Öküz Arabası (Araba-ı Kav)

Belgelerde, “araba-ı kav771_{, öküz arabası}772_{, camus arabası}773

, mukari arabası, mukari öküz arabası774_{, miri öküz arabası, miri araba}775

ve otluk arabası” olarak adlandırılan ve kağnı adı verilen bu tür arabalara hem öküz776

ve karasığır777

gerçekleştirilmesinin payı olsa gerek. Zira kağnı arabası temini ile ilgili bir dizi sıkıntıların yaşanması, arabalarının kapasitelerinin fazla olması ve Hoy’da kışlamakta olan Osmanlı askerlerinin zahireye olan ihtiyaçları bu ücreti zorunlu kılmış olabilir. Genç, “III. Ahmet Dönemi İran Seferleri” s.246-247; Genç, Lale Devrinde Savaş, s.49.

766 _{Padişah kapısı anlamında kullanılan bir terimdir. Develioğlu, Tarih Deyimleri Sözlüğü, s.209.}

Buradan anlaşılıyor ki araba temini içinde doğrudan merkezden atanan kişiler tarafından temin edilmekteydi.

767 _{Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.94.} 768 _{BOA, C..AS.. 724/30360.}

769

Türkmen, Kamaniçe Seferinin, s.49.

770 _{Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.94.}

771 _{Belgelerde “araba-i gav” şeklinde de yazılmaktaydı. BOA, AE.SMMD.IV. 67/7878; BOA,}

AE.SMST.II. 50/5033; BOA, AE.SMHD.I.. 236/18981. Ayrıca bk. İnbaşı, Ukrayna’da

Osmanlılar, s.100; Gökpınar, Varadin Seferinde Organizasyon, s.51.

772 _{BOA, AE.SAMD.III 146/14249; BOA, İE.ADL. 6/352; BOA, İE.AS.. 86/7773.} 773 _{BOA, A.(DVNSMHM.d… 103/682; BOA, AE.SAMD.III 115/11360.}

774 _{Mekari öküz arabası şeklinde de geçmekteydi. BOA, AE.SMST.III 347/27926.} 775

Biçer, Osmanlı Kara Ordusunun Sefer Organizesi, s.33; Ertaş, Sultanın Ordusu, s.82.

776 _{BOA, AE.SAMD.III, 146/14249; Ertaş, Sultanın Ordusu, s.83; Sevinç, 1695 ve 1696 Avusturya}

Seferi, s.141-144.

hem de manda gibi hayvanlar koşulmaktaydı.778

Bu arabalar değişik isimlerle adlandırılmalarına rağmen tamamı aynı çeşit arabalar için kullanılmakta olup, sefer organizasyonlarında benzer hizmetlerde istihdam edilmekteydi. Kullanılan isimler, hep aynı arabalar için ve belgelerde birbirleri yerine kullanılmıştır. Sığır arabaları olarak verilen liste ile diğer isimlerde verilen listeler birbirine benzemektedir. Dolayısıyla bu arabalar temin edilirken hangi hayvanın koşulacağı fark edilmeksizin temin edilmekteydi.779 Temin edilen bu arabaların da kiraları yine üçer aylık peşin ödenmekteydi.780

Kira bedelleri ise daha çok hazineden karşılanmaktaydı.781 Bazen, bu arabalar sefer süresince savaş mükellefiyeti olarak da kiralanmaktaydı.782

Öküz arabaları, ordu için temin edilen hububat ve diğer malzemelerin satın alındığı yerden sefer yolu üzerindeki menzillere taşınmak üzere kullanılıyordu.783 Yine daha iktisatlı olması nedeniyle deniz yoluyla gerçekleşen zahire ve diğer iaşe maddeleri de iskelelerden cepheye öküz arabaları aracılığıyla sevk edilirdi.784

Ayrıca sefer yolu üzerindeki menzillerde, ihtiyaç duyulması halinde savaş teçhizatlarını ve ağırlıkları taşımak üzere hazır bekletilirdi.785

