Sirem Arabaları

At, manda, sığır ve öküzlerle çekilen arabalarla, koşulan hayvanın türüne göre farklı ağırlıklarda malzeme taşınmıştır. Arpa, buğday, un, pirinç gibi hububat türünden erzaklar ile cebehane ve tophane mühimmatının naklinde öküzlerle çekilen arabalar811 kullanılırken, daha hafif ağırlıkların taşınmasında sirem arabaları tercih edilmiştir.812

Ancak arşiv belgelerine göre sirem arabalarının arpa gibi ağırlıkların taşınmasında da kullanıldığı görülmektedir.813

Ayrıca bu arabalar, padişahın çadırı, devlet erkânının çadırları,814 has atlar için ot taşıma ve Matbah-ı amire için yakacak odun taşımada da,815

askeri donanım, kilim tarzındaki dokuma örtüleri816 ve yabancı elçiler için817

sirem arabaları tahsis edilmekteydi.

Sirem arabalarına dair belgelerde yazılan hükümlerde seferde kullanılacak arabalar, genel olarak ağırlık taşıma şeklindedir. Ancak ağırlık hububat gibi iaşe ve erzak değil, daha çok kullanılacak araç ve gereçlerdi. Örneğin çadır ve devlet adamların eşyalarını taşırlardı.818

IV. Mehmed’in Harem-i Hümayun’u ve devlet görevlilerin eşyaları ile para, çeşitli malzemeler, araç ve gereçler sirem arabaları ile taşınmaktaydı.819

Yine mehterhane mühimmatın taşınmasında sirem arabaları

II. Viyana Kuşatması, s.99. Buda olağanüstü durumlarda yüzde elli zam anlamına gelmektedir ki,

ekstradan devlete masraf demektir.

810 _{Türkmen, Kamaniçe Seferinin, s.49.} 811

BOA, C..AS.. 507/21172.

812 _{Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.93.}

813 _{1682 tarihli Çehrin Kalesi seferinde şair (arpa) naklinde sirem arabaları kullanılmış olup, ücretleri}

Sirem ve Bogera nüzul bedelinden karşılanmıştır. BOA, AE.SMMD.IV. 1/4.

814

BOA, AE.SSLM.III (Ali Emiri, Selim III) 117/7131; BOA, AE.SMMD.IV. 49/5680.

815 _{1695-96 Avusturya seferi sırasında da kullanılan bu arabalar ayrıca, Enderun ve Harem-i hümayun}

ile Hazine-i amire ve Hazine-i hassa, Kiler, Seferli ve Birun ağırlıklarını da taşımıştır. Sevinç,

1695 ve 1696 Avusturya Seferi, s.141-142. 1715 yılında Mora seferi sırasında sirem arabaları

sefere katılan padişah, haren ve üst düzey devlet adamlarının eşyalarını ve askerlerin çadır ve konaklama malzemelerini taşımak üzere tedarik edilmişti. Gökpınar, Varadin Seferinde

Organizasyon, s.49.

816 _{Türkmen, Kamaniçe Seferinin, s.47.} 817

Gökpınar, Varadin Seferinde Organizasyon, s.49.

818 _{Ertaş, Sultanın Ordusu, s.81.}

819 _{1682’de İstanbul’dan Edirne’ye hareket eden Müfettiş Efendi, Muhasebe-i Haremeyn, Mukataa-yı}

istihdam edilmekteydi.820 Sefer için kiralanan bu arabalar Rumeli’de birçok sancak ve kazadan temin edilmekteydi.821 Sancaklara gönderilen fermanlarda sirem arabalarının sağlam ve arabaların çekiminde kullanılacak beygirlerin güçlü olmasına dikkat edilmesi istenmekteydi.822

XVIII. yüzyıldaki belgelerde “Sirem arabası, Edirne arabası ve at arabası” ifadeleri çoğunlukla birbiri yerine ya da beraber kullanılmaktaydı. Dolayısıyla sirem arabalarının genellikle beygirlerle çekilen arabalar olduğu anlaşılmaktadır.823

1672 tarihinde gönderilen bir emirde, Sirem ve çevresinde sefer süresi boyunca kullanılmak üzere 3 beygirle çekilen, toplam 280 sirem abası istenmiştir.824

XVIII. yüzyılın başlarından itibaren hem saray hem de şehir içi seyahatlerinde de kullanılan bu arabalar; at ve öküzle çekilen genellikle üstü örtülü arabalardır.825

Seferlerde kullanılan bu arabalara koşulacak hayvanların son derece dinç ve dayanıklı olmaları ve arabaların da sağlam olması vurgulanmaktaydı.826 Bu arabalar 1715 yılındaki Mora seferinde özellikle hafif ağırlıktaki eşyaların taşınması için kullanılmıştı. Bu arabalarla padişah, harem827

, üst düzey devlet adamlarının eşyaları ve askerlerin çadırlarının taşınması için kullanılmıştı. Mesela İstanbul’da yaptırılan 20 adet matbahın Edirne’ye gönderilmesi için üç sirem arabası kullanılmıştır.828

Hümayun hazinesinden Edirne’ye gönderilen 400 kese akçenin taşınabilmesi için 5 sirem, 100 kese akçe için de 1 sirem arabası tahsis olunmuştu. Ayrıca diğer malzemeler için çok sayıda sirem arabanında tahsis edildiği görülmektedir. bk. Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.96.

820 _{Gökpınar, Varadin Seferinde Organizasyon, s.50.}

821 _{1773 tarihinde sefer için Sirem arabalarını temin edildiği yerler; Asitane, Edirne, Filibe,}

Tatarpazarı, Yanbolu, Karinabad, Aydos, Prevadi, Zağra-yı Atik ve Cedid, Çırpan, Ruscuk, İslimiye, Akçakızanlık ve Silistre kazalarıdır. BOA, AE.SMST.III 183/14449.

822 _{BOA, AE.SSLM.III 117/7131.}

823 _{Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.94-95.} 824

Türkmen, Kamaniçe Seferinin, s.4

825

Ertaş, Sultanın Ordusu, s.81; Biçer, Osmanlı Kara Ordusunun sefer Organizesi, s.32; Gökpınar,

Varadin Seferinde Organizasyon, s.48.

826 _{Erdoğan, II. Viyana Kuşatması, s.95.} 827 _{BOA, İE.SM.. 14/1461.}

828

Ertaş, Sultanın Ordusu, s.81; Biçer, Osmanlı Kara Ordusunun Sefer Organizesi, s.32; Gökpınar,

Varadin Seferinde Organizasyon, s.48. Mora Seferi sırasında ordu İstanbul’dan hareket edince

toplam 111 sirem arabası istihdam edilmişti. Aynı şekilde seferden sonra da kullanılan bu arabalar, Edirne il İstanbul arasında toplam 148 sirem arabası kullanılmıştır. Ertaş, Sultanın Ordusu, s.82.

İhtiyaç duyulması halinde devlet tarafından da yaptırılan sirem arabaları, genellikle kiralanırdı829 ve kira bedelleri genellikle hazineden karşılanırdı.830 Araba yapımında usta olan kişiler getirildiği gibi, araba yapımının yoğun olduğu kazaların kadılarına da araba yapımı için emirler gönderilirdi.831

1695-96 seferinde ordu, sefer yürüyüşü sırasında Sofya Sahra’sında birkaç gün konaklayacağı için Sirem arabasına ihtiyaç duyuldu. Bunun için Sofya kadısına verilen emirde yaptırılacak arabaların “üstü açık”, “kavi ve müstahkem” olması istenmekteydi. Yaptırılan arabalardan her biri 10’ar kuruşa mâl oldu. Ordu Belgrad’a vardığında da has atlara otluk ve Matbah- ı âmireye odun çekmede kullanılacak sirem arabalarına ihtiyaç duyuldu. Arabaların yaptırılması için Belgrad Muhafızı Cafer Paşa görevlendirildi. Yapılacak arabaların “ziyade kavi” ve tekerleklerinin “müstahkem” olması, ordu Belgrad’a vardıktan sonra hazırlanması ve arabalar için gereken ücretin Hazine-i Âmire’den karşılanacağı belirtilmekteydi.832

Sefer hizmetinde kiralık olarak kullanılan sirem arabacıların ücretleri çeşitli şekillerde ödenirdi. Örneğin XVII. yüzyılın son çeyreğinde Viyana Kuşatması öncesinde İstanbul ve Edirne arasındaki eşya, hazine ve malzeme taşıyan sirem arabacılarına kira bedeli olarak 1000 akçe ödenmişti. Ayrıca arabacıların yol boyunca nafaka masrafları da karşılanmıştı. Aynı mesafe de eşya nakleden at arabalarında lira bedeli 1200 akçeydi.833

1737 yılında Belgrad seferinin hazırlıkları sürecinde, ordunun çeşitli araç ve gereçlerinin nakliyesi için, Edirne ve Filibe dolaylarından toplam 145 sirem arabası tertip edilmiş ve karşılığında hazineden 7642.5 guruş ödenmişti. At ve öküzle çekilen, ordunun muhtelif araç ve gerecini taşıyan ve genellikle üstü örtülü olan sirem arabalarına Belgrad seferi öncesinde de

____________________

829 _{XVII. yüzyıl sonlarında Avusturya Seferi sırasında kiralanan sirem arabalarına günlük 80 akçe}

ücret ödenmekteydi. Sevinç, 1695 ve 1696 Avusturya Seferi, s.143.

830

BOA, AE.SMMD.IV. 49/5680.

831

İpşirli, “Araba”, s.243; Sevinç, 1695-1696 Avusturya Seferi, s.141-142. Örneğin 1695-96 seferinde top ve mühimmat taşınmasında ihtiyaç duyulan arabaların yaptırılması için Vize ve Pınarhisarı kazalarından altı tekerlekçi görevlendirilmişti. Tekerlekçiler merkeze gönderilerek her bir araba tekerleği için otuzar adet ispit (tahta parçası) ile altmışar adet parmak (tahta veya metal parçası) temin edilmişti. İmal edilen arabalar, top arabacı başına teslim edilmişti.

832 _{Sevinç, 1695 ve 1696 Avusturya Seferi, s.142-143.}

833 _{Ayrıca çeşitli bölgeler arasındaki mesafe ve kira ücretleri hakkında bk. Erdoğan, II. Viyana}

ihtiyaç duyulmuş ve çeşitli bölgelerden söz konusu ihtiyaç karşılanmaya çalışılmıştı.834