Sığır türünün dünyaca yaygın ikinci çeşidi olan manda ekonomik bakımdan daha az değerlidir. Sulak yerleri seven mandanın en çok, kaymak üretiminde kullanılan, yağ oranı yüksek sütüne değer verilir. Eti çok fazla tüketilmediğinden dolayı günümüzde dahi Türkiye’de sayıları ineklerin yirmi de biri kadardır.666 Sözlükte, “camış, camus, çamuş” olarak ifade edilen mandalar, Osmanlı tarımsal yapısının temel unsurlarından olan öküz ile birlikte, sefer için kullanılan diğer hayvanlar gibi mühimmat ve zahirenin naklinde kullanılırdı. Bu hayvanlarda öküzle birlikte genellikle arabalara koşulurdu.667
Bu yönüyle arabaların işlevselliği olan arazilerde öküzlerle birlikte mandalar kullanılmaktaydı.668
____________________
664 BOA, AE.SMST.II. 110/11964.
665 XVIII. yüzyılda İran seferleri sırasında Kars ve Tiflis arasındaki nakliyatta 1130 öküz, Erzurum ve
Tebriz arasında 6000 öküz kullanılmıştır. Genç, Lale Devrinde Savaş, s.46.
666 Belge, Osmanlı’da Kurumlar ve Kültür, s.286.
667 BOA, C..AS.. 357/14789. Osmanlı devleti mühimmatın taşınmasında kullanılacak manda ve
Osmanlı Devleti’nde camus yetiştiricilerinden alınan vergiye ise “Resm-i Camus” denilirdi. Osmanlı Devleti’nde bazı cemaatler sadece camus yetiştirmekle uğraştıklarından dolayı tahrir defterlerinde “Cemmasin (Camuscu)” olarak zikredilmekteydiler.669 Verginin miktarı belli olmamasına karşı bölgeden bölgeye de değişiklik göstermekteydi. Ayrıca camus vergisinin alınmadığı yerlerde vardı.670 XVI. yüzyılda Adana ve Tarsus civarındaki aşiret topluluklarından yetiştirdikleri mandalar karşılığında alınan yıllık sekiz akçe halebi tutarındaki “resm-i camus” ya da dört olağan akçe, Kanuni Sultan Süleyman zamanında kaldırılmıştı. Kanuni Sultan Süleyman’dan sonra tekrar vergi alınmaya başlandığı için söz konusu yörelerdeki hayvan sayılarını tespit edilebilir. Bu bölgedeki aşiret topluluklarının mandayı, göçebe geleneğinin et ve süt kaynağı olmasından ziyade, daha çok yük hayvanı olarak kullandıkları tahmin edilmektedir. Mandalar çiftçiler arasında daha güçlü ve kuvvetli olmaları nedeniyle genel olarak çift sürmekte kullanılmaktaydı. Ancak yalnızca çok az sayıda köylünün bu hayvanı almaya gücü vardı.671
Seferlerde cephane naklinde kullanılmak üzere “gav ya da kav” adı verilen camuslar (manda)672, öküz ile birlikte genellikle kuşatmalar için götürülen toplarla, mühimmatın673
nakledilmesi için top arabalarına koşulmaktaydı.674 Top arabasına koşulacak mandalar, sahipleri olan Yörükler ile birlikte istenmekteydi.675
Çünkü bu Yörükler temin edilen mandalara çobanlık etmekteydi.676
Ancak bazen Yörükler
göstermiştir. BOA, A.(DVNSMHM.d… 103/682; BOA, İE.SM.., (İbnülemin, Saray Mesalihi) 28/2973; BOA, AE.SABH.I.. 108/7362.
668 Genç, Lale Devrinde Savaş, s.45; Genç, “III. Ahmet Dönemi İran Seferleri” s.243. Sarp arazilerde
olduğu kadar, çamurlu yollarda eşya ve topların taşınmasında mandalardan faydalanılmaktaydı. BOA, (DVNSMHM.d… 103/648.
669 Örneğin, 1536 tarihli Nablus’un Beni Sa’b nahiyesinin İlyas Köyüne bağlı iki ayrı camuscu
cemaati vardı. Ünal Taşkın, “Rise In Ağnam (Sheep) Tax In The Recent Years Of Ottoman State”,
Turkish Studies, 8/5, Ankara 2013, s.791.