Bu arabaların en önemli sayılabilecek kullanım amaçları birçok hükümde açıkça ifade edildiği gibi askerin zahire, cephâne, tophane vesair mühimmat ve ağırlıklarını786

seferin yapılacağı ana ve tali istikamete taşımaktır. Zahireler hem savaş alanına hem de sefer yolu üzerindeki menzillere önceden tayin edilen miktar kadar satın alınıp taşınırdı. Ayrıca bu arabalar sefer için stratejik öneme sahip yer ve kalelerin tamiri, korunması için de her türlü nakliye hizmetini gerçekleştirirlerdi. Bu nakliye işinde mühimmatın yanında zahire nakli de

____________________

778 _{BOA, C..AS.., 58/2718; 357/14789; Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.98; Ertaş, Sultanın Ordusu,}

s.83; İnbaşı, Ukrayna’da Osmanlılar, s.100.

779 _{Ertaş, Sultanın Ordusu, s.83; Gökpınar, Varadin Seferinde Organizasyon, s.51.} 780 _{BOA, C..AS.. 507/21172; 782/33082.}

781

BOA, AE.SMMD.IV. 49/5680; BOA, AE.SAMD.III 146/14249.

782

Ertaş, “Osmanlı Devleti’nde Sefer Organizasyonu”, s.594.

783 _{Örneğin 1693 tarihli sefer için Edirne’den Selanik, Yenişehir ve Yanya’ya kadar yol üzerinde}

bulunan kadılara gönderilen emirlerde, sefer için temin edilen zahirenin öküz ve öküz arabalarıyla bir an önce Belgrad’a ihraç emilmesi emir edilmişti. BOA, (DVNSMHM.d… 104/1161.

784

BOA, A.(DVNSMHM.d… 97/147.

785 _{İnbaşı, Ukrayna’da Osmanlılar, s.100; Türkmen, Kamaniçe Seferinin, s.47.}

786 _{BOA, AE.SAMD.II. 13/1367; BOA, AE.SAMD.III 146/14249; BOA, C..AS.. 357/14789;}

yer almaktaydı.787

Yine bu arabaların yabancı elçilerin ağırlıklarını ve getirdiği hediyeleri taşımak üzere de istihdam edildiği anlaşılmaktadır.788

Bir öküzün çekeceği arabaya, 18 kile veya 160 okka yani yaklaşık 500 kilo yük taşıma kapasitesi vardır. Bir arabaya birlikte koşulan bir çiftin bir ton taşıma kapasitesi vardır.789

Bir öküz arabası ortalama yolun fiziki durumuna göre 800 vukiyye (1026 kilo) taşımaktaydı.790

Sefer organizasyonları dâhilinde camuş veya öküz arabaları başta top ve cephane olmak üzere her türlü mühimmat ve erzakın taşınmasında kullanılırdı.791

Sefer sırasında kullanılan bu arabaların fiziksel özellikleri hakkında yeterli bilgi bulunmayan bu arabalar için kayıtlarda sadece üstü örtülü ve genç öküzler tarafından çekilmesi ve ikişer çift olarak koşulmaları noktasında bilgi verilmektedir.792

Seferde öküz arabalardan her birine koşulan camus ve öküz sayıları da farklıydı. Şâhî top arabalarından her birine ikişer, havan topu arabalarına üçer, cephane arabalarına birer çift öküz veya ikişer çift karasığır öküzü ve otluk arabalarına birer çift öküz koşulurdu.793

Arabaları çeken hayvanlar eğer camus ise bir çift, eğer karasığır ise iki çift olması gerekmekteydi. Arabacılarda genç, tecrübeli kişilerden seçilmesi ve araba tamirinden anlamalarına dikkat edilmekteydi.794

Temin edilen arabaların zamanında orduya teslim edilmesi için her kazadan kendisine güvenilen bir kişi arabacı başı tayin edilir. Bu kişiler ayrıca halk arasından da tanınan güvenilir kişiler olmasına dikkat edilirdi. Seferde kullanılan arabaların sayısı fazla ise her 50 araba için bir arabacı başı tayin edilir.795

Bazen sefer için istenilen arabalar, ya eksik ya da hiç gönderilmemekteydi. Bu durumda devlet bu arabaların bedellerini istemekteydi. İhtiyaç duyulan bu arabalar ise farklı bölgelerden kiralanmaktaydı.796

____________________

787 _{Gökpınar, Varadin Seferinde Organizasyon, s.51.} 788

BOA, C..HR.. (Cevdet, Hariciye) 121/6031.

