Fireler

Üretim esnasında mamulün bünyesinde yer alan hammaddelerde kırılma, çekme, azalma ve buharlaşma gibi nedenlerle meydana gelen miktar azalmalarına fire denir.¹⁵ Üretimde kullanılan hammaddeler, hammaddenin teknik özelliğinden, üretim tekniğinden, ısı, nem vb. iklimsel ve çevresel koşullardan dolayı belirli oranlarda miktar kayıplarına uğrarlar. Bu nedenle üretime alınan hammadde ve malzemelerin tamamı üretilen mamulün bünyesine dahil edilememektedir. O halde fire, bir mamulün bünyesine giren net hammadde miktarı ile üretim aşamasında kullanılan brüt hammadde miktarı arasındaki farktır.¹⁶

12 Osman Altuğ, Maliyet Muhasebesi, 13. Baskı, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2001, s. 422.

13Cecily A. Raiborn, Michael R. Kinney, Jenice Prather Kinsey, Cost Accounting, Sixth Edition, Thomson South-Western, Singapore, 2006,s.128.

14 Adolph Matz and Milton F. Usry, Cost Accounting Planning and Control, Eight Edition, Sout-Wetern Publishing Com., USA, 1984,s.262.

15 Altuğ, a.g.e., s. 421.

16 Rüstem Hacırüstemoğlu, Maliyet Muhasebesi, 3.Baskı, Türkmen Kitabevi, İstanbul, 2000, s.72.

Diğer bir tanıma göre fire; ortaya çıkış biçimi ne olursa olsun, görünsün ya da görünmesin, üretilen mamulün bünyesinde bulunan madde miktarı ile bu mamul için kullanılan madde miktarı arasındaki farktır. Firelerin en önemli özelliği hiçbir satış değerlerinin olmamasıdır. Bu özellikleri nedeniyle fireler maliyet arttırıcı bir niteliğe sahiptirler.¹⁷

Firelerin en önemli özelliği maliyet arttırıcı bir unsur olmalarıdır. Üretilen mamullerin birim maliyeti, toplam üretim maliyetinin üretilen sağlam mamul miktarına oranı olduğuna göre, fire nedeniyle sağlam mamul miktarı azalmakta, dolayısı ile birim mamul başına düşen maliyet tutarı artmaktadır. Bir işletmede fire oranı azaldıkça birim üretim maliyetleri azalacak, azalan maliyetlere dayanarak satış fiyatları azaltılarak firmanın rekabet gücü artacaktır.

Fireler üretimde kullanılan hammaddelerin üretim işleminden sonra artan, ancak herhangi bir şekilde kullanılma imkânı bulunmayan ve herhangi bir satış değeri olmayan kısımlarıdır. Firelerin herhangi bir maddi değeri olmadığı gibi, bazı durumlarda elden çıkarılmaları veya imha edilmeleri için işletmelerin ilave maliyetlere katlanması da gerekebilir. ¹⁸

1.2.1.1. Fire Çeşitleri

Fireler üretim faaliyeti sonucunda fiziksel olarak tamamen yok olup olmamalarına göre “Tam Fire” ve “Kısmi Fire”, üretilen mamulün maliyetine yüklenip yüklenmemelerine göre ise “Normal Fire” ve “Anormal Fire” olmak üzere dört çeşide ayrılırlar.

a. Tam Fire (Uçucu Fire)

Üretim faaliyetine bağlı olarak meydana gelen fireler fiziksel olarak tespit edilebildiği gibi bazen tespit edilme imkanı bulunmamaktadır. İşte fiziksel olarak tespit

17 Recep Şener, Maliyet Yöntemleri Muhasebesi ve Tekdüzen Muhasebe Sistemi Uygulaması, Gazi Kitabevi, Ankara, 2008, s.177-178.

18 Ralph S. Polimeni, Frank J. Fabozzi, Arthur H. Adelberg, Cost Accounting Consept and Aplications For Managerial Decision Making, Third Edition, McGraw Hill International Editions, 1991,s.210.

edilen fire miktarları tamamen yok olmuşsa bu tür firelere tam fire yada uçucu fire denilmektedir. Bu tür fireler genelde kimya sanayinde veya hammaddelerin ısıl işlem gördüğü sanayi dallarında görülmektedir. Kimyasal üretimlerde buharlaşma şeklinde ortaya çıkan kayıplar tam firelerin en sık karşılaşılan örnekleridir.¹⁹ Örneğin gölden çıkarılan kristal haldeki sodyum sülfat kurutma işlemi sonucu bünyesindeki suyu tamamen kaybederek yaklaşık %50 kütle kaybına uğrar.²⁰

b. Kısmi Fire (Kalıcı Fire)

Üretimde kullanılan hammaddelerin tamamının üretilen mamulün bünyesinde yer almaması ve artan kısımların ekonomik olarak değerlendirilmesi imkanı olmaması halinde meydana gelen fireye kısmi fire denir.²¹ Fire miktarı tümüyle yok olmadığı için bu tür firelere kalıcı fire de denilmektedir. Demir - çelik fabrikalarında üretim sırasında meydana gelen cüruflar kısmi firelere örnek olarak verilebilir.

