1.6. Üretim Kayıplarının Planlanması ve Sapmaların Analizi
2.1.1. Fire Maliyetlerinin Hesaplanması ve Muhasebeleştirilmesi
2.1.1.1. Normal Fire Maliyetinin Muhasebeleştirilmesi
Normal fireler kabul edilebilir sınırlar içerisinde meydana gelen ve belli bir üretim sürecinde olması beklenen firelerdir.77 Normal firenin temel özelliği üretim işleminin doğal bir sonucu olarak, hemen hemen üretimin her aşamasında ortaya çıkmasıdır.78
Firelerin normal ve anormal ayrımına tutulması işletmenin maliyetlendirme çalışmaları açısından oldukça önemlidir. Çünkü olağan üretim koşullarında meydana gelen normal özellikteki firelerin maliyeti o üretim periyodunda veya o siparişte üretilen sağlam mamullerin maliyetine yüklenmelidir.79
Yukarıda belirtildiği üzere fire durumu kendiliğinden meydana gelen bir azalmayı ifade ettiği için işletme bünyesinde herhangi bir şekilde değerlendirilme imkanı bulunmamaktadır. Bu nedenle firelerin muhasebeleştirilmesine de gerek bulunmamaktadır. Zira fireye isabet eden kısmın satışı ve dolayısıyla hasılatı da olmayacağından bu kısma isabet eden tutar satılan mal maliyeti içinde yer almaktadır.
Nitekim gelir idaresi sürekli hale gelmiş olan görüşlerinde bu durumu aşağıdaki şekilde ifade etmektedir. 80
“…Bu itibarla, fireye uğrayan mallarla ilgili olara işletme sahibi tarafından Vergi Usul Kanunu’na göre bir belge düzenleme zorunluluğu bulunmamakla birlikte, mükelleflerin fireye uğrayan malları ödeme kaydedici cihazlardan alacakları mali değeri olmayan bir fişe dayanarak cihaz hafızasında otomatik kaydedilen stok bilgilerinden otomatik düşmelerine imkan bulunmamaktadır.
Öte yandan mal dengesi bakımından, emtia hesabına, kaydi dönem sonu stokunun değeri yerine fiili dönem sonu stokunun değeri kaydedileceğinden, fire
77 Hacırüstemoğlu, a.g.e.,s.72.
78 Alan Upchurch,Cost Accounting Principles and Practice, Prentice-hall publication,Great Britain, 2002,s.234.
79 Yükçü, a.g.e., İzmir,1999,s. 445.
80 Ali Demirel, “Vergi Mevzuatında Fireler”, Vergide Gündem Dergisi, Sayı: 2011/8, Ağustos 2011, s.5.
miktarları da otomatik olarak gider kaydedilmiş olacaktır. Dolayısıyla fire adı altında defterlerde mükerrer bir gider kaydının yapılması imkan dahilinde değildir.”
Bu durumda işletmelerin üretim raporlarında ilgili dönemde gerçekleşen fire miktarları tespit edilmeli ve normal sınırlar içerisinde kalan fireler için ayrıca bir muhasebe kaydı yapılmadan bunlara isabet eden maliyetler sağlam birimlere yüklenmelidir.
Örneğin helva imalatı yapan bir işletme 2012 yılı Ocak ayında %3 fire meydana gelmiştir. Bu dönemde gerçekleşen üretim maliyetleri aşağıdaki gibidir;
Direkt malzeme giderleri : 64.850,00 TL Direkt işçilik giderleri : 22.440,00 TL Genel imal giderleri : 115.650,00 TL
Ticaret odalarının yayınladığı fire ve zayiat oranlarına göre helva imalatında
%2-4 civarında fire oranı normal kabul edilmektedir.81 Örneğimizdeki işletmenin fire oranı normal sınırlar içerisinde kaldığı için fireye isabet eden maliyetin, üretilen mamul maliyeti üzerine yüklenerek muhasebeleştirilmesi gerekmektedir. Bu işleme ait muhasebe kayıtları aşağıdaki şekilde yapılacaktır;
Üretim giderlerinin yansıtma hesapları aracılığı ile yarı mamuller
hesabına alınması
/ /
81 Kayseri Ticaret Odası Fire Oranları, Akşehir Ticaret ve Sanayi Odası Fire ve Zayiat Oranları, İzmir Ticaret Odası Fire ve Zayiat Oranları.
Ocak 2012 ayında üretimi tamamlanan mamullerin mamul ambarına
alınması
/ /
Ayrıca henüz mamulün üretim aşamasına gelmeden direkt ilk madde ve malzeme ambarında veya üretim aşamasından sonra mamul ambarında meydana gelen fireler üretim maliyeti ile ilişkilendirilmezler. Bu tür firelerin sayım noksanı olarak değerlendirilmesi ve üretim maliyetine dahil edilmemesi gerekir.82 Bununla beraber üretimde kullanılan malzemeler ve üretilen mamullerin olgunlaşma amacıyla ambarda bekletildiğinde malzeme veya mamullerin bünyesel özelliklerinden dolayı belirli bir ağırlık kaybı (fire) meydana gelebilir. Bu tür firelerin maliyetinin mamul maliyetine dahil edilmesi gerekir.83 Burada dikkat edilmesi gereken nokta malzeme veya mamul ambarlarında meydana gelen firenin malzeme veya mamulün bünyesel özelliğinden dolayı mı yoksa hırsızlık, yangın, deprem, bozulma vb. nedenlerle mi meydana geldiğidir.
Örneğin bir sucuk üretim işletmesinde kilogramı 25,00 TL den 1.200 kg etin soğuk hava deposuna konulduğunu ve belli bir süre sonra üretim için depodan çıkarılan etin 1.150 kg geldiğini kabul edelim. Bu durumda meydana gelen 50 kg lık fark, etin bünyesel özelliğinden dolayı teknik randımanının düşmesinden ileri geliyorsa o zaman söz konusu fire maliyeti genel imal giderleri hesabı aracılığı ile dönem maliyetlerine intikal ettirilir. Bu olay yevmiye defterine aşağıdaki gibi kaydedilir.84
82 Hacırüstemoğlu, a.g.e.,s.73.
83Karcıoğlu, a.g.e., s.80.
84 M.Cemaleddin Atamanalp,Yönetim Açısından Maliyet Muhasebesi (Ders Notları),Cilt II,Atatürk Üniversitesi İ.İ.B.F. Yayını,Erzurum,1984,s.425-426.
Sayım noksanı olan 50 kg etin stok maliyetinin sayım noksanları hesabına
alınması
/ /
Fire, etin suyunu bırakarak teknik randımanın düşmesi sonucu meydana geldiği için stok farkı hesabının bakiyesi Genel Üretim Gideri hesabına gönderilmek suretiyle kapatılır. Buna ilişkin yevmiye kaydı aşağıdaki gibi olacaktır;
/ /
Nedeni bulunan sayım noksanının gider hesabına alınması
/ /
Aynı işletme ürettiği sucukları satışı beklemek üzere mamul ambarında muhafaza etmektedir. (Sucukların satışı yapılana kadar geçen sürede ortalama %12 fire verdiği kabul edilir.85) Satış ambarına konulan kilogram maliyet bedeli 18,00 TL olan 2.000 kg sucuğun bir ay sonra satıldığında 1.800 kg geldiği görülmüştür.
Noksan olan 200 kg mamul maliyetinin sayım noksanları hesabına
alınması / /
85 Kayseri Ticaret Odası Fire Oranları, http://www.kayserito.org.tr/eski/media/fire.doc, Erişim Tarihi : 27.07.2009.
Yapılan kontrolde satış için ambara konulan ile satılan sucuk sayısının aynı olduğu, 200 kg lık kaybın sucuk mamulünün bünyesel özelliğinden dolayı suyunu bırakarak kurumasından kaynaklandığı anlaşılmıştır. Bu durumda stok farkları Genel Üretim Giderlerine aktarılarak fire maliyeti mamul maliyeti ile ilişkilendirilir. Bunun için aşağıdaki kayıt yapılır;
Nedeni bulunan sayım noksanının gider hesabına alınması
/ /