Osmanlı Devleti’nden Önce Türklerde At

Kutadgu Bilig’de yer alan bilgilere göre; eski Türkçeden başlayarak tarihi ve çağdaş lehçelerde görülen at, rengine ve türlerine göre pek çok isimle anılmıştır. Bunlar, “Ak at, boz at, toruk at, kewel at, arkun” vb isimlerdir.334 Köklü ve sürekli bir at kültürüne sahip oldukları bilinen Türkler,335

bozkır kültürüne göre at, günlük hayatın bir parçasıdır.336

Türkler atı cinsine, cinsiyetine, yaşına, rengine göre çok değişik isim veya deyimle söz etmiştir. Bu kelime zenginliği arasında en yaygın

____________________

330 _{İbrahim Kafesoğlu, “At”, DİA, C 4, TDV Yay., İstanbul 1991, s.26; Serhat Kuzucu, “Osmanlı}

Sefer Organizasyonunda Atların Yeri ve Önemi, 1768- 1774 Osmanlı- Rus Savaşı Örneği” Askeri

Tarih araştırmaları Dergisi, (ed. Rezzan Ünalp, Fatma İlhan), ATASE Yay., Ankara 2014, s.21.

331 _{Kuzucu, “Osmanlı Sefer Organizasyonunda Atlar” s.22; Belek, “Eski Türklerde At”, s.115.} 332

Atların kutup gölgelerinde yetişmemesinin sebebi, “çeçe” denilen sineklerin olmasıdır. Bu sinek, uyku hastalığına neden olduğu için atın yaşamasına engel olmaktadır. “At”, Yeni Hayat

Ansiklopedisi, s.386-387.

333 _{Safkan Arap atları üç yaşında, safkan İngiliz atları iki yaşında koşulmaya başlanabilir. “At”, Yeni}

Hayat Ansiklopedisi, s.389.

334 _{Kewel, Arap atı küheylan; arkun, yaban aygırıyla evcil kısraktan olan cins at anlamında}

kullanılmıştır. Kutadgu Bilig’de yer alan diğer at türleri hakkında da geniş bilgi için bk. A. Deniz Abik, “Kutadgu Bilig’de Hayvan Adları”, Türklük Bilgisi Araştırmaları, Cem Dilçin Armağanı I, (Yay. Cemal Kafadar- Gönül A. Tekin), C 33/1, 2009, s.1- 8.

335 _{Köymen, “Alp Arslan Zamanı Selçuklu”, s.55-56; Kesik, At Üstünde Selçuklular, s.98.}

336 _{Günümüzde de devam eden at yarışları ilgi toplayan bir spor ve eğlenceydi. Her Cuma, bayram}

günleri, düğün, şölen, erkek çocuğun doğumu gibi şenliklerde, doğa koşullarının elverişli olduğu ilk ve sonbahar aylarında at yarışları Türklerin eski geleneklerinden bir tanesidir. Bunun yanı sıra ülkemizde devam eden at yarışları ve örnekleri için detaylı bk. Sivrikaya, “At Kültürü”, s.564-573. Arpacık, At Yetiştiriciliği, s.2; Garip, “At Yetiştiriciliği”, s.2. Ayrıca Kırgız Türklerindeki at yarışları ve at oyunları ile ilgili olarak bk. Belek, “Eski Türklerde At”, s.122-124.

olanları “at, aygır, kulan, kısrak ve yund”dur. Bu şekilde yalnız Asya Hunları’nda üç, Göktürk çağında on bir cins at sayılmıştır ki, Çinceleştirilmiş adların Türkçe asılları bilinmemektedir.337

Eski Türk toplumlarında, adeta bir din ve inanç338

sayılan at, sosyal hayatta ve cenaze törenlerinde at yarışlarına yer vermekteydiler. Ölen bir kişi atını çocukları arasında en zeki, en cesur olana miras bırakılırdı. Çok sayıda at yetiştirerek nam ve şöhret kazanan eski Türk toplumları, yetiştirdikleri atların çoğunu yabancı ülkelere satarak geçimlerini de sağlamaktaydılar.339