Kısmi firelerin fiziki varlığı olmasına rağmen herhangi bir ekonomik değeri bulunmamaktadır. Bu özelliklerinden dolayı kısmi fireler az da olsa bir satış değeri olan artıklardan ayrılmaktadır. Ayrıca artıkların üretimde yeniden kullanılma olanağı bulunurken firelerin üretim işlemine tekrar alınarak yeniden kullanılması mümkün değildir.

c. Normal Fire

Belirli bir üretim yönteminin kaçınılmaz sonucu olarak ortaya çıkan fireye normal fire denilmektedir.²² Bu tür firelerin önlenmesi mümkün değildir. Normal fireler çoğu zaman üretimde kullanılan malzemenin teknik özelliğinden veya üretim tekniğinden dolayı meydana gelmektedir. Mobilya imalatında ortaya çıkan toz ve talaşı,

19 Altuğ, a.g.e., s. 426.

20 İzmir Ticaret Odası Fire ve Zayiat Oranları,

http://www.izto.org.tr/portals/0/iztogenel/dokumanlar/fire_zaiyat_oranlari_2009_14.08.2012%2011-11-49.pdf, Erişim Tarihi: 21.08.2012.

21 Altuğ, a.g.e., s. 426.

22 Nasuhi Bursal ve Yücel Ercan, Maliyet Muhasebesi İlkeler ve Uygulama, 8. Baskı, Der Yayınları, İstanbul, 2000, s. 309.

tiner üretiminde kullanılan solventlerin uçması ve kolonya imalinde kullanılan alkolün uçması sonucu meydana gelen fireleri normal firelere örnek verebiliriz.

Kısacası etkin üretim koşulları altında gerçekleşen, kısa dönemde önlenmesi mümkün olmayan ve üretim sürecinin doğal bir sonucu sayılan miktardaki firelere normal fire denir.²³

Normal fireler, üretim esnasında katlanılmak zorunda kalındığı ve kaçınılması mümkün olmadığından dolayı üretimin doğal bir unsuru haline geldikleri için bu tür firelerin maliyeti üretilen mamulün maliyetine dahil edilmektedir. Vergi mevzuatımız açısından normal firelerin maliyeti vergi matrahının tespitinde kanunen kabul edilebilen giderler içerisinde değerlendirilmekte ve bunların belgelendirilmesi için Takdir Komisyonu kararına gerek duyulmamaktadır.

d. Anormal Fire

Her işletmenin geçmiş deneyimlerine veya mühendislik hesaplamalarına dayanarak tespit edilen bir normal fire sınırı vardır. Bu sınırı aşan fireler, üretimin belirli aşamalarında verimsizlik veya etkinsizlik olduğunu gösterir ve yönetime düzeltici önlemler alma konusunda işaretler verir.²⁴

Anormal fireler, normal fire sınırlarının üzerinde gerçekleşirler. Bu nedenle anormal firelerin etkin olmayan bir üretim sürecinden kaynaklandığı söylenebilir.

Anormal fireler önlenebilen üretim kayıplarıdır. Kontrol edilmeleri mümkün olup, bunlar kontrol edilmek suretiyle azaltılabilirler.

Anormal fire, işletmenin ürettiği mamullerde meydana gelen aşırı derecede üretim kaybıdır.²⁵ Örneğin küp şeker imalinde % 2,5 oranında üretim kaybı normal

23 C. Tuncer Gürsoy, Yönetim ve Maliyet Muhasebesi, 2. baskı, Beta Yayınları, İstanbul, 1999, s. 171.

24Polimeni,a.g.e., s.217.

25 E. Esra Atun, “Üretim İşletmelerinde Maliyet Muhasebesi Uygulaması”, http://www.muhasebetr.com/yazarlarimiz/

eda/001/ Erişim Tarihi: 20.05.2009.

kabul edilmekte iken, bunun üzerinde gerçekleşen miktar kayıpları anormal fire olarak kabul edilir. ²⁶

Anormal fireler etkin üretim koşullarında oluşması beklenmeyen ve normal sınırların üzerinde gerçekleşen üretim kayıplarıdır. Bu nedenle anormal firelerin maliyeti, üretilen mamul maliyetine dahil edilmez ve doğrudan olağan dışı zararlar hesabına aktarılır. Anormal fire maliyetinin vergi matrahından düşülebilmesi için Takdir Komisyonu’nun raporu ile belgelendirilmesi gerekmektedir. Aksi halde anormal fire maliyeti kanunen kabul edilemeyen gider olarak kabul edilip vergi matrahına ilave edilir.