İDARECİLER VE ÇUKUROVA BÖLGESİNDEKİ CEMAATLER
I-İDARECİLER
1691-1750 Yılları Arasındaki Adana Valileri ve Beylerbeyileri110
1-Harmuş Mehmed Paşa (1688-161691)
2-Mehmed Paşa (1691)
3-Genç Mehmed Paşa (1691-1692)
4-Büyük Cafer Paşa (1692-1693)
5-Tırnakcı İbrahim Paşa (Damad-ı Şehriyari) (1693-1695) 6-Çetrefil-zade Yusuf Paşa (1695-1696)
7-Amcazade Hüseyin Paşa (1696) 8-Daltaban Mustafa Paşa (1696)
9-Kalaylıkoz Ahmed Paşa (1697)
10-Fazlı Paşa (1697-1698)
11-Kürt Bayramoğlu Derviş Paşa-zade Mehmed Paşa (Birinci Defa) (1699-1701) 12-Hacı Mustafa Paşa (1701-1702)
13-Seyyid Ahmed Paşa (1702) 14-Yusuf Paşa (Birinci Defa) (1702)
15-Seyyid Mehmed Paşa (Birinci Defa) (1702)
16- Yusuf Paşa (İkinci Defa) (1702-1704)
17-Seyyid Mehmed Paşa (İkinci Defa) (1704-1705)
mütevellisi olan Osman adlı bir kişinin daha önceden Adana Beylerbeyi olduğu anlaşılmaktadır. A.Ş.S. No:2, S.:91, B.:157. Osman adlı bu kişinin Pir Mansur Bey’in küçük oğlu olduğu ile ilgili bir iddia bulunmaktadır. E. Kartekin; a.g.e., s.84.
110 1691-1750 yılları arasındaki Adana Eyaleti Vali ve Beylerbeyileri ile ilgili yaptığımız bu sıralama için,
inceleme dönemi kapsayan süre içerisindeki Adana Şer‘iyye Sicilleri tamamen taranmıştır. Ancak bu dönemi kapsayan Şer‘iyye Sicilleri’nin en eskisi 1699 yılında başlamaktadır. Bu tarihten önceki Vali ve Beylerbeyilerin tespit edilmesinde Mehmet Süreyya’nın Sicil-i Osmanî’si esas kaynağımızı oluşturmakla birlikte, Mühimme Defterleri, Atik Şikayet Defterleri ve Maliyeden Müdevver Defterler’den faydalanılmıştır. 1699’dan sonraki dönem için esas kaynağımız Adana Şer‘iyye Sicilleri olmakla birlikte, Sicil-i Osmanî başta olmak üzere diğer kaynaklardan da faydalanılmıştır.
18-Ebubekir Paşa (1705-1706) 19-Hacı Mustafa Paşa (1706-1707) 20-Abdulgafur Paşa (1707-1708)
21-Can Arslan Paşaoğlu Hüseyin Paşa (Birinci Defa) (1708-1709) 22-Ali Paşa (1709-1710)
23-Çufutoğlu Mehmed Paşa (1710) 24-İslam Paşa (1710-1711)
25-Kürt Bayramoğlu Derviş Paşa-zade Mehmed Paşa (İkinci Defa) (1711) 26-İbrahim Paşa (1711-1712)
27-Seyyid Ahmed Paşa (1712-1713) 28-Kara Mehmed Paşa (Hacı) (1713-1714) 29-Hacı Ahmed Paşa (1714-1715)
30-Ali Paşa (1715)
31-Şehsuvar-zade Seyyid Mehmed Paşa (1715-1716) 32-Can Arslan Paşaoğlu Hüseyin Paşa (İkinci Defa) (1716) 33-Kurd Mehmed Paşa (1716)
34-İbşir Hüseyin Paşa (1716-1717) 35-Abdurrahman Paşa (1717-1718) 36-Kara Mustafa Paşa (Hacı) (1718-1719) 37-Osman Paşa (1719-1720)
38-Ahmed Paşa (1720)
39-Rişvan-zade Seyyid Mehmed Paşa (Birinci Defa) (1720-1723) 40-Ebubekir Paşa (1723)
41-Hekim-zade Ali Âlî Paşa (Birinci Defa) (1723-1724) 42-Boğazlıyanlı-zade Mehmed Paşa (1724-1726)
43-Osman Paşa (1726)
44-Ahmed Paşa-zade Ömer Paşa (1726-1727) 45-Mehmed Paşa (1727)
46-İbrahim Paşa (1727) 47-Ömer Paşa (1727-1728)
48-Rişvan-zade Seyyid Mehmed Paşa (İkinci Defa) (1728-1729) 49-Hüseyin Paşa (1729)
50-Ahmed Paşa (1729)
51-Arifi Ahmed Paşa (1729-1730)
52-Şahin Mehmed Paşa (Birinci Defa) (1730-1731) 53-Muhsin-zade Abdullah Paşa (1731)
54-İbrahim Paşa (1731-1732) 55-Polad Ahmed Paşa (1732-1733) 56-İbrahim Paşa (1733)