789 _{Biçer, Osmanlı Kara Ordusunun sefer Organizesi, s.33.}

790 _{Ertaş, “Osmanlı Devleti’nde Sefer Organizasyonu”, s.594; Türkmen, Kamaniçe Seferinin, s.47.} 791

Avusturya üzerine XVII. yüzyılın sonlarında düzenlenen seferde Mühimmat Tuna Nehri üzerinden gemilerle sağlanmıştı. Ancak Tuna’ya kadar mühimmat arabalarla nakledilmişti. Sevinç, 1695 ve

1696 Avusturya Seferi, s.142.

792 _{İşbilir, “Mekkare”, s.554; Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.100; Gökpınar, Varadin Seferinde}

Organizasyon, s.53.

793

Sevinç, 1695 ve 1696 Avusturya Seferi, s.145.

794 _{Ertaş, Sultanın Ordusu, s.86-87; Türkmen, Kamaniçe Seferinin, s.48.} 795 _{Türkmen, Kamaniçe Seferinin, s.48.}

Seferlerde kullanılan öküz arabaları da, genellikle iki veya üç şekilde kullanılmaktaydı. Birincisi, ordu için temin edilen hububat, iaşe ve diğer yiyeceklerin satın alındıkları yerden ya da depolandıkları ambarlardan sefer yolu üzerindeki menzillere ve ordunun bulunduğu yerlere taşınması kullanılmaktaydı. İkincisi ise, sefer yürüyüşünün başladığı andan itibaren ordu ile birlikte hareket ederek her türlü savaş araç ve gereçlerinin nakledilmesini sağlamaktaydı. Ayrıca savaşta hasta ve yaralıların nakli ile cenazelerin taşınması da bu arabalarla yapılmaktaydı.797

Yine ihtiyaç duyulmaları halinde kullanılmak üzere her bir menzilde 60 araba bekletilmek suretiyle istifade edilmekteydi.798 Örneğin 1695 ve 1696 Avusturya seferlerinde, Tophane, Cebehane, Daire-i hümâyun ve Istabl-ı âmire mühimmatı, başmuhasebe ve mevkufât defterleri, Hazine-i âmire mühimmatı öküz arabalarıyla taşınmıştı. Yeniçeri, Cebeci, Topçu ve Toparabacı ocakları ağırlıklarının taşınmasında da bu arabalar kullanılmıştı.799

Mora seferinde ise, bu arabalardan üç şekilde faydalanılmıştır. Ordu için satın alınan hububatın ve diğer malzemelerin, satın alınan yerden sefer menzillerine taşınmasında, İstanbul’dan Mora’ya kadar ordunun savaş teçhizatının taşınmasında ve hizmet arabaları adı altında her menzilde 60 adet bekletilmesi şeklinde yararlanılmıştır. Yine Prut Seferi’nde de bu arabalardan iki şekilde faydalanılmıştır. Bir kısmı, ordudaki asker ve hayvanların erzakının taşınmasında, diğer öküz arabaları ise ordunun hareket ettiği yerden ordu ile birlikte hareket ederek ordunun gıda ve ihtiyaç maddelerini ve her türlü savaş araç, gereçlerinin nakledilmesinde kullanılmıştır.800

Sefer için istenen arabaların yeni, sağlam, dayanıklı, üstlerinin örtülü olması, öküzlerin de genç ve kuvvetli olması, eğer karasığır olursa iki çift veya dörder öküzlü, camus olursa bir çift olması gerekmekteydi. Arabacıların hizmete kadir olmaması, arabalarının çürük olması, öküzlerinin yollarda ölmesi sonucu sefer

____________________

797 _{İpşirli, “Araba”, s. 243; Kılıç, Konya Kazasının Lojistik Katkısı, s.115. 1696 tarihli seferde}

hastalanan 590 askerin Belgrad’dan Rusçuk’a Tuna gemileriyle sevk edildikten sonra tedarik edilen arabalar ile hızlıca Edirne’ye gönderilmeleri emredilmiştir. BOA, AE.SMST.II. 8/772.

798 _{Ertaş, Sultanın Ordusu, s.83.}

799 _{Sevinç, 1695 ve 1696 Avusturya Seferi, s.144.}

hizmetlerinin aksamasına sebep olurlarsa bunların bedellerinin ahaliden alınması emredilmişti.801

Hayvanların sahip oldukları güce paralel olarak daha ağır çaptaki mühimmatın nakledilmesi yine bu arabalarla sağlanırdı. Öküz arabaları ile cebehane, tophane mühimmatı, otağ ve mehterhane mühimmatı, köprü yapımında kullanılan malzeme, hububat, erzak ve bazı eşyalar taşınmaktaydı.802

Çevre kazalardan temin edilen buğday, arpa, un, saman, odun ve kömür gibi maddeler arabalara yüklenerek menzillere taşınırdı.803

Sefer öncesinde veya sefer sırasında hangi kazadan, sancaktan ne kadar öküz arabası temin edileceği belirtilmekteydi.804

Zaman zaman zahire nakli yapılırken tedarik edilen arabaların yeterli gelmemesi üzerine tüccar arabaları kiralanmıştı. Ancak bu arabaların da yetmeyeceği anlaşılınca deve, at, katır ve eşek tedarik olunmaktaydı.805

Arabaların yük taşıma kapasiteleri, taşıdıkları yükün cinsine göre değişmekteydi.806

Her bir arabanın, buğday, arpa, un gibi zahirenin gerçek yük taşıma kapasitesi yaklaşık 800 vukıyyedir.807

Bir öküz arabası ile 451.5 kg. (2’şer çeki) odun, 564 kg. (10 kantar) erzak, 452- 564 kg. (8-10 kantar) cebehane ve tophane mühimmatı, 256.6 kg. (200 vukıyye) ot, 282 kg. (5 kantar) saman, 1539 kg. (60 kile) pirinç taşınabilirdi.808

Arabacılara istihdam edildikleri mesafenin uzaklığına ve hava koşullarına göre farklı ücretler verildiği gibi günlük olarak da belli bir ücret tayin edilmişti. Bunun yanı sıra hava şartları fiyatların artmasına bir sebepti. Örneğin kış şartlarının sert geçmesi fiyatlara zam gelmesine neden olmaktaydı.809

1672 tarihli bir hesap ____________________

801 _{Gökpınar, Varadin Seferinde Organizasyon, s.53.}

802 _{Örneğin II, Viyana seferi öncesi İstanbul’dan Tekirdağı iskelesine getirilen sadece cebehane}

mühimmatının Edirne’ye kadar nakli için toplam 98 tane öküz arabasına ihtiyaç duyulmuştur. Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.99.

803 _{Ertaş, Sultanın Ordusu, s.83.} 804

İnbaşı, Ukrayna’da Osmanlılar, s.100.

805

Sevinç, 1695 ve 1696 Avusturya Seferi, s.145; Ertaş, Sultanın Ordusu, s.83.

806 _{Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.100; Ertaş, Sultanın Ordusu, s.84.} 807 _{Ertaş, Sultanın Ordusu, s.84.}

808 _{Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.100; Ertaş, Sultanın Ordusu, s.84.} 809

Örneğin, Filibe- Belgrad arasında eşya ve mühimmat naklinde görevlendirilen arabacılardan her birine, Filibe- Sofya arasındaki mesafe için 6 günde 500 akçe, Sofya- Niş mesafesi için 5 günde 400 akçe, Niş- Belgrad mesafesi için 10 gün için de 700 akçe ücret ödenmiştir. Kış şartlarına bağlı olarak daha önce 600 akçe ödenen iki merkez arası için 900 akçeye kadar çıkmaktaydı. Erdoğan,

pusulasında Edirne civarında temine edilen öküz arabaların ücreti 600.000 (6 yük) akçe ve Karasu Menzili’nden İsakçı’ya cephane taşıyan iki arabaya da 1200 akçe verilmişti810