Tarihin her döneminde Türkler attan fevkalâde bir şekilde faydalanmışlardır. Savaş teknikleri gereği hızlı atlara sahip olmak önemliydi. Her erkek daha küçük yaşta ata binmeyi öğrenir ve ata binme işi ise koyunların sırtına binilerek başlanılırdı.340

Türklerde at, hem ekonomik alanda hem de savaşlarda yaygın bir şekilde kullanılmaktaydı. Ancak, Türkler atları ekonomik bir kazanç sağlamaktan ziyade bir savaş aracı olarak kullanmaları ön plana çıkmıştır. Onlarda at, bir askeri güç kaynağı şeklinde görülmüştür. Bu sebeple eski Türk devletlerinde askeri birlikler daha çok atlı süvari birlikleri şeklinde oluşturulmuştur.341

Ayrıca atın hızlı ve güçlü olması nedeniyle de akınlarda atlara önemli bir rolü olmaktaydı.342

İslam medeniyeti tarihi içinde önemli bir savaş unsuru olan at, İslamiyet’in İspanya’dan Hindistan’a kadar yayılmasında, Anadolu’nun fethinde, Büyük Selçuklu Devleti ve Osmanlı Devleti’nin geniş coğrafyalarda yayılmasında atın sürati ve ____________________

337 _{Kafesoğlu, “at”, s.27-28.}

338 _{At, eski Türk toplumları tarafından gökten indirildiğine inanılarak kutsallaştırılmış bir hayvandır.}

Törenlerle ölen sahibinin mezarına veya hususi bir mezara gömülerek, matem alameti olarak kabul edilmekteydi. Çoğu kez de savaşta hayatını kaybeden at sahibinin yanına, atın kuyruğu kesilerek gömülmekteydi. Kafesoğlu, “At” s.27. bunun yanı sıra daha birçok inanç vardır. Örneğin, ölen bir insanın atının gözü defin sırasında yaşlı ise, o kişinin cennete gideceğine, at sırt üstü ağlanırsa havaların bozulacağına, hamile kadınlar atların yanında çok gezerse, doğumlarının kolay olacağı gibi daha birçok şeye inanılır. Bk. Saadettin Yağmur Gömeç, “Türk Kültüründe At”, Uluslar arası

Sempozyum: Geçmişten Günümüze Bozkır, (Bildiri Kitabı), (ed. Hasan Bahar vd.), Selçuk

Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Konya 2016, s.827.

339

Tutel, At ve Atçılık, s.81; Saadettin Yağmur Gömeç, “Türk Kültüründe At”, s.820-822.

340 _{Muharrem Kesik, At Üstünde Selçuklular, Türkiye Selçukluları’nda Ordu ve Savaş, Timaş Yay.,}

bs. 2, İstanbul 2014, s.96. Yakın zamana kadar, özellikle Anadolu’nun doğu kesimlerinde de koçlara binilirdi. Daha çok koyun ile koçların çiftleşme zamanına denk getirilen koçlara binme uygulaması eskiye dayanan ata binmeyi öğrenmek için koyunlara binme uygulamasından geldiği düşünülebilir.

341 _{Kuzucu, “Osmanlı Sefer Organizasyonunda Atlar”, s.24; Şahin, Konar- Göçerler, s.201.} 342 _{Belek, “Eski Türklerde At”, s.114.}

dayanıklılığının etkisi büyüktür.343

Sürati ve dayanıklılığı sebebiyle, ortaçağ toplumlarının hepsinde de, insanın en büyük yardımcısı olan at,344

Türklerle ilgili birçok efsane, destan ve hikâyede, “sahibinin yakın arkadaşı, zafer ortağı, en değerli varlığı” olarak görülmektedir. Savaşlardaki belirleyici rolleri nedeniyle kuvvet ve kudret timsali de olmuşlardır. Eski toplumlarda at sürülerinin olması zenginliğin ifadesi sayılmıştır.345

Türkler için at, diğer rakip devletlere karşı kullandıkları en önemli savaş araçlarındandı. Diğer devletlerin de atı savaşlar da kullanması onu ehlileştiren Orta Asya kavimleri kadar etkili olmamıştır.346

Çünkü Türkler göçebe Orta Asya halklarından gelip ve tarih sahnesine at yetiştirme özellikleriyle girmişlerdir.347 Çinliler onların, “hayatları atlarına bağlıdır” sözlerini söylemekteydi. Eski Türkçe metinlerde ve Arap, Çin kaynaklarında Türklerin antik çağlardan itibaren at yetiştirdiği ve bir ticari unsur olarak gördükleri için yetiştirdikleri ve atları komşu ülkelere satarak geçimlerini sağladıklarını yazmaktadırlar.348

Yine Türk savaş sisteminin oluşumunda, gelişiminde ve uygulamasında en önemli vazifeyi yine at görmüştür. Dolayısıyla, Türklerin dünya tarihinde oynadıkları rol, büyük ölçüde at sayesinde olduğu söylenebilir. At, Türklerin sadece siyasi ve askeri tarihinde değil, medeniyet tarihinde de önemli bir rol üstlenmiştir. İslamiyet’ten önce Türkler, kendilerine “atlı göçebe medeniyeti” adını verdikleri medeniyeti oluşturmuşlardı. Bu medeniyet sayesinde, Türkler bozkırları ve çölleri kolaylıkla geçmişler ve büyük coğrafyalara yayılan büyük imparatorluklar kurmuşlardır.349

____________________

343 _{İslam’ın ilk yıllarında Arabistan’da attan çok fazla yararlanılmamıştır. Çünkü birçok eserden}

anlaşıldığı kadarıyla o dönemde ata sahip olmanın zenginliğin simgesi, alameti sayılması nedeniyle herkeste bulunmamaktaydı. Buradan hareketle İslam’ın ilk yıllarında Arap coğrafyasında atlar oldukça pahalı olduğu sonucu da çıkmaktadır. Ayrıca İslamiyet devrinde atlar ile ilgili geniş bilgi için bk. Yusuf Halaçoğlu, “At”, DİA, C 4, TDV Yay., İstanbul 1991, s.28-29.

344

İnbaşı, Ukrayna’da Osmanlılar, s.82.

345 _{Ömer Sivrikaya, “At Kültürü ve At Yarışları- Düzce Örneği” Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler}

Enstitüsü, Dergisi, C 7, S 2, Karabük 2017, s.564.

346

Ahmet Nurullah Özdal, Selçuklu Coğrafyasında Türklerin Savaş Sanatı (XI-XIV. Yüzyıl.), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yüksek Lisan Tezi), İstanbul 2005, s.42.

347 _{Başka bir kaynak; at ve Türklerin farklı zamanlarda tarih sahnesine çıktıklarını belirtmektedir.}

Sivrikaya, “At Kültürü” s.564.

348 _{Şayan Ulusan Şahin, “Türk Kültüründe At Arabası”, Bilig, S 32, 2005, s. 165.} 349

Mehmet Altay Köymen, “Alp Arslan Zamanı Selçuklu Askeri Teşkilatı”, Ankara Üniversitesi Dil

Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C 5, S 8-9, Ankara Üniversitesi Yay.,

Ankara 1967, s.53. Aynı zamanda burada yine Türklerin başarısının en önemli unsurunu at ile birlikte insan ve silah (özellikle ok ve yay) olduğunu ifade etmektedir.

Atlar hakkında birçok atasözü söylenmiştir. Bunlardan biri, “kuş gayesine kanatlarıyla, İnsan da muradına atla erişir” atasözüdür. Örneğin; “At Türkün kanadıdır” ifadesi atın Selçuklular zamanında insan hayatında oynadığı rolü çok güzel bir şekilde özetlemektedir.350

Orta Asya’dan Selçuklu Devleti’ne gelen atlar, dönemin kaynaklarına göre “Türkmen atı” adıyla anılmakta olup, Türkistan nesli atlardır.351

Bazı yazarlara göre, “at, başka bir kavmi sadece sırtında taşır, fakat Hun kavmi at sırtında ikamet eder”. Avrupalılar, Hunları “ata yapışık kavimler” diye adlandırmışlar. Hatta Türklerin atlara olan sevgisi, at insan ilişkisini ve insanın ata bağlılığını göstermesi bakımından defin törenlerinde kendini göstermektedir. Türklerde ölen kişiler atıyla birlikte gömülmüştür. 7- 10. yüzyılda Bizans kaynakları da, “Türkler sanki at üstünde doğmuşlardır, yerde yürümesini bilmezler” demektedir. Bu sebepledir ki Orta Asya’da yaşayan Türkler, bazı araştırmacıların “at kültürü” diye adlandırdıkları bir yaşam biçimi sürdürmüşlerdir.352

Orhun Abidelerine göre tespit edilen Türk sosyal yapısı gereği hür olan Türk topluluklarında her genç ata binerdi.353

Eski Türklerce gökten indiği kabul edilerek âdeta kutsallaştırılmış olan at, çok kere törenle sahibinin yanına veya hususi mezarlara gömülmüştür. Ayrıca yas tutmak amacıyla, binicisinin savaşta ölümü halinde kabrine konmak için kuyrukları kesilmiştir.354

Osmanlılarda da eski Türk geleneği olarak ata büyük önem verilmiştir. Orta Asya Türk geleneği olarak Osmanlılarda da devam eden atların gömülmesi hadisesidir. Nitekim Osman Gazi, Sisli Kır isimli atının gömüldüğü ve hatta mezar taşının dahi yapıldığı söylenmiştir. Öyle ki, Karaca Ahmet’te atlara özel mezarlık vardı ve buna At Mezarlığı denilirdi.355 Buradan hareketle İslamiyet öncesi Türklerde aynı zamanda İslamiyet sonrası Türk devletleri için hayvan yetiştirmek, özellikle at göçebe hayatın en önemli parçasıydı.

____________________

350

Kesik, At Üstünde Selçuklular, s.98.

351 _{Halaçoğlu, “At”, s.29.}

352 _{Ulusan Şahin, “Türk Kültüründe At Arabası”, s.165-166.}

353 _{Vecihi Enver Yaşarbaş, Uygarlık Tarihi, Bakanlar Matbaacılık, Erzurum 2002, s.159.} 354

Kafesoğlu, “At”, s.27. Dede Korkut’a göre, atkuyruğu kesmek, sahibi ölmüş atın yas alameti olarak kuyruğu kesilerek yasa girmektir. Ünal, Osmanlı Tarih Sözlüğü, s.60; Kuzucu, “Osmanlı Sefer Organizasyonunda Atlar” s.22.

At, bozkırda yaşayan toplumların her şeyi sayılırdı. Onunla adeta ayrılmaz birer parça haline gelmiştir. Onun üzerinde göç eder, sürüleri yönetir, avlanır, savaşa gider, dini inançlarına uygun nadiren kurban edilirdi. Ayrıca et ve sütünden de yararlanılırdı. Bozkır atları küçük boyda olmasına karşı süratli, çevik ve vahşi olduklarından dolayı at terbiyesinden de söz edilmektedir.356

Türkmenlerin at yetiştirmedeki ilk safha da yetiştirilecek olan tay, attan ayrılır; küçük yaştayken üzerine çocuk bindirilmeye başlanır. Çevgan ve mızrak oyunlarında oynatılarak, top ve mızrak korkusu da yok edilmeye çalışılmaktadır. Atlar arpa yemeye alıştırılır, düz ve ters yönde koşturularak, duvardan atlama, su üstünde atlama ve yokuş- iniş koşularına alıştırılmaya çalışılmaktadır. Hem yalnızlık hem de çarşı kalabalığına alıştırılarak ürkmeleri ortadan kaldırmaya yol açmaktadır. Bu şekilde eğitilen at 5 yaşında binilme ve savaşlarda kullanılmaya uygun hale getirilir. Bu atlardan 12 yaşına kadar çok iyi şekilde istifade edilmeye çalışılır. Bu yaş sınırı Arap atlarında 15’dir.357

Türklerin at kültüründeki süreklilik ve köklülük özelliği Türk at tipinde de kendini göstermiştir.358

Anadolu, tarih ve coğrafya bakımından birçok toplumun uğrak noktası olması nedeniyle çeşitli atlarda burada kaynaşıp karışmıştır. Ancak birbirine karışan Anadolu atları arasında, farklı özellikleriyle yerli at ırkları vardır. Bu yerli atların ortalama yüksekliği 1.34 metredir. Ayrıca Çukurova atları, Sivas’ın güneyindeki Uzunyayla atları359_{, Kars’ta Malakan atları}360_{, Canik atları, Rumeli atı,} Karacabey, Ayvacık Midillisi, Gemlik atı ve Arap etkisinde kalmış atlarda yerli atların yanında sayılabilir.361

Anadolu atları üzerinde hem Moğol atları Przewalskiy tipi362, hem de Doğu atları olan Tarpan tipi atların etkisi çoktur.363 Türk atlarının dikkat çeken özelliği orta ve bazen de kısa boylu olmalarıdır. Diğer özelikleri ise, atın başı küçük ve biçimli olmasıdır. Yine kulakları da dikkat çekecek kadar küçüktür. Gözleri tesirli, canlı ve her an hücuma hazır durumdadır. Ağzı yumuşak,

____________________

356

Yaşar Bedirhan, İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü, Nobel Akademik Yay., bs. 3, Ankara 2011, s.24; Kafesoğlu, “At”, s.27; Gömeç, “Türk Kültüründe At”, s.821.

357 _{Özdal, Selçuklu Coğrafyası, s.43.} 358 _{Kesik, At Üstünde Selçuklular, s.98.}

359 _{Bu atlar hakkında detaylı bilgi için bk. Koçkar, At Irkları ve Dağılımı, s.45-55.} 360

Malakan atları için detaylı bilgi için bk. Ertuğrul Güleç, Ardahan Atı (Malakan Atı), Ankara 1997.

361 _{“At”, Yeni Hayat Ansiklopedisi, s.387; Koçkar, At Irkları ve Dağılımı, s.41-42.} 362 _{Bu atlar hakkında detaylı bk. Emiroğlu- Yüksel, Yoldaşımız At, s.34- 37.} 363 _{Koçkar, At Irkları ve Dağılımı, s.40.}

sık ve oldukça uzun yelelidir. Göğsü ve sağrıları kuvvetlidir.364

Bu bilgiler Bizans ve Haçlı kaynaklarında da yer almakta olup, “rüzgar gibi süratli olan Türk atları” olarak tabir edilmektedir.365 Bu özellikleri ve atın güvenli kullanılmasını kolaylaştıran teçhizata sahip Türk atının asıl üstünlüğü, hızlı ve dayanıklılık göstermesidir. Kaynaklarda değişik zamanlarda atın sürat ve mukavemetini belirten hikâyeler yazılmıştır.366

Anadolu Selçuklu Devleti döneminde Marco Polo, Anadolu’dan geçerken Türkmenlerin mükemmel atlar ve çok iyi katırlar yetiştirdiklerini kaydetmektedir. XIII. yüzyılda Anadolu’da yabancılar, atları en fazla Yabanlu Pazarı ile büyük bir ticaret merkezi olan Sivas’tan satın alıyorlardı. Atlar Selçuklular için ordunun en önemli savaş aracıydı. Nitekim savaşın kazanılmasında belirleyici rol almaktaydı. Savaş sırasında hayatta kalabilmenin ve savaşın kaybedilmesi durumunda esir düşmemek için atlar en önemli faktördü. Yine ordu at sayesinde düşmanı yakalar, takip eder ve at sayesinde dönemin en önemli savaş taktiklerinden olan vur kaç taktiğini çok iyi uygulardı.367

Selçuklu devrinde Türk atçılığı çok geliştiği anlaşılmaktadır. Nitekim Ömer Hayyam, Türklerin bu alanda rakipsiz olduğunu söylemektedir. Ona göre daha eski zamanlarda, atçılıkta, atın hünerleri ve kusurlarını bilmekte, İranlılar başta gelmekteydi. Arap ve Acem’deki bütün iyi atlar onlara getirilmekteydi. Hayyam’a göre Selçuklular devrinde ise atçılığı en iyi bilen millet Türklerdir. Çünkü onların sosyal yaşantısında gece gündüz bütün işleri atlarıdır.368

Selçuklularda atın beslenmesi369

bahar aylarında sorun teşkil etmezdi. Nitekim sürüler halinde çobanların idaresinde, değişik taze otları yiyen atlar beslenmeleri kolay olmaktaydı. Böylelikle atlar kendiliğinden semizleşirdi. Ancak yaz mevsiminin başlarında yeşil hububat veya ot verildiği zaman at özel besiye ____________________

364

Halaçoğlu, “At”, s.29; Köymen, “Alp Arslan Zamanı Selçuklu”, s.56; Kesik, At Üstünde

Selçuklular, s.99.

365 _{Özdal, Selçuklu Coğrafyası, s.42.} 366

Halaçoğlu, “At”, s.29. Örneğin bir defasında ordunun yaptığı 100 fersahlık (yaklaşık beş kilometrelik bir uzunluk ölçüsü) mukavemet koşusunu orta boylu bir Türkmen atı rahatlıkla bitirdiği halde diğer atlar yolda kalmıştır. Koşuyu düzenleyen kumandan atın sahibine, bu at gibi beş yedek ata sahip olması durumunda bu koşuyu başarıyla bitireceğini söylemişti. Ayrıca başka hikâyeler için de bk. Köymen, “Alp Arslan Zamanı Selçuklu”, s.56- 57.

367

Kesik, At Üstünde Selçuklular, s.97.

368 _{Köymen, “Alp Arslan Zamanı Selçuklu”, s.57.}

369 _{Genel olarak atların beslenmeleri ve yetiştirilmeleri ile ilgili detaylı bk. Adnan Şehu, At Besleme,}

çekilirdi. Eserinde her türlü besi sistemini sıralayan Mübarek Zengi, ilk olarak yeşil arpa ile besleme sisteminden söz etmektedir. Arpanın tanesi sütlenmeye başlayınca seher vaktinde biçilir ve gölgelik alana bırakılır. Gece nemlenen arpa besideki ata verilir. Zengi’ye göre nem atı zinde yapar ve ciğerlerini sular, attan harareti alır. 25 gün süre ile gece gündüz bu şekilde beslenen at semizleşirdi. İkinci beslenme şekli de ata, bahçe (bağ) atlarının verilmesidir. Buda arpa gibi nemli verilir ve at semizleşinceye kadar devam edilir. Üçüncü olarak ise bahar ya da sonbahar da yaş otun arpa gibi kıyılarak ata verilme usulüdür. Yine beşinci usul olarak da yaş yoncanın ata verilmesidir. Bu usul ise sonbaharda uygulanırdı. Hava serin olması durumunda saman ile karıştırılarak verilirdi.370

İslamiyet öncesi ve sonrası Türk devletlerinde av, çevgen ve yarışlar gibi atlı sporların çok yaygın olduğu bilinmektedir.371