57-Yakub Paşa (Birinci Defa) (1733-1734)
58-Şahin Mehmed Paşa (İkinci Defa) (1734-1735) 59-Hacı Ali Paşa (1735-1739)
560-Numan Paşa (1739-1740) 61-Yakub Paşa (İkinci Defa) (1740) 62-Osman Paşa (1740-1741)
63-Ahmed Paşa (1741)
64-Hekim-zade Ali Âlî Paşa (İkinci Defa) (1741) 65-Rişvan-zade Seyid Süleyman Paşa (1741-1742) 66-Kebir Hüseyin Paşa (1742-1744)
68-Hacı Ebubekir Paşa (1746)
69-Çeteci Abdullah Paşa (1746-1747) 70-Muhsin-zade Mehmed Paşa (1747) 71-Süleyman Paşa (1747-1748)
72-Abdülcelil-zade Hüseyin Paşa (1748-1749) 73-Sarı Abdurrahman Paşa (1749-1750) 74-Hacı Ali Paşa (1750)
75-Kör Ahmed Paşa (1750-1752)
İncelediğimiz 1691-1750 arasındaki 60 yıllık süre içerisinde, tespit edebildiğimiz kadarıyla 75 defa Adana Eyaleti’ne Beylerbeyi veya Vali atanmıştır. Atanan bu kişilerin bazıları 1 aylık süreyi bile doldurmadan ya vefat etmişler, ya azledilmişler veya başka yere atanmışlardır. Bazı Vali ve Beylerbeyiler ise ikinci defa Adana’ya atanmışlardır. Bazıları ise görevlerine devam ederlerken tekrar aynı görevde ibka edilmişlerdir. Bunun yanında, göreve gelip başlamadan yerlerine başka bir kişi atanan Vali ve Beylerbeyiler de vardır.
24 Temmuz 1710 (27 C.evvel 1112) tarihinde Adana Beylerbeyiliği’ne atanan Çufutoğlu Mehmed Paşa111 gelip görevine daha başlamadan, bu kişinin atandığı tarihten geçerli olmak üzere 12 Eylül 1710 (18 Receb 1122) tarihinde, daha önceden İçil Sancağı’na mutasarrıf olan İslam Paşa Adana Beylerbeyi olarak nasp edilmiştir112.
Eski Maraş Valisi olan Vezir Ahmed Paşa 18 Şubat 1720 (8 R.ahir 1132) tarihinde Adana ve Karaman Valisi olarak atanmasına113 rağmen, bazı nedenlerden dolayı Mart ortaları 1720 (Evail-i C.evvel 1132) tarihinde Adana Valiliği üzerinden alınarak bunun yerine Karaman Valiliği’ne ilave olarak Maraş Valiliği’ne atanmış114 ve Adana’ya, bu sırada Maraş Beylerbeyi olan Rişvan-zade Seyyid Mehmed Beylerbeyi olarak atanmıştır115.
İran ile süren savaşlar sırasında İran’da Luristan bölgesinin muhafazasında bulunan Osman Paşa; Ocak başları 1726’da Adana Valiliği’ne atmış, fakat Adana’ya gelip görevine başlamadan 25 Ocak 1726’da Luristan Kalesi’nde vefat etmiştir116.
İncelediğimiz dönemde Adana Eyaleti’ni en uzun süreli olarak idare eden kişi olarak Vezir Hacı Ali Paşa’yı görmekteyiz. Eski Kandiye muhafızı olan Hacı Ali Paşa 111 A.Ş.S. No:41, S.:83, B.:150. 112 A.Ş.S. No:41, S.:84, B.:154. 113 A.Ş.S. No:18, S.:211, B.:377. 114 A.Ş.S. No:18, S.:245-246, B.:426. 115 A.Ş.S. No:18, S.:224, B.:394. 116 M. Süreyya; S.O., C.:4, s.1300.
26 Ekim 1735 (7 C.ahir 1148) tarihinde Adana Eyaleti Valiliği’ne atanmıştır117. Adana’ya gelerek bir süre burada bulunan Hacı Ali Paşa, 1737 yılında sefer için Kırım tarafına gitmesi gerektiğinden118, bundan sonraki dönemde Adana Eyaleti, Mütesellimler tarafından idare edilmiştir119. Kırım tarafında iken Kefe Seraskeri görevine de getirilen Ali Paşa, Nisan 1739 (Muharrem 1152) tarihinde Kırım’da vefat etmiştir120. Buna göre Vezir Hacı Ali Paşa, 3,5 yıl Adana Valiliği görevini yürütmüştür. Bu sürenin yarısı fiili olarak, diğer yarısı ise Mütesellimler aracılığı iledir.
İncelediğimiz dönemde Adana Eyaleti’ni en uzun süreli olarak idare eden ikinci kişi olarak Rişvan-zade Seyyid Mehmed Paşa’yı görmekteyiz. Maraş Beylerbeyi iken Mart ortaları 1720 (Evail-i C.evvel 1132) tarihinde Adana Beylerbeyiliği’ne atanan121 Rişvan-zade Seyyid Mehmed Paşa; Şubat ortaları 1721 (Evahir-i R.ahir 1133)122 ve Mart sonları 1722’de (Evail-i C.ahir 1134)123 olmak üzere üst üste iki defa bu görevinde ibka edilmiştir. Belgelerden, Ocak 1723 tarihine kadar124 Adana Beylerbeyi olarak gördüğümüz Rişvan-zade Seyyid Mehmed Paşa’nın yerine, Şubat 1723 tarihinde Adana Beylerbeyi olarak Ebubekir Paşa’yı görmekteyiz125. Buna göre Rişvan-zade Seyyid Mehmed Paşa, yaklaşık olarak 34-35 ay Adana Beylerbeyiliği görevinde bulunmuştur.
Vali ve Beylerbeyiler Adana Eyaleti’ne atandıkları zaman, bulundukları bölgeden Adana’ya gelene kadar yerlerine vekaleten Mütesellim nasp etmekteydiler. Bu Mütesellimler çoğunlukla Adana’nın ileri gelenlerinden idi. Bazı durumlarda ise atanan kişiler kendi kapı halkından bir kişiyi Mütesellim olarak atamakta, atadıkları bu kişi hızlı bir şekilde Adana’ya gelerek idareyi devralmakta idi. 28 Mayıs 1706 (14 Safer 1118) tarihinde İfraz-ı Zülkadiriyye Mukataası inzimamıyla Adana Beylerbeyiliği’ne atanan126 Mustafa Paşa, 11 Haziran 1706 (28 Safer 1118) tarihinde Mütesellim olarak
117 A.Ş.S. No:128, S.:172, B.:254.
118 A.Ş.S. No:131, S.:113, B.:164; A.Ş.S. No:131, S.:94, B.:134.
119 Adana Mütesellimi Gaffar-zade Süleyman Ağa, A.Ş.S. No:131, S.:3, B.:5; Eyalet-i Adana Mütesellimi
olan Mustafa Ağa, A.Ş.S. No:125, S.:49, B.:100; Adana Mütesellimi Mustafa Ağa, A.Ş.S. No:130, S.:121, B.:176.
120 A.Ş.S. No:134, S.:85, B.:105; A.Ş.S. No:134, S.:128, B.:168.
121 A.Ş.S. No:18, S.:224, B.:394. Rişvan-zade Seyyid Mehmed Paşa’nın bu beylerbeyiliği birinci defadaki
dönemidir. 1728-29 tarihlerinde tekrar Adana Beylerbeyiliği’ne atanmıştır.
122 A.Ş.S. No:22, S.:73, B.:129. 123 A.Ş.S. No:103, S.:99, B.:190. 124 A.Ş.S. No:13, S.:146-145, B.:321. 125 A.Ş.S. No:13, S.:139, B.:309. 126 A.Ş.S. No:104, S.:44, B.:60-a.
Kapucular Kethüdası Ahmed Ağa’yı atamıştır127. Keza, İfraz-ı Zülkadiriyye cemaatleri içinde meydana gelen eşkıyalık olaylarını tenkil için bu cemaatlerin üzerine gitmek zorunda kalan Mustafa Paşa, 14 Ocak 1707 (9 Şevval 1118) tarihinde Konakçısı Mehmed Ağa’yı Mütesellim olarak atamıştır128.
Bazı durumlarda ise Vali ve Beylerbeyiler, Adana’dan acele olarak ayrılmak zorunda kaldıklarından Mütesellim olarak herhangi bir kişiyi atayamamakta, bunun yerine isim kısmı boş bırakılarak Mütesellimlik buyuruldusu yazılmakta, bu buyuruldu gereğince yerine göre bir Mütesellim atanmakta idi. Adana Valisi Vezir Hacı Ali Paşa, Kırım tarafına acele olarak gitmesi için gönderilen ferman ulaşması üzerine, acilen hareket etmek zorunda kalmış, bu arada Mütesellim olarak nasp edecek bir kişi bulamamıştır. Bunun üzerine Hacı Ali Paşa isim kısmı boş kalacak şekilde Mütesellimlik buyuruldusu yazarak kendi kethüdasına bırakmış ve hareket etmiştir. Bunun ardından Ereğli’ye gelindiğinde ise, 8 Eylül 1737 (13 C.evvel 1150) tarihinde Vezir Hacı Ali Paşa tarafından Adana ileri gelenlerinden Gaffar-zade Süleyman Ağa Mütesellim olarak atanmıştır. Bu kişinin Mütesellim olarak atandığına dair gönderilen buyurulduda, isim kısmı boş bırakılan buyuruldu ile eğer Mütesellim atanmışsa, bu kişinin değil Gaffar-zade Süleyman Ağa’nın Mütesellim olduğu belirtilmektedir129. Daha sonraki belgelerde, Gaffar-zade Süleyman Ağa Mütesellim olarak görülmektedir130.
Valilerin vekilleri durumunda bulunan Mütesellimler de, bazı durumlarda yerlerine vekil bırakabilmekte ve idare bu vekiller aracılığı ile yürütülmekte idi. Adana Beylerbeyi Rişvan-zade Seyyid Mehmed Paşa’nın Mütesellimi Abdülaziz Ağa, Surre Alayı’nın güvenli bir şekilde Adana hudutları dışına kadar çıkarılması ile görevli olduğu için, Adana’dan ayrılması gerekmiş ve bu görevi tamamlayıp Adana’ya geri dönene kadar Mütesellim Vekili olarak Adana’nın ileri gelenlerinden İsmail Ağa’yı atamıştır131.
Bazı durumlarda ise, Mütesellimliğe iki kişi birden atanabilmekte idi. Adana Eyaleti Beylerbeyi olan İbşir Hüseyin Paşa sefere gitmesi gerektiğinden dolayı, Ramazanoğlu Evkafı Mütevellisi İbrahim Ağa ile Adana ayanından Seyfullah Ağa’yı
127 A.Ş.S. No:104, S.:44, B.:60-b. 128 A.Ş.S. No:104, S.:85, B.:117. 129 A.Ş.S. No:131, S.:113, B.:164.
130 A.Ş.S. No:131, S.:94, B.:134, 5 Kasım 1737 (12 Receb 1150). 131 A.Ş.S. No:103, S.:110, B.:215.
iştiraken Mütesellim olarak 13 Mayıs 1717 (Gurre-i C.ahir 1129) tarihinde atamıştır132. Ancak bir süre sonra bu iki kişinin reaya fukarasına zulm ve teaddilerinin ortaya çıkması üzerine6 Haziran 1717 (25 C.ahir 1129) tarihinde bunlar azledilmiş ve Abdulaziz Ağa isimli bir kişi Mütesellim olarak atanmıştır133.
Mütesellim olarak atanan kişiler bazı durumlarda halka zulm ve teaddide bulunmakta ve azledilmekte idiler. Adana Valisi Vezir Yusuf Paşa’nın daha önce Mütesellim olarak atadığı ve Yeniçeri zümresinden olan Arpacı-zade Hüseyin Ağa’nın halka zulm ettiğinin ortaya çıkması üzerine, Hüseyin Ağa azledilmiştir. Bu kişinin azledilmesi için gönderilen buyuruldu ile aynı zamanda, bütün mal ve mülklerinin zabt edilerek hapsedilmesi yoluna da gidilmiştir134. Ancak daha sonraki dönemlerde Arpacı- zade Hüseyin Ağa serbest kalmış ve birçok defalar Mütesellim olmuştur135. Bu kişi, daha sonraki dönemlerde, birkaç defa sürgün ve kalebend edilmişse de yeni atanan Vali ve Beylerbeyiler tarafından Mütesellim olarak atanmasına devam edilmiştir. Bir dönem Adana Yeniçeri Serdarı da olan Arpacı-zade Hüseyin Ağa’nın, Kasım 1718 tarihinde kendine tabi olan 300 kadar Yeniçeri ile birlikte Adana Valileri’ne mahsus sarayı basarak Adana Sipah Kethüdayeri olan Ahmed’in yaralanması ve birkaç kişinin katl edilmesine neden olduğunu da görmekteyiz136. Keza daha sonraki dönemde, Haziran 1725 tarihinde Adana Valisi Boğazlıyanlı-zade Mehmed Paşa ve Mütesellimi’ne karşı Adana’da meydana gelen ihtilal olayında da Arpacı-zade Hüseyin Ağa isyancıların elebaşılığını yapmıştır137. Bu olayın ardından Arpacı-zade Hüseyin Ağa diğer elebaşılar ile birlikte katl edilmiş ve malları müsadere edilmiştir138.