670 Taşkın, “Rise In Ağnam (Sheep)” s.791. 671 Faroqhi, Osmanlı Şehirleri, s.75. 672
Sevinç, 1695 ve 1696 Avusturya Seferi, s.154.
673
BOA, (DVNSMHM.d… 77/84.
674 BOA, C.AS.., 959/41706. Camus-ı topkeşan (topçeken camuslar) şeklinde nitelendirilmekteydiler.
BOA, AE.SMMD.IV. 35/3998. Ayrıca bk. Kılıç, Konya Kazasının Lojistik Katkısı, s.42; Genç, “III. Ahmet Dönemi İran Seferleri” s.243; Öztürk, Osmanlıların Kuzey ve Doğu Seferleri”, s.124.
675
1665 tarihindeki seferi hümayunda top naklinde kullanılmak için Yörükleriyle birlikte toplam 150 çift manda gönderilmesi istenmiştir. BOA, A.(DVNSMHM.d… 5/792.
676Camus çobanlarının ihtiyaçları ise devlet tarafından karşılanmaktaydı. BOA, AE.SMMD.IV.
verilen görevi yerine getirememekteydi. Bu durumda da para cezasına çarptırılmaktaydılar.677
Osmanlı Devleti kuşatmalar için büyük toplara ihtiyaç duymaktaydı. Her çaptaki topun nakledilmesi için mandalara ihtiyaç vardı.678
Top nakli ağır bir iş olduğundan top arabalarına koşulan camusların son derece dinç, güçlü, kuvvetli ve genç olmaları gerekmekteydi. Bu nedenle camus temininde bu özelliklere uygun olmalarına özellikle dikkat edilmekteydi.679
Zahirenin taşınması yanı sıra çok ağır işlerde kullanılan mandalar680
şâhî681, havan, şayka682, Balyemez683, tonbaz684 kale topu685 gibi büyük ve küçük topların cepheye taşınmasında istihdam edilmekteydi.686 Örneğin büyük toplardan biri olan badaluşka topunun taşınmasında 20 çiftden fazla camus gerekmekteydi.687 Bu nedenle camusların da diğer hayvanlar gibi temin edilmesi, beslenmesi ve top arabaların taşınmasında kullanılması Osmanlı sefer organizasyonu için önemli bir husustu.688
Ayrıca mandalar, sefere katılan askerlerin zahire, cebehane gibi mühimmatının naklinde ve bunların nakli için gerekli top arabalarına da koşulmaktaydı.689
Mandalar daha çok top arabalarını çekmede690
kullanılmakta olup, bunlara “topçeken camus (camus-ı topkeşan)”691
adı verilirdi. Sefer hizmetinde kullanılacak
____________________
677 BOA, AE.SAMD.II. 2/200.
678 BOA, AE.SAMD.III 67/6750; 67/6750; BOA, C..AS.. 43/1970; 57/2681; 863/36967.
679 BOA, C.AS.. 959/41706. Ayrıca bk. İşbilir, “Mekkare”, s.554; Erdoğan, II. Viyana Kuşatması,
s.87-88; Ertaş, Sultanın Ordusu, s.96; Türkmen, Kamaniçe Seferinin, s.52.
680
Ertaş, Sultanın Ordusu, s.95.
681 BOA, AE.SMMD.IV. 101/11836. 682 BOA, AE.SAMD.III 67/6750.
683 1694 seferi hümayun için balyemez toplalarının nakledilmesi için mandalar temin edilmişti. BOA,
C.AS., 959/41706; BOA, AE.SAMD.III 88/8783.
684 BOA, AE.SAMD.III 88/8783; 67/6750; BOA, C..AS.. 1140/50637. 685 BOA, C..AS.. 1140/50637.
686
BOA, AE.SAMD.III 67/6750; BOA, C.AS.. 863/36967. Ayrıca bk. Türker, “Kamaniçe Seferi” s.52; Ertaş, Sultanın Ordusu, s.84.
687 Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.87. 688 Ertaş, Sultanın Ordusu, s.95.
689 BOA, AE.SAMD.III 104/10286; 115/11360; BOA, C..AS.. 507/21172. 690
BOA, AE.SAMD.III 115/11360; BOA, İE.SM.. 28/2973; BOA, C..AS.. 959/41706; 863/36967; BOA, A.(DVNSMHM.d… 77/84.
691 BOA, AE.SMST.II. 60/6233; BOA, AE.SMMD.IV. 35/3998; BOA, İE.ADL. (İbnülemin, İbnü’l-
mandalar satın alma yoluyla temin edilmekteydi.692
Ağır işte çalıştırılmaları nedeniyle, camusların temin edilmeleri, beslenmeleri ve top arabalarına koşulmaları gibi sebepler nedeniyle sefer yönetimi açısından büyük önem arz etmektedir.693 Kuşatmaların en önemli silahları olan büyük toplar ile şâhîlerin ve mühimmatın naklinde top arabalarına yine öküzle birlikte mandalar koşulmaktaydı. Örneğin XVIII. yüzyılda Erzurum’dan Tiflis’e on adet büyük topun nakli için 220 çift manda temin edilmişti. Buradan bir kıta topun 20 çift mandayla nakledildiği anlaşılmaktadır.694
Yine XVIII. yüzyılda, Mora Seferi sırasında kara yolu ile götürülen 93 adet değişik çaptaki toplar için 1.200 çift manda, tombaz arabaları için de 300 çift (600 adet) temin edilmişti. Seferin ilerleyen safhalarında ihtiyaç halinde tekrar mandalar temin edilmişti. Sonradan temin edilenlerle birlikte Osmanlı ordusunda top arabalarına koşulan manda miktarı 4524 adet (2262 çift) olmuştur.695
Manda satın alınması için hususi mübaşirler gönderilmişti.696
Mübaşirlere kaza kadısı, nazır, ayan ve vilayet iş erleri yardımcı olurlardı.697
Satın alınan mandalar uygun bir çayırlıkta toplanır,698
sürülmesi için çobanlar tutulur ve çobanlar camusların bakımı ile sorumlu olduğu kadar top arabalarının çekimi sırasında Toparabacı Ocağı askerlerine mandalarla ilgili yardımcı olurlardı. Devlet tarafından tutulacak çobanların güvenilir ve kefillerinin olmasına dikkat edilirdi.699 Çobanlara görevde oldukları her ay için ücret ödenmekteydi. Satın alınan her 5 manda700
veya 10’ar çift öküzün idaresi için bir çoban tutulmaktaydı. Çobanlar camusların uygun yerlerde otlatılması ve zamanında orduya ulaştırılmasından da sorumluydular. Ayrıca
____________________
692
Örneğin 1695 Avusturya seferinde, Camus satın alınacak kazalar ve bunlara ödenecek para miktarı çok evvelden belirlenerek, mevkufat defterine ‘‘tahrir’’ olunmuştu. Sevinç, 1695 ve 1696
Avusturya Seferi, s.154.
693 Ertaş, Sultanın Ordusu, s.95. 694
Genç, Lale Devrinde Savaş, s.45; Biçer, Osmanlı Kara Ordusunun sefer Organizesi, s.36; Genç, “III. Ahmet Dönemi İran Seferleri” s.243.
695 Hepdi Rumeli’den temin edilen bu camusların dağılımı şu şekildedir. Tırnovi, Ziştovi, Hotaliç ve
Lofça’dan 250 tane; Vidin’den 250, Silistre 400, Filibe, Tatarpazarı, Çırpan, Zağra-ı Atik’den 300, Siroz, Nevrekob, Dırama ve Zihre havalisinden ise 300 çift temin edilmiştir. Seferin ilerleyen safhalarında ihtiyaç olan mandalar yine aynı bölgelerden temin edilmiştir. Ertaş, Sultanın Ordusu, s.95-96.
696 BOA, AE.SAMD.III 115/11360; BOA, İE.DH 17/1572. 697
Devletin istediği mandaları hazırlama görevi yine kaza kadılarına aitti. BOA, İE.DH 17/1572.
698 Ertaş, Sultanın Ordusu, s.97.
699 Bunların firar etmesi durumundan verilen paralar kefillerden alınmaktaydı. BOA, C..AS.. 58/2718. 700 BOA, C.AS.. 959/41706.
öküzler ile birlikte mandaların da yollarda rahatça ilerleyebilmesi için ayakları altına nal çakılması gerekli görülerek, bunun için de bir çorbacı görevlendirilirdi.701
Mübaşirler tarafından satın alınacak mandalarda bulunması gereken nitelikleri devlet önceden belirlemekteydi. Camusların “sağ salim”, “tuvana” ( güçlü, kuvvetli) ve “ala ve güzide” olmasına özen gösterilirdi. Belirtilen özelliklere sahip camus bulunmadığı zamanda ise her bir araba için ikişer çift karasığır öküzü tedarik edilebilirdi.702 Ayrıca orduya manda satın alınırken 6-7 yaşlarında genç ve güçlü olmasına, top çekmeye dayanıklı olmasına dikkat edilirdi.703
Bununla birlikte telef olma ihtimalleri göz önüne alınarak, her on manda için bir yedek mandada sefere götürülürdü. Yedek mandalar tüm mandaların % 10’u kadardı.704
Sefer için temin edilen mandalardan ihtiyaç fazlası olanlar aynı fiyattan tekrar satılırdı.705
Seferde istihdam edilmek üzere temin edilen bu hayvanların üçer aylık kira bedelleri sahiplerine peşin ödenmekteydi.706
Osmanlı Devleti, seferlerde kullandığı hayvanların kış mevsiminde, kışlanması, bakım ve beslenmelerinin yapılması için çeşitli bölgeleri kışlak olarak seçmekteydi. Bu bağlamda mandalar da beslenmek amacıyla kışlaklara dağıtılmaktaydı. Kışlaklara dağıtılan mandalar damgalanmak suretiyle teslim alınmaktaydı.707
Öküzler de mandalarla birlikte arazi yapısı dolayısıyla beygirler gibi nallanır, hayvanların bakımı ve kontrolü için başlarında çobanlar görevlendirilirdi. Çobanlara yaptıkları bu iş karşılığında belirli bir ücret ödenirdi.708
Güdücü denilen
____________________
701 Genç, Lale Devrinde Savaş, s.45; Sevinç, 1695 ve 1696 Avusturya Seferi, s.154; Türkmen,
Kamaniçe Seferinin, s.53.
702
Sevinç, 1695 ve 1696 Avusturya Seferi, s.154; Genç, Lale Devrinde Savaş, s.45. Karasığır öküzleri, camuslarla birlikte arabalara koşulan bir hayvan olup, kışlaklara da beslenmeleri için damgalanmak suretiyle dağıtılırdı. BOA, AE.SMMD.IV. 35/3998.
703 BOA, C..AS.. 959/41706; İşbilir, “Mekkare”, s.554. Gökpınar, Varadin Seferinde Organizasyon,
s.63; Ertaş, Sultanın Ordusu, s.96; Genç, “III. Ahmet Dönemi İran Seferleri” s.243; Türkmen,
Kamaniçe Seferinin, s.52.
704 Ertaş, Sultanın Ordusu, s.96; Genç, “III. Ahmet Dönemi İran Seferleri” s.243; Türkmen, Kamaniçe
Seferinin, s.52; Genç, Lale Devrinde Savaş, s.45.
705
Gökpınar, Varadin Seferinde Organizasyon, s.65.
706 BOA, C..AS.. 507/21172; 782/33082.
707 BOA, AE.SMMD.IV. 35/3998; BOA, C..AS.. 73/3435.
708Genç, “III. Ahmet Dönemi İran Seferleri” s.243. Mandaların bakımını yapacak çobanlar
seçilmeden önce kefil göstermek zorundaydılar. Camusların uygun görülen yerlerde otlatılması ve istenilen zamanda orduya ulaştırmakla görevli çobanlara XVIII. yüzyılda aylık ücret olarak 5 kuruş verilmekteydi. Ayrıca çobana aylık olarak belirli miktarlarda da un verilmekteydi. Ertaş,
çobanlar, sefer boyunca her on çift mandaya bir çoban709, bazen beş mandaya bir çoban710
bakacak şekilde beslenmeleriyle de ilgilenmekteydiler. Mübaşir tarafından temin edilen mandaların boynuzları damgalanıp ferman olunan mahallerde vakti ile hazır edilmesi istenmekteydi. Manda tedariki için manda ücreti, çoban ücreti ve mübaşirinin masrafı ve harcırah ücreti için genelde uygun yerlerden havale yoluyla ödeme yapılırdı.711
Manda bazen peşin para ile de satın alınmaktaydı.712
Seferlerde taşımacılıkta kullanılacak miri mandalar olduğu gibi, gerek iştira ve gerekse kira yoluyla camuslar tedarik edilirdi. Seferlerde top naklinde kullanılan miri mandalar, seferin düzenlendiği taraftaki bölge halkına sefer bitiminde beslenmek üzere dağıtılmaktaydı. Ancak bu iş, camusların bir bedel üzerinden halka satılması şeklinde gerçekleşirdi. Yine ihtiyaç durumunda dağıtılan fiyat üzerinden tekrar mandalar halktan satın alınırdı.713
Örneğin, 1672 tarihli Kamaniçe Seferi için Rumeli’nin muhtelif yerlerinden manda temin edilmişti. Niğbolu’dan çifti 30 kuruştan 200 manda satın alınmış ve bunların fiyatı ise, 1671-1672 yılına ait Filibe Mukataası malından 2.000 kuruş, Filibe avarız ve nuzülünden 2.000 kuruş, Berkafça, Sofya, Şehirköy ve Paşa’nın sürsatından da 2.000 olarak karşılanmıştır.714
Bu bakımdan toplamda 6.000 kuruş ödenmiş olup ve bir mandanın fiyatı 3.000 akçeye denk gelmektedir.715
Diğer yük hayvanları gibi mandalarda kırkar akçe yevmiye, bir ile bir buçuk kuruş mesafe hesabıyla iki şekilde de kiralanıyordu.716
Örneğin Mora seferi için Rumeli’nin belirli yerlerinde manda temin etmek için Topal Mustafa, Hüseyin Ağa,
____________________
709 Ertaş, Sultanın Ordusu, s.96. 710 BOA, C..AS.. 959/41706. 711
Gökpınar, Varadin Seferinde Organizasyon, s.64.
712 1695 tarihli sefer için mühimmat nakli çifti otuz beş kuruştan manda satın alınmıştı. BOA, C..AS..
959/41706.
713
1672 Kamaniçe, 1678 Çehrin seferleri sonrasında Niğbolu sancağındaki kazalara tevzi usulüyle camuslar satılmıştı. Tevzi edilen bu camuslar II. Viyana Kuşatması için halktan iştira edilmiştir. Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.88-89.
714 Yine aynı tarihli başka bir fermanda Delvine, Tatarpazarı ve Berkafça kazalarından iştirası
istenilen 160 çift mandanın her çifti 37 kuruş verilmesi ve ücretleri için kazaların avarız, nüzul ve sürsatından 4800 kuruş havale edilmesi istenmiştir. Geriye kalan ücretin merkezden nakit olarak ödenmiş olması muhtemeledir. Türkmen, Kamaniçe Seferinin, s.53-54.
715 Biçer, Osmanlı Kara Ordusunun sefer Organizesi, s.37. 716 Genç, Lale Devrinde Savaş, s.46.
Kürd Hüseyin Ağa, Mehmed Efendi, Mustafa Ağa adlı kişiler vazifelendirildiler.717 Mora seferinde satın alınan mandaların fiyatı (35 kuruş) 2.100 akçedir.718 Fakat Yenişehir ve Tırhala taraflarından bir çift mandanın fiyatı 600 akçe zam yapılarak 4.800 akçeden alınmıştı.719
Hatta bazen çifti 45 kuruştan satın alındığı da oluyordu. Bunun yanı sıra topların taşınması söz konusu olduğunda bir günde kat edilecek mesafe değişik arazi yapılarına göre, mandaların günde ortalama 18,8 km mesafe kat ettiği anlaşılabilmektedir.720