver Çakar; “XVI. Yüzyılda Şam Beylerbeyiliği’nin İdarî Taksimatı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.:13, Sa.:1, Elazığ-2003, s.364.
1567 yılında vefat edene kadar Adana Sancakbeyliği yapan Piri Mehmed Paşa’nın yerine, Piri Mehmed Paşa’nın vasiyeti gereğince küçük oğlu ve bu sırada Tarsus Sancakbeyi olan Derviş Mehmed Bey atanmıştır102. Derviş Mehmed Bey’in 1569 yılında vefat etmesinin ardından, o sırada Antep Sancakbeyi bulunan ağabeyi İbrahim Bey tayin edilmiştir103.
İbrahim Bey’in 1586 yılındaki vefatı üzerine Adana Sancakbeyliği’ne oğlu Mehmed Bey atanmıştır104. Mehmed Bey’in 25 Aralık 1605 (14 Ramazan 1014) tarihindeki vefatı üzerine, Mehmed Bey’in vasiyeti ve Adana ileri gelenlerinin de Adana Kadısı aracılığı ile arzda bulunmaları üzerine Mehmed Bey’in oğlu Pir Mansur Bey Adana Sancakbeyliği’ne atanmıştır105. Pir Mansur Adana Sancakbeyi iken 1606 yılında Canbolatoğlu’na tabi olan Celali kuvvetleri tarafından Çukurova bölgesi yağmalanarak tahrip edilmiştir106. Yine bu dönemde Celali liderlerinden, Muslı Çavuş adlı birisi İçel ve çevresinde, Cemşid adlı biri de Adana ve çevresinde eşkıyalıkta bulunmuşlardır107. Kuyucu Murat Paşa’nın yapmış olduğu faaliyetler sonucunda 1607 yazında Cemşid ortadan kaldırıldıktan sonra, 24 Eylül tarihinde de Beylan yakınlarında Canbolatoğlu Ali Paşa yenilgiye uğratılmıştır108.
Celali reislerinin Adana ve çevresindeki faaliyetleri sonucunda bu bölgede bulunan bölgelerin büyük oranda tahrip olması ve Sancakbeyi olan Pir Mansur Bey’in bunların tenkilinde yetersiz kalması nedeniyle 1017 (1608-1609) yılında Adana Sancakbeyi olan Pir Mansur Bey görevinden alınmış ve Adana Beylerbeyilik haline getirilmiştir109. Bu tarihten, 1690lı yıllara kadar Çukurova bölgesinin tarihi ile ilgili fazla bilgi mevcut bulunmamaktadır.
102 F. Sümer; a.g.m., s.58; Y.Kurt; a.g.m., s.821. 103 E. Kartekin; a.g.e., s.75-6; Y.Kurt; a.g.m., s.821.
104 Kasım Ener; Adana Tarihine ve Tarımına Dair Araştırmalar, İstanbul, 1978, s.13.
105 B.O.A., Ali Emiri Tasnifi, I.Ahmed Kısmı No:270; K.Ener; a.g.e., s.15. Sicil-i Osmanî’de; Hüseyin
Paşa adlı bir kişi ile ilgili olan kısımda 1014 (1605-1606) yılında Yeniçeri Ağası olduktan sonra Adana Beylerbeyi ve 1015 (1606-1607) yılında Halep Beylerbeyi olduğuna dair bir bilgi var ise de bu bilgiyi destekleyecek başka bir kaynak bulunmamaktadır. M. Süreyya; S.O., C.:3, s.713.
106 R.Anhegger; “Adana” Maddesi, EI., V.:I, s.183..
107 M.Çağatay Uluçay; XVII. Asırda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul, 1944, s.11. 108 M.Ç.Uluçay; a.g.e., s.17.
109 “... sâbık Adana hâkimi olan Pir Mansur dâme ‘ulvuhu adam gönderüb bin on yedi senesinde Adana
hükûmeti üzerinden alınub beğlerbeğilik olmağla ...” M.D., No:80, S.:362, H.:882; “... bundan akdem bin on yedi senesinden berü Adana müstakil beğlerbeğilik olmağla ...” M.D., No:80, S.:362, H.:883. Bu dönemde tespit edebildiğimiz ilk Adana Beylerbeyi Mustafa Paşa’dır. M. Süreyya; S.O., C.:4, s.1182; K.Ener; a.g.e., s.16. Ramazanoğulları hanedanının yurtluk-ocaklık yönetimi Pir Mansur Bey ile sona ermişse de, Ramazanoğulları sülalesinden gelen ve 1633 yılında Ramazanoğlu Vakfı